Algoritmlashtirish asoslari - Informatika va AT - Referatlar

Algoritmlashtirish asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

555.8447265625 KB

Ko'chirib olish

Algoritmlashtirish asoslari Reja: 1. SHaxsiy komp’yuterlarda masalalarni tayyorlash va echish bosqichlari. 2. Algoritm tushunchasi. 3. Hisoblash jarayonlarining turlari.

SHaxsiy komp’yuterlarda masalalarni tayyorlash va echish bosqichlari. Turli xildagi masalalarni shaxsiy kompyuterlarda(SHK) echishgacha tayyorlash va uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri SHK echishlar o‘z tarkibiga quyidagi bosqich- larni qamrab oladi:  masalaning qo‘yilishi; sonli usulni tanlash;  hisoblash jarayonini algoritmlashtirish;  kompyuter dasturini tuzish;  dasturni sozlash;  masalani shaxsiy kompyuterda echish va natijalarini tahlil qilish. Masalaning qo’yilishi. Turli xildagi masalalarni echishning dastlabki bosqichi bo‘lib uning qanday qo‘yilishi hisoblanadi. Masalaning qo‘yilishi deganda, avvalom bor uni to‘g‘ri va ravon ifoda qilmoq, hamda uni to‘g‘ri echish uchun qo‘yilayotgan hamma shartlarini aniqlash tushuniladi. Undan tashqari masalani echish uchun kerak bo‘lgan birlamchi axborotlar ham aniqlanish kerakdir va hisoblanayotgan kattaliklar ro‘yhati va ularni taqdim etish shakli ko‘rsatilishi lozim. Sonli usulni tanlash. Sonli matematik usullar hisoblash jarayolarini elementar operatsiyalarga ajratishga yordam beradi, ya‘ni hohlagan masalani echishni operatsiyalarni bajarish ketma-ketligiga olib keladi. Ularning tarkibiga arifmetik operatsiyalar (<, , >, , =) va harakatlar kirib, hisoblash jarayonini tarmoqlashtirish(razvetvleniya) uchun hizmat qiladi. Aniq bir masalani echish uchun sonli usullarning barchasining orasidan shundayini tanlash kerakki, u qo‘yilayotgan masalani yaxshi darajada echishni ta‘minlab berishi lozim. Ma‘lum bir sonli usulni tanlashda turli shartlar qatori quyidagi omillar bo‘lishi mumkinki, ya‘ni hisoblashlar natijasining aniqliligi, SHK masalani echilish vaqti, talab qilinayotgan xotira hajmi va boshqalar.

Hisoblash jarayonini algoritmlashtirish. Algoritmlashtirish jarayoni masalani echish algoritmini tuzishni ta‘minlaydi va birlamchi axborotni natijaviyga aylantirish bosqichlar ketma-ketligini aniqlash va ifoda etish uchun xizmat qiladi. Masalani echish algoritmi kutilayotgan natijani olish maqsadida dastlabki ma‘lumotlar va oraliq natijalar ustidan bajarilayotgan elementar operatsiyalar tartibini aniq belgilab berishi kerakdir. Algoritm masalani echish usuli hisoblanmaydi, balki tanlangan sonli usulni amalga oshiradi. Agar bitta sonli usulni amalga oshirish uchun bir nechta algoritmlar mavjud bo‘lsa, u holda ular orasidan shaxsiy kompyuterdan eng samarali foydalanish uchun xizmat qiladigan usuli tanlab olinadi(tarkibida kam operatsiyalar bori kam xotira talab qiladi). Komp’yuter dasturini tuzish. Dasturlash – bu shaxsiy kompyuter dasturlash tilida algoritmni tasvirlash jarayonidir. Agar dastur kompyuter tilida(ya‘ni kompyuter komandalarida) tuzilsa, u holda dastur to‘g‘ridan-to‘g‘ri shaxsiy kompyuterda amalga oshiriladi. Dastur simvollar tilida yozilsa, u holda dastur matni translyator orqali kompyuter tiliga o‘giriladi va undan keyin u shaxsiy kom‘yuterda echiladi. Dasturni sozlash. Dasturdagi xatoliklarni aniqlash va ularni to‘g‘rilash jarayoni sozlash deyiladi. Dasturlarda sintaksis va mantiqiy xatolar bo‘lishi mumkin. Translyator tomonidan dasturni sintaksis nazorat qilish natijasida dasturlash tili tomonidan ularni tuzishda ruxsat etilmagan turli kontruktsiyalar aniqlanadi. Sintaksis xatoliklarning mavjudligi dasturning to‘g‘ri bajarilishiga yo‘l qo‘ymaydi. SHunda ham dasturning bajarilishi yakunlansa, u holda olingan natijalar shubha uyg‘otadi. Sintaktik xatoliklarni tuzatgandan so‘ng dasturchi kompyuterda olingan natijalar asosida dasturning to‘g‘ri ishlayotganini aniqlash kerak bo‘ladi. Agar olingan natijalar kutilishi kerak bo‘lgan natijalar bilan mos kelsa, u holda dasturni mukammalroq qilib yana bir bor tekshirib olish lozim. Agar natijalar noto‘g‘ri bo‘lib chiqsa, u holda biz judayam yomon bo‘lgan mantiqiy xatoliklarga duch kelgan bo‘lamiz.

Mantiqiy xatoliklarga asosan dastur mazmunini loyixalashtirayotganda yo‘l qo‘yiladi. Masalani mohiyatini tahlil qilish, algoritmini tuzish yoki dasturni o‘zini dasturlash tilida yozish vaqtida dasturchi tomonidan uning ma‘nosi bo‘yicha xatolikka yo‘l qo‘yilishi mumkindir. SHuning uchun ham dasturlashni dastlabki bosqichiga qaytib qo‘yilgan masalaning ma‘no-moxi-yatini chuqurroq o‘rganishga to‘g‘ri keladi. Vujudga kelgan holat algoritmda e‘tiborga olinganmi ? Hisoblovchi(schetchik) tsikldan to‘g‘ri foydalanilayaptimi ? Hisoblovchilar uchun to‘g‘ri birlamchi va natijaviy qiymatlar ko‘rsatilganmi ? Birlamchi ma‘lumotlar dasturlash tilida mumkin bo‘lgan formatga egamimi yoki yo‘qmi ? Hisoblashlar to‘g‘ri asoslanganmi ? Ushbu savollarni shu bosqichda hal qilishga to‘g‘ri keladi. Mantiqiy xatoliklarning borligi bosib o‘tilgan bosqichlarning barchasi yoki ayrimlarini qaytadan tekshirib chiqishni talab etadi. Yo‘l qo‘yilgan xatolikning mazmunidan kelib chiqqan holda ularni tuzatish barcha dasturni to‘liq yoki ayrim qismini masala algoritmiga kerak bo‘lgan o‘zgartirishlarni kiritgandan keyin qaytadan tuzishni talab etadi. Bu jarayon katta kuch va kompyuter vaqtini ishlatishni talab etadi, shuning uchun ham dasturni yozishning dastlabki bosqichlaridan e‘tibor yuqori darajada bo‘lsa uni oldini olish mumkin bo‘ladi. Masalani shaxsiy kompyuterda echish. Dastur to‘liq sozlanib bo‘lingandan keyin birlamchi ma‘lumotlarning barcha variantlari uchun natijalarni olish maqsadida masalani shaxsiy kom‘yuterda echish amalga oshiriladi. Algoritm tushunchasi. Qo‘yilgan masalani u yoki bu turini echishning algoritmlarini shakllantirish va ishlab chiqish eng ma‘suliyatli hamda muhim bosqichlardan hisoblanadi, chunki bu bosqichda keyinchalik shaxsiy kompyuterda bajarilishi kerak bo‘lgan amallarning ketma-ketligi oldindan belgilab olinadi. Algoritmda yo‘lga qo‘yilgan xatoliklar hisoblash jarayonini noto‘g‘ri bajarilishiga olib keladi, ya‘ni noto‘g‘ri natijalarni beradi.

Algoritm – bu masalani echish usullarini izohlashdir, yoki boshqacha qilib aytganda, kutilayotgan natijalarni shaxsiy kompyuter tomonidan olish uchun bajarilayotgan hisoblash jarayolarining ketma-ketliklaridir. «Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari» izohli lo‘g‘atida quyidagi ta‘riflar keltirilgan: 1. Vazifani bajarishga qaratilgan aniq belgilangan qoidalarning tartiblangan chekli to‘plami. 2. Dastlabki ma‘lumotlarni oxirgi natijaga o‘tkazuvchi xisoblash jarayoni orqali masala echimini aniq ko‘rsatuvchi amallar mazmuni va ketma-ketligi. Algoritm atamasi o‘rta asrlarda yashab ijod etgan buyuk o‘zbek matematigi AlXorazmiy nomidan kelib chiqqan. U o‘zi kashf etgan o‘nli sanoq tizimida IX asrning 825 yilidayoq to‘rt arifmetika amallarini bajarish qoidalarini bergan. Arifmetika amallarini bajarish jarayoni esa alxorazm deb atalgan. Bu atama 1747 yildan boshlab algorismus, 1950 yilga kelib algoritm deb ham ataldi. Kompyuterlar paydo bo‘lishi bilan algoritm atamasi hozirgi ma‘nosi bilan axborot- kommunikatsiyalar texnologiyalari sohasida eng asosiy atamalardan biri bo‘lib qoldi. Algoritm quyidagi xususiyatlarga egadir: 1. Aniqliligi, ya‘ni turli hisobga olinmagan harakatlarga yo‘l qo‘ymaslik va uni bajaruvchilar uchun tushunarliligidir. Ushbu xususiyatiga ko‘ra algoritmni bajarish jarayoni o‘z-o‘zidan bajariladigan xarakterga ega. 2. Natijaviyligi, ya‘ni ma‘lum bir oddiy bosqichlarni bosib o‘tgandan so‘ng kutilayotgan natijani olishga erishishdan iborat. 3. Ommaviyligi, ya‘ni bitta masalani echish uchun emas balki shunga o‘xshash turdosh masalalar sinfini hal etish uchun xizmat qiladi. 4. Diskretlilik, ya‘ni algoritmni bir nechta elementar bosqichlarga ajratish imkonini mavjudiligi.  Masalaning algoritmini ishlab chiqish quyidagi bosqichlarni qamrab oladi:  ma‘lumotlarga qayta ishlov berish bosqichlarni belgilab olish;

 ma‘lumotlarga qayta ishlov berish bosqichlari ketma-ketligini ular o‘rtasidagi  mantiqiy aloqalarni o‘rnatish asosida aniqlash;  har bir bosqich mazmunini izohlash. Masalani echish algoritmini ifodalovchi hisoblash jarayonlarining algoritmlashtirish natijalari hisoblash chizmalari ko‘rinishida rasmiylashtiriladi, Hisoblash chizmalarini tasvirlashning bir necha usullari mavjuddir. Bularga so‘z asosida, operatorlar va blok-chizmalar shakllari kiradi. Misol. Quyidagi formula asosida V kattalikning qiymatini hisoblash algoritmini so‘zlar asosida keltiring. n V = a i i=1 Natijaviy summani quyidagi ko‘rinishda berish mumkin: B = a 1 + a 2 + a 3 + a 4 + . . . + a n B = B + a i . Echimi. 1. V kattalikni nolga teng deb olish kerak. Ikkinchi bosqichga o‘ting. 2. i –ni birga teng deb olish kerak. Uchinchi bosqichga o‘ting. 3. V-ni V qo‘shilgan a i deb olish kerak. To‘rtinchi bosqichga o‘ting. 4. i-ni N –ga teng yoki kattaligini tekshiring. Agar ha bo‘lsa 6-chi bosqichga o‘tish kerak, aks holda beshinchi bosqichga o‘ting. 5. i –ni bittaga oshirish kerak. Uchinchi bosqichga o‘ting. 6. Hisoblash jarayonini to‘xtating. Algoritmni so‘z bilan izohlashning kamchiligi bo‘lib hisoblashlar jarayonini yaqqol qilib taqdim eta olinmaslik xisoblanadi. Lekin, ushbu usul bilan algoritmlarni qismlarga ajratishni hohlagan darajada amalga oshirish mumkin.

Algoritmlarni yozishning operatorlar chizmasi . Operatorlar chizmasi – bu hisoblash jarayonlari ayrim avtonom bosqichlari mazmunini izohlashning operatorlar yordamida algoritmini taqdim etishdir. Operator – kompyuter dasturi bajarilayotganda ma‘lum bir hara-katlarni amalga oshirish bo‘yicha ko‘rsatma beradi. Masalani echishning hisoblash chizmasida belgilab berilgan algoritmning mustaqil bosqichlari o‘zining ahamiyatliliga ko‘ra turlicha bo‘ladi. Ularning har biri maxsus operator bilan belgilanadi. Operatorlar chizmlarda maxsus simvollar bilan belgilanadi. Misol uchun: V – birlamchi ma‘lumotlarni kiritish; A – arifmetik operator; P – printerda chop etish operatori; R – mantiqiy operator; R – ishni to‘xtatish operatori. CHizmada ketma-ket kelishi tartibiga binoan operatorlar indeks-raqamlar bilan belgilanadi. Bir operatordan ikkinchi operatorga boshqaruvni uzatish, agar u operatorning o‘ng tomonida turmagan bo‘lsa strelka bilan belgilanadi. CHap tomonda turgan operatordan o‘ng tomondagi operatorga boshqaruvni uzatish ko‘rsatilmagan bo‘lsa, unda o‘ng tomonga nuqta-vergul qo‘yiladi. Misol. Quyidagi hisoblashning operator chizmasini tuzing. X + A, agar 1 < X 4 F = X – c * z, agar 4 < X < 10 X – A, agar X = 10 Echilishi: V 1 R 2 (I<X 4) A 3 ; P 4 (4 <X <10); A 5 P 6 (X = 10) A 7 P 8 R 9 Operatorli chizmalar o‘zining shakli bo‘yicha ixchamgina bo‘ladi. Lekin yaqqollikning yo‘qligi murakkab turdagi masalalarni echishda bunday algoritmni tekshirishni qiyinlashtiradi.

Algoritmlarning blok-chizmalari. Algoritm bosqichlar ketma-ketligini grafik jihatdan tasvirlab berish blok-chizmalar deb ataladi. Blok-chizmalarning har bir qismi ma‘lum bir shakl ko‘rinishdagi geormetrik figuralar bilan tasvirlanadi. Har bir figura bitta bosqichni ko‘rsatadi va blok deb nomlanadi. Algoritmlashtirishda ko‘p qo‘llaniladigan bloklar bilan yaqindan tanishib chiqamiz. - jarayon(bitta yoki bir guruh operatsiyalarni bajarish) - qaror qabul qilish(ma‘lum bir shartlar asosida algoritm yoki dasturni bajarilish yo‘nalishini tanlash) - modifikatsiya(dastur, buyruqlarni o‘zgartiruvchi operatsiyalarni bajarish) - boshlash, tugatish. Ma‘lumotlarni qayta ishlash jarayonini boshlash, tugatish va to‘xtatib turish uchun xizmat qiladi. - kiritish, chiqarish(ma‘lumotlarni qayta ishlash uchun kerakli bo‘lgan shaklga keltirish(kiritish) yoki qayta ishlash

- ulovchi. O‘zaro bog‘laydigan simvollar asosida oqimlar chizig‘i o‘rtasida uzilgan aloqalarni ko‘rsatadi. - oldindan aniqlangan jarayon. - xujjat. - magnitli disk. - betlarni o‘zaro bog‘lovchi. Oqimlar chizig‘ining normal yo‘nalishi bo‘lib yuqoridan quyiga va chapdan o‘ngga hisoblanadi hamda strelkalar(yo‘naltiradigan) bilan belgilanmaydi. Boshqa barcha holatlarda strelkalar bo‘lishi kerakdir. Bloklar raqami chiziqlar tasvirini uzgan holda blokning chap yuqori qismiga qo‘yiladi. Bloklar harflar bilan yoki harf-raqam ko‘rinishida belgilanishi ham mumkin.

4 Agar blokning mazmunini ifoda etuvchi so‘zlar blokka sig‘masa, u holda «izohlar»dan foydalaniladi. Izohlar chizmalarning bo‘sh joyida keltiriladi va izoh berilayotgan blok bilan chiziq orqali yoki shtrixli chiziq bilan ulanadi. Uzoq joylashgan bloklarning bir-biri bilan bo‘lgan oqimlar chizig‘i uzilishi mumkin. Bunday hollarda uzilish tugagan va boshlangan joyda harf, raqam yoki harfraqam ko‘rinishdagi «Ulovchi» belgisi qo‘yiladi. 3 2 Ha Yo‘q 5 izohlar izohlar

«Ulovchi»ning nomi bo‘lib qabul qilib oluvchi blokning nomeri (identifikator) xizmat qiladi. Agar oqimlar chizig‘ining o‘zaro bog‘lanishi ulovchilari turli betlarda bo‘lsa, u holda betlararo bog‘lovchi qo‘llanilib, uning ichiga bet va blokning nomerlari kelitiriladi. 001 bet 15 002 bet 12 A 8 9 А 9 9 А 00 2 16 00 2

001 bet 002 bet Blok-chizmalarning asosiy afzalligini, algoritmni tasvirlashning yaqqolligi bilan izohlash hisoblanadi. Masalani echishning algoritmlarini blok-chizmalar asosida ifoda etib ularning yaqqolligini ta‘minlash borasida quyidagi texnik qoidalarni inobatga olish kerak bo‘ladi: a) bloklarni gorizontal va vertikal holatda joylashtirish kerak; b) bloklar orasidagi masofani shunday olish kerakki, ularni ulab turuvchi chizig‘lar etarli darajada kalta bo‘lsin; v) bloklarning geometrik o‘lchami hisoblash jarayonini tavsiflashning hajmiga to‘g‘ri kelishi kerak. SHu bilan birgalikda blokning uzunligi uning balandligiga nisbatan v=1,5*a ko‘rinishda bo‘lishi kerak; g) blok-chizmalarda bloklarning joylashishi va guruhlarga ajratilishi shunday bo‘lishi kerakki, ularni ko‘rib axborotlarni yaxshi qabul qilish ta‘minlanishi lozim. Hisoblash jarayonlarining turlari. Barcha hisoblash jarayonlarini uchta sinfga ajratish mumkin bo‘ladi: chizig‘li, tarmoqlangan va davriy(tsiklik). CHiziqli hisoblash jarayoni. Hisoblash jarayonlarining shunday turiga chiziqli deb aytiladiki, unda hisoblashning barcha bosqichlari qog‘ozda yozilganidek

chizig‘li ketma-ketlik ko‘rinishida bajariladi. Bunda hisoblashlar-ning yo‘nalishi birlamchi ma‘lumot yoki oraliq natijalarga bog‘liq bo‘lmaydi. Misol. Quyidagi ifodani hisoblashning blok-chizmasini tuzing. X 2 + C A = -------------- X + C 1 2 D = X 2 + C 3 4 Kiritish Х, С Boshlandi E = X + C A = D/E

5 1-rasm. YUqorida keltirilgan misolni echish algoritmi. Birinchi blokda o‘zgaruvchilar X, S kiritish ko‘rsatilgan, chunki ular birlamchi ma‘lumotlar bo‘lib xizmat qiladi. 2,3,4 bloklarda hisoblashlar bajarilgandan so‘ng D,E,A qiymatlari olinib, 5 blokning bajarilish jarayonida chiqariladi. Tarmoqlangan hisoblash jarayoni. Hisoblash jarayonlarining shundayiga tarmoqlangan deb ataladiki, unda u birlamchi yoki oraliq ma‘lumotlar xususiyatidan kelib chiqqan holda bir yoki bir necha yo‘nalish bo‘yicha bajarilishi mumkin bo‘ladi. Bunda har bir yo‘nalish hisoblash jarayonining tarmog‘i hisoblanadi. U yoki bu tarmoqning tanlanishi mantiqiy shartlarning bajarilishini tekshirish asosida ta‘minlanadi. Aniq bir holda jarayon faqat tarmoqlarning bittasi bo‘yicha bajariladi. Boshqa tarmoqlanish-larning bajarilishi mumkin emas. Tarmoqlangan hisoblash jarayonining algoritmlari oddiy(-rasm, blokning ikkala tarmog‘i ham mantiqiy ifodalarni hisoblashni talab etmaydi) va murakkab(2-rasm, bitta yoki ikkala tarmoqlarda ham mantiqiy ifodalarni hisoblash bloklari bo‘ladi) bo‘lishi mumkin. Chiqarish D, E, A Tugadi

2. - rasm. Oddiy tarmoqlangan hisoblash jarayonining algoritmi. v) a) b)

3-rasm. Murakkab tarmoqlangan hisoblash jarayonining algoritmlari Misol. Quyidagi ifodani hisoblashning blok-chizmasini tuzing. x > 0 bo‘lganda, x+5, y = x 0 bo‘lganda, x-5. 4 5 4 - rasm. YUqorida keltirilgan misolni echish algoritmi. -rasmda keltirilgan blok-chizmada hisoblash jarayonining tarmoqlangan algoritmi keltirilgan. Agar x>0 sharti bajarilsa, u holda 2,4,5 bloklarning bajarilish jarayoni bo‘ladi, aks holda esa 2,3,5 bloklar bajariladi. SHunday qilib, masalaning algoritmidan kelib chiqib ikkita blokdan bittasi yoki 3-blok, yoki 4-blok bajarilishi mumkin. Kiritish x x>0 Y=x - 5 Y=x+5 1 3 2 Y o‘q Ha Boshlandi Chiqarish y

Misol. Quyidagi ifodani hisoblashning blok-chizmasini tuzing. 1 kiritish x x<0 x=0 y= x 2 y= 2 5 y= lnx Chiqarish y x < 0 bo‘lganda, x 2 , y = x = 0 bo‘lganda, 25, x > 0 bo‘lganda, lnx. 2 Yo‘q 3 Yo‘q Ha Ha 64 5 boshlandi Tugadi

7 5- rasm. YUqorida keltirilgan misolni echishning blok-chizmasi. 11. 6-rasmda murakkab tarmoqlangan jarayoni algoritmining blok- chizmasi keltirilgan. Bu erda tarmoqlanish uchta yo‘nalish bo‘yicha bo‘lishi mumkin: 2,4,7; 2,3,5,7; 2,3,6. Misol. Berilgan uchta A, V, S sonlarning eng kichigi kvadratini topish algoritmining blok-chizmasini tuzing. Natijani R harfi bilan belgilaymiz. 1 2 Yo‘q Ha 5 Ha Kiritsh А,В,С А < В R= A R= B R<C R= C R = R 2 3 4 Yo‘q boshlandi

6 7 8 6- rasm. YUqorida berilgan misol algoritmining blok-chizmasi. Davriy(tsiklik) hisoblash jarayonlari. Hisoblash bosqichlarini ko‘p marta qaytarishi mumkin bo‘lgan hisoblash jarayonlari davriy deyiladi. Davrlar shaxsiy kompyuterda masalalarni algoritmlashtirish va dasturlashtirishning asosini tashkil qiladi. Quyidagi formula asosida A vektor elementlari qiymatini yig‘in-disini topish masalasini ko‘rib chiqamiz. 20 S = a 1 + a 2 + a 3 + . . . + a 20 = a i i=1 S-ni qiymatini topish uchun qo‘shish operatsiyasini ko‘pmarta(20-marta) takrorlash kerak bo‘ladi. Ushbu operatsiyaning har bir bajarilishida oldingi natijaga Chiqarish R Tugadi

vektorning keyingi yangi elementining qiymati qo‘shilib boriladi. SHunday qilib algoritmning quyidagi qismi ko‘pmarta bajariladi: S = S + a i Bu erda i indeksning 1-dan 20-gacha 1-tadan qadam tashlab o‘zgarib borishi bilan vektorning barcha elementlari ularning yig‘indisini topish uchun ko‘rib chiqiladi. Natijada davriy aylanishni o‘zgaruvchan indeks i boshqaradi, shuning uchun ham uni davrning boshqaruvchi o‘zgaruvchisi deyiladi yoki davr parametridir. Algoritmda davrning aylanishi bilan S-ning yig‘indisini topish uchun u avvalom bor nolga tenglashtirilishi kerak. Aks holda olinishi kerak bo‘lgan S bo‘yicha natija noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Davriy algoritmning asosiy qismlaridan bo‘lib quyidagilar hisobla-nadi: davrning tanasi(DT), boshqaruvchi qism(BQ), yangi qiymatlarni shakllantirish(YAQSH) va yangi qiymatlarni kiritish(YAQK). Ushbu qismlarning bajarilishi ketma-ketligi turlicha bo‘lishi ham mumkin. Ularning ayrimlarini ko‘rib chiqamiz. Hisoblash jarayonlarini ko‘pmarta qaytariladigan qismi davrning tanasi deyiladi.

7 - rasm. Davriy i=0 i=i+1 S=S+a i i<20 i=1 i=i+1 S=S+a i i>20 i=1 i=i+1 S=S+a i i>20 Ha Yo‘q Yo‘q Ha Ha Yo‘q i=1 i=i+1 S=S+a i i<20 Y o‘q Ha

algoritmning asosiy qismlariga misollar. 8 - rasm. Davriy algoritmning asosiy qismlariga amaliy misollar. Davriy algoritmlar quyidagilarga ajraladi: 1) davr tanasining algoritmining turi bo‘yicha; 2) davriy jarayonni boshqarish xususiyatiga ko‘ra. Davriylik tanasi algoritmi chiziqli, tarmoqlangan va davriy bo‘lishi mumkin. Algoritmning turiga ko‘ra davriylik tanasidagi davriy algoritmlar oddiy va murakkab bo‘lishi mumkin. Agar davrning tanasi chiziqli yoki tarmoqlangan hisoblash jarayonlaridan iborat bo‘lsa unda u oddiy davriy algoritm deyiladi. Agar davrning tanasi davriy hisoblash jarayonlaridan iborat bo‘lsa unda u murakkab davriy algoritm deyiladi. Boshqaruvchi qismning xususiyatiga ko‘ra davrning qaytarilishlar soni aniq bo‘lgan bo‘lishi va aniq bo‘lmagan bo‘lishi ham mumkin. Aniq bo‘lgandan davrning necha marta qaytarilishi ko‘rsatiladi, masalan 20, 50, 100. Aniq bo‘lmaganda ma‘lum bir natural son orqali ifodalanadi, masalan N, M, K. Davriy algoritmning tasniflanish chizmasi - rasmda keltirilgan.

9- rasm. Davriy algoritmning tasniflanishi. Aniq berilgan son asosida takrorlashlarning oddiy davrlarining blokchizmalari. Aniq berilgan son asosida davrlarni tashkil qilishda davr parametrining boshlang‘ich va oxirigi qiymatlari, uning har bir takrorlanishidagi davr parametrining o‘zgarish qonunlari, davrning takror-lanish sonlari ko‘rsatilishi kerak bo‘ladi. Davr tanasidagi birlamchi ma‘lumotlar doimiy kattalik, oddiy o‘zgaruvchan, indeksli o‘zgaruvchan ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Agar davr tanasidagi birlamchi ma‘lumotlar doimiy kattalik ko‘rinishida bo‘lsa, davr tanasi algoritmi shu kattalikka erishgancha aylanadi. Misol. Ushbu ifodani hisoblashning blok-chizmasini tuzing. 100 K = X X=1 Davriy algort im O‘zgaruvchining birlamchi qiymatini berish Davr tanasi Boshq arish y DavrOddi Murakk ab Davr Qo‘yilgan sh artni bajarish Aniq ber ilgan son aso sida takror lashlar Chiziqli hisoblas h jarayoni Tarmoqlangan hisoblash jarayoni Davriy hisoblash jarayoni

X-ning qiymati 1-dan 100-gacha o‘zgaradi, ya‘ni 1-100 gacha bo‘lgan natural sonlarni jamlanish jarayoni amalga oshadi. 1 2 3 4 5 Ha 6 10 - rasm. Yuqorida keltirilgan misolni echish algoritmi. Х 100 К = 0 Х = 1 К = К+Х Х = Х+1 Chiqarish К Yo‘q Boshlandi Tugadi

Bu erda indeksli o‘zgaruvchi ko‘rilayotgan massiv elementi nomidir. Elementning massivdagi o‘rni uning indeksning qiymati bo‘lmish elementlar ketmaketligida joylashgan tartib raqami bilan aniqlanadi. Indeksning qiymati davrning takrorlanish jarayonida o‘zgaradi. Davr tanasining algoritmi massivdagi barcha elementlarga nisbatan qo‘llaniladi. 50 Misol. S = a i - b 2 i=1 Ushbu misolda( -rasm) davrning parametri arifmetik progressi qonuniga asosan 1-qadam tashlab o‘zgarib boradi, uning boshlang‘ich va yakuniy qiymati 1 va 50 tashkil qiladi. 3-blokda davrni tashkil qilish amalga oshadi, masalan i birlamchi qiymanga ega bo‘ladi. 4-blokda esa hisoblashning davriy qismi beriladi. 5-chi blokda esa davr parametri qabul qilingan qonun bo‘yicha o‘zgaradi. Bu blok davrning hisobchisi bo‘ladi. 6-chi blokda parametrning hozirgi holatdagi qiymati uning yakuniy bo‘lishi mumkin bo‘lgan qiymati bilan solishtirish asosida davrning tugaganligi tekshiriladi. Agar ushbu holat saqlanib qolsa, u holda A vektorning barcha elementlari qiymati jamlanmaganligini bildiradi. SHuning uchun ham boshqarish jarayoni davrni takrorlanishiga berilib, unda S–da yig‘ilgan vektor elementlari qiymati jamlamasiga vektorning navbatdagi elementi qiymati qo‘shiladi. Agar i 50 bajarilmasa, u holda davrdan chiqishga olib keladi. Bu A vektorning barcha 50-ta elementlari qiymati S-ga jamlanganligini ko‘rsatadi. Davriy jarayonlarni tashkil etishda masalani echish algoritmini to‘g‘ri tuzilganligi katta ahamiyat kasb etadi. Algoritmda keltirilgan blok-chizmani to‘g‘ri bajarilishini tekshirish uchun undagi har bir blokning to‘g‘ri bajarilishini tekshirib chiqish kerakdir va ularning majmuasi bitta butun chizmani tashkil etadi. Bunday tahlillar natijasi masalani echishning mantiqi bilan solishtiriladi. Agar mantiq jihatdan o‘zaro qarama-qarshiliklar bo‘lmasa, bunday blok-chizma asosida masalaning dasturini tuzish mumkin bo‘ladi. Algoritmning mantiqiy jihatdan to‘g‘ri ishlashini birorta misol asosida tekshirib ko‘rish mumkin, ya‘ni oltita

8,7,3,2,5,1 sonlarni summasini topish bilan tekshiramiz. Algoritm tahlillari barcha natijalarini jadval ko‘rinishida keltiramiz. 1-jadval. Davr parametri qiymati S = S + a i i = i + 1 i 6 Boshqaruvni qabul qiluvchi blok 1 S = 0 + 8 2 2 6(Ha) 4 2 S = 0 + 8 + 7 3 3 6(Ha) 4 3 S = 0 + 8 + 7 + 3 4 4 6(Ha) 4 4 S = 0 + 8 + 7 + 3 + 2 5 5 6(Ha) 4 5 S = 0 + 8 + 7 + 3 + 2 + 5 6 6 6(Ha) 4 6 S = 0 + 8 + 7 + 3 + 2 + 5 + 1 7 7 6(Yo‘q) 7 1 2 3 4 5 Ha 6 7 i 50 S= 0 i= 1 S=S + a i S=S - B 2 Kiritsh А, В i=i+1 Yo‘q Boshlandi

8 .- rasm. YUqoridagi - jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ko‘rilayotgan blok-chizmadagi harakatlar qo‘yilgan masalani to‘liq echilishini ta‘minlaydi. Misol. N elementlardan iborat bo‘lgan vektor berilgan. Ushbu vektor-ning maksimal elementini va uning koordinatasini topish kerak. T - orqali maksimal elementni belgilaymiz, R – bilan esa uning koordinatasini. 1 2 T = b 1 P=1 3 Chiqarish S Tugadi Kiritish В Boshlandi

i 2 12 - rasm. YUqorida berilgan misolni echishning algoritmi. Bu masalani echishni quyidagi chizma orqali amalga oshiramiz. Boshlanishida T-ga vektorning birinchi elementi qiymati beriladi, R –ga birinchi elementning koordinatalari kiritiladi, ya‘ni 1 bo‘ladi. Keyin T davr ichida ko‘rilayotgan b i vektorning qolgan barcha elementlari bilan taqqoslanib chiqiladi. Agar har bir taqqoslanganda T < b i bajarilsa, u holda T b i element qiymatini oladi va R esa uning koordinatasiga teng bo‘ladi. Aks holda T va R-larning qiymatlari saqlanib qoladi va taqqoslash uchun V vektorning keyingi elementi olinadi. Vektorning = T<b i T = b i P = i i=i+1 i N Chiqarish Т, Р 4 Yo‘q Ha 5 6 7 Ha 8 Yo‘q 9 Tugadi

barcha elementlari ko‘rib chiqilgandan so‘ng T maksimal element qiymatini va R esa uning koordinatalariga teng bo‘ladi. T < b i bajarilgandagina davriy blokning quyidagi 5-6 bloklar ishlaydi. YUqorida keltirilgan algoritmni mantiqiy jihatdarn ishlashini ettita elementdan 5,12,13,10,2,28,4 iborat bo‘lgan vektor misolida ko‘rib chiqamiz. Bu erdam ko‘rinib turibdiki, dastlabki qiymat T=5. Davriy jarayon esa i=2 boshlanadi. 2 - jadval. Faraz qilaylik vektorning maksimal elementi va uning koordinatasini aniqlab olingandan keyin, uni vektorning birinchi elementi bilan almashtirish kerak bo‘lsin. Vektor elementlarini o‘rnini almashtirishni quyidagi chizma orqali amalga oshirish mumkin: R Quyidagi operatorlar bilan amalga oshiriladi: P = b 1 , b 1 =b p , b p =P. Ushbu misolda elementlarni o‘rnini almashtirishni quyidagicha ham amalga oshirish mumkin: b p =b 1 ; b 1 =T. 1 3 b 1 b i 2

Takrorlanishlar soni aniq bo’lmagan davrlar. Bunday davrlarda takrorlanishlar sonini oldindan belgilab bo‘lmaydi. Unda davr ma‘lum bir shart bajarilishigacha davom etadi. Takrorlanishlar soni aniq bo‘lmagan davrlarga intertsion davrlarni misol qilish mumkin bo‘lib, unda davrdan chiqib ketish aniq bir natijaga erishilgandan keyin amalga oshiriladi. Hisoblashlar erishish kerak bo‘lgan natijaga bosqichma-bosqich yaqinlashib borish orqali bajariladi(iteratsiya usulidir). Misol. Quyida keltirilgan matematik ifodani hisoblash algoritmi blok- chizmasini tuzing. p y = x y 1 = 1/p [ ( p – 1) y 0 + (x/y 0 p-1 )] hisoblash xatoligi | y 1 – y 0 | < e , dastlabki yaqinlashish y 0 = h  berilgan e qiymatiga bosqichma-bosqich bilan yaqinlashib borish asosida  berilgan formula ildizining qidirilayotgan qiymati topiladi. Hisoblash jarayonlari amalga oshirilguncha, davrning takrorlarnishlar soni noma‘lumdir. Davrni boshqarilishini hisoblashlar xatoligi bo‘lmish e belgilaydi. Agar keyingi iteratsiyada xatolik e bo‘lsa, u holda davr keyingi yaqinlashib borish natijasida y 1 qiymatini hisoblaydi, aks holda davrdan chiqib ketiladi. Xatolik |y 1 – y 0 | e bo‘lganda davr davom etadi. 5 blokdagi oldingi iteratsiya asosida olingan y 1 natija keyingi iteratsiyada olingan bilan almashtiriladi. Undan keyin boshqaruv

jarayoni 3 blokka berilib, unda ildiz qiymatining talab qilinayotgan natijalarga yaqinlashishi hisoblanadi. |y 1 –y 0 |< e aniqlikka erishilgandan so‘ng davrdan chiqib ketilib, 4 blokdan 6 blokka boshqarish beriladi. 4 5 6 13 – rasm. Takrorlanishlar soni aniq bo‘lmagan davrlar bo‘yicha algoritmning blok-chizmasi. Biz ushbu bobda dasturlashning asosiy negizi bo‘lmish algoritmlarni tuzish qonun-qoidalari bilan yaqindan tanishtirishga harakat qildik. SHuni aytish joizki, algoritm asosida turli xildagi iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni ifoda etish mumkin. Bu esa o‘sha hal qilinishi mumkin bo‘lgan masalani tizimli yondashuv asosida kompleks ravishda echishni ta‘minlab beradi. y 0 h= Kiritish h , x , p , e |y 1 – y 0 |< e y 1 hisoblash Chiqarish y 1 y 0 = y 1 1 2 3 Boshl andi Tugadi

Adabiyotlar ro’yhati 1. O‘zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonuni, «Xalq so‘zi» gazetasi, 2004 yil, 11-fevral. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi Qonuni, «Xalq so‘zi» gazetasi, 2004 yil, 21-may. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» to‘g‘risidagi Qonuni. Oliy ta‘lim. Me‘yoriy hujjatlari to‘plami: Mualliflar jamoasi. – T.: SHarq, 2001, 672-b.

O'xshashlar

Dasturlashtirish asoslari

Grafik dizayn asoslari

Elektron hukumat asoslari

Kompyuter texnikasi asoslari

Geometrik modellashtirish asoslari