Ахборот-коммуникация технологияларининг бошкарув тизимида тутган урни - Informatika va AT - Referatlar

Ахборот-коммуникация технологияларининг бошкарув тизимида тутган урни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

276.5 KB

Ko'chirib olish

Ахборот-коммуникация технологияларининг бош қарув тизимида тутган ўрни Режа: 1. Тизим: асосий тушунча ва таърифлар 2. Бошқарувнинг мақсадлари, шакллари ва вазифалари 3. Иқтисодий тизим — иқтисодий кибернетиканинг объекти сифатида 4 . Бошқарув тизими

АХБОРОТ - КОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ БОШ ҚАРУВ ТИЗИМИДА ТУТГАН ЎРНИ 1. ТИЗИМ: АСОСИЙ ТУШУНЧА ВА ТАЪРИФЛАР Ахборот тизимини ишлаб чиқишдан мақсад – ташкилий лойиҳалаштириш, технологик ва бошқа жиҳатларини ҳисобга олган ҳолда тизим фаолиятининг самарадорлигини оширишдир. Ўрганилаётган фан соҳасини акс эттирувчи ҳам умумий, ҳам айрим хусусиятларга эга бўлган тизимнинг кўплаб тушунча ва таърифлари мавжуд. Умумий ҳолатда тизим, деганда улар орасидаги ва уларнинг хусусиятлари ўртасидаги алоқалар мажмуига эга бўлган, яъни бир-бирига чамбарчас боғланган қисмлардан иборат бутун бир объектлар мажмуаси тушунилади. Бундай таърифдаги тизимга қуйидагиларни мисол қилиб келтириш мумкин: деталлар ва туташтирувчи қурилмалардан йиғилган машина; хужайраларнинг бутун мажмуини ташкил этувчи тирик организм; турли ресурслар, бир-бири билан боғланган кўплаб ишлаб чиқариш жараёнлари ва кишилар жамоалари яхлитлигида юзага келган корхоналар ва ҳоказо. Бундай ҳолларда объектлар (қисмлар) ягона тизим сифатида ишлайди, яъни ҳар бир объект, тизимостилар, умумий тизим олдидаги ягона мақсад учун ҳаракат қилади. «Тизим»ни аниқлашга қуйидаги атамалар киради: «объектлар», «ало- қалар», «хусусиятлар». Объектлар – тизимнинг бир бўлаги ёки компонентлари бўлиб, жисмоний, математик ўзгарувчан тенгламалар, қоида ва қонунлар, технологик жараёнлар, ахборот жараёнлари, ишлаб чиқариш бўлинмалари каби кўплаб чекланмаган қисмларга эга. Хусусиятлар – бу объектнинг сифатини ифодаловчи параметрлардир. Хусусият тизимнинг маълум бир ўлчамга эга объектларини битталаб миқдорий жиҳатдан баён этиш имконини беради. Объектларнинг хусусиятлари тизим ҳаракати натижасида ўзгариши мумкин. Алоқалар объектлар ва уларнинг хусусиятларини тизим жараёнида ягона яхлитликка бирлаштиради. Бунда барча тизим элементларининг тизим ости лари ва тизимлар ўртасида алоқа бўлиши назарда тутилади. Айрим умумий қонуниятлар, қоидалар ёки тамойиллар билан бирлашувчилар ўртасида алоқанинг мавжуд бўлиши тизимнинг асосий тушунчаси саналади. Бошқалар билан бирор-бир алоқага эга бўлмаган элемент кўриб чиқилаётган тизимга кирмайди. Тизимнинг хусусиятлари қуйидагилар саналади: элементлар мураккаблиги, мақсадга қаратилганлиги, турли-туманлиги ҳамда улар нинг таркиблашганлиги, бўлинишлигидир.

Ахборот тизимлари Тизимлар таркиби ҳамда асосий мақсадларига кўра фарқланади. Қуйида 2 . 1 -жадвалда турли элементлардан иборат бўлган ва турли мақсадларга қаратилган бир қанча тизимлар намуна сифатида келтирилган. 2 . 1 - жадвал Тизимлар намунаси Тизим Тизим элементлари Тизимнинг асосий мақсади Корхона Ходим лар, жиҳозлар, технология, ишлаб чиқариш воситалари, материаллар, бино ва ҳ акозо Товар ишлаб чиқариш Компьютер Микропроцессор, монитор, принтер, хотира, алоқа тармоқлари ва ҳоказо Маълумотларни қайта ишлаш Телекоммуника ция тизими Компьютерлар, моделлар, кабел, тармоқ дастурий таъминот и ва ҳоказо Ахборот ларни узатиш Ахборот тизим лар и Компьютерлар, компьютер тармоқлари, ахборот ва дастурий таъминот, фойдаланувчи лар. Касбий ахборот лар ишлаб чиқариш Ташкилий мураккаблик тизимнинг асосий хусусияти саналади ва у элементлар ўртасидаги ўзаро алоқалар (ўзаро ҳаракатлар) миқдори билан аниқланади. Элементлар ўртасидаги чатишиб, қўшилиб кетган ўзаро алоқалар шундай тузилганки, у бирорта параметр алоқасининг ўзгаришига олиб келади. Ташкилий мураккаблик элементлар тизимини ташкил этувчи тавсифлар миқдори бўлмаган, яхлит ҳолда, фақат тизимга тегишли тавсифлар аниқлайди. Умуман олганда, тизим уни ташкил этувчи элементлардан бошқачароқ тавсифларга эга бўлибгина қолмай, балки унинг барча қисмларидан сифат жиҳатдан фарқланади. Шунингдек элементлар эга бўлмаган бошқа вазифаларни ҳам бажариш хусусиятига эга. Тизим бутунлигининг ўзига хослиги билан аниқланадиган янги хусусиятларнинг пайдо бўлиши баъзан эмержентлик (инглизча «emergent» - юзага келувчи, пайдо бўлувчи) деб аталади. Тизимларни қисмларга, айниқса

ўзи таркиб топадиган элементларга бўлганда бундай вазифалар ёки тавсифлар ўз-ўзидан йўқ бўлади. Мақсадга қаратилганлик. Тизим умумий хусусиятга эга, яъни у умумий мақсадга эришишга ҳаракат қилишга қаратилган. Тизимнинг мақсадга йўнал-тирганлигини ифодаловчи барча элементлар учун умумий бўлган ўзаро алоқаларнинг мақсадли қоидалари мақсаднинг мавжудлигини белгилайди. Тизимнинг таркиблашганлиги – бу тизимнинг алоҳида элементлари ва уларнинг ташқи муҳит билан ўзаро ҳаракати ўртасидаги ички алоқаларнинг доимий таркибидир. Тизим таркиби – унинг фаолияти самарадорлигини кўп жиҳатдан белгиловчи муҳим тавсифлардан бири саналади. Тизимнинг бўлиниши – бу унинг мақсадлар ва вазифаларга жавоб берувчи маълум белгилар бўйича ажратилган элементлар ёки бир қатор тизим ости лардан тузилганлигини англатади. Т изим ости лар бундай ажратилишнинг асосини ташкил этиб, бунда элементлар ўртасидаги алоқалар кўпроқ, тизим ости лар ўртасида эса камроқ бўлади. Тизим тушунчаси шу маънода нисбийки, тизим элементининг ўзи ҳам мураккаб тизим бўлиши мумкин. Бирор белги бўйича ажратилган тизим ўзига нисбатан юқори даражадаги тизим элементи бўлиши мумкин. Ташқи муҳит. «Тизим» тушунчаси тизимга кирувчи бир қатор элементларни чеклайди: шартли равишда чекланган чегара ни ўр г анади, ундан ташқаридаги элементлар эса ушбу тизимга кирмай қолади. Бундан англашиладики, тизим ўз-ўзидан эмас, балки бошқа кўплаб элементлар қуршовида мавжуд бўлади. Айрим масалаларни ҳал этишда бизни бу ташқи муҳитнинг барча элементлари эмас, балки ушбу масала нуқтаи-назаридан ташқи муҳитни ташкил этувчи, кўриб чиқилаётган тизимга бирор-бир алоқаси бўлган элементларгина қизиқтиради. Ташқи муҳит – бу кўрилаётган тизимга таъсир кўрсатувчи ёки кўрилаётган масала шароитида унинг таъсири остида бўлган, тизимдан ташқаридаги ҳар қандай табиат элементларидир. Чунки, реал шароитларда тизимларнинг ҳар бири алоҳида эмас, балки бошқалари ёнида, бир-бирига боғлиқ ҳолда ишлайди. Тизимларни таҳлил ва синтез қилиш чоғида алоқаларнинг икки хил тури ажралиб туради: ички ва ташқи а л о қ а. Ташқи алоқага эга тизимлар о ч и қ деб, унга эга эмаслари эса ё п и қ алоқа деб аталади. Тизимлар таснифи. Тизимларни қиёслаш ва фарқлаш, уларнинг бир- бирига ўхшашлари ва фарқлиларини ажратиш орқали таснифлаш амалга оширилади. Таснифлаш – бу фақат борлиқ модели ва уни турли белгилар яъни, кириш ва чиқиш жараёнларининг баёни, уларнинг келиб чиқиши, бошқарув тури, бошқарувнинг ресурслари билан таъминланганлиги ва ҳакозо бўйича амалга ошириш мумкин. Бизни тизимнинг келиб чиқиши бўйича таснифлаш қизиқтиради. Тизимни мазкур белгига кўра таснифлаш 2 .1-расмда келтирилган.

2 .1 - расм. Тизимлар таснифи. Сунъий тизимлар – бу , инсон томонидан яратилган тизимлардир. Табиий тизимлар бу , табиатда ёки жамиятда инсон иштирокисиз юзага келган тизимлар. Аралаш тизимлар таъбий ва сунъий тизимларни ўз ичига олади. Эргономик тизимлар – бу, «машина – инсон - оператор» мажмуи. Биотехник тизимлар – тирик организмлар ва техник қурилмалар кирадиган тизимлардир. Ташкилий тизимлар – бу, зарурий воситалар билан жиҳозланган кишилар жамоасидан ташкил топган тизимлар саналади. Ташкилий тизим – бошқариш, шунингдек, ташкилий тузилма, мақсадлар, бошқариш самарадорлиги ва ходимларни рағбатлантириш қоидалари мезонлари учун фойдаланадиган, ходимларнинг юриш-туриши ва техник воситаларнинг ишлатилиш тартибини белгиловчи қоидалар йиғиндисидир. Ташкилий тизимлар ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланувчи кишилар жамоасининг ишлаб чиқариш фаолиятини бошқариш учун мўлжалланган. Охиргиси анча муҳим ҳолат ҳисобланади, чунки ташкилий тизимлар техник воситаларнинг ўзига хослигини, хусусан, бошқарув воситаларини ҳисобга олиши лозим. Т И З И М СУНЪИЙ АРАЛАШ ТАБИИЙ Асбоб Механизмлар Машиналар Роботлар Автоматлар Эргономик Биотехник Ташкилий Автоматлашти- рилган Жонли Жонсиз Иқтисодий Ижтимоий

Тизимда бошқарув объекти – бу муайян моддий заҳираларга эга ва аниқ маҳсулотни олишга йўналтирилган ишлаб чиқариш операцияларини бажарувчи вазирлик, идора, корхона, цех, ишлаб чиқариш, участкалар, ижрочилар жамоаси ёки айрим шахслардир. Бошқарув объектининг фаолияти ишлаб чиқариш жараёни чоғидаги турли ҳолатлардаги вазифаларни амалга оширишга бўйсиндирилган. Бошқарув органи объектни бошқариш учун ташкилий тизимдан фойдаланувчи шахс ёки шахслар гуруҳи саналади. Ташкилий тизимлар автоматлаштирилган ёки автоматлаштирилмаган бўлиши мумкин. Ташкилий тизимлар бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Дастлабки ўзига хослиги шуки, тизимнинг асосий элементи мураккаб, фаол тизим бўлган инсондир. Инсон юриш-туриши, хулқи жиҳатларининг амалий талабларини баён этувчи норасмий моделларини тузиш жуда мураккаб, баъзан эса иложи йўқ. Айни пайтда инсон ташкилий тизимларда қарор қабул килувчи шахс (ҚҚ Қ Ш) ҳисобланади. Ташкилий тизимларнинг иккинчи ўзига хослиги – кўп мақсадли ишлаш хусусиятидир. Ушбу тизимлар фаолиятининг самарадорлиги умуман олганда ҳам унинг кичик тизим ва элементларини ташкил этувчиларига кўра кўплаб миқдордаги техник, иқтисодий ва ижтимоий кўрсаткичлар билан белгиланади. Самарадорликни баҳолашнинг кўп қирралиги кўпгина ўзаро боғлиқ жиҳатлар бўйича бошқаришни ташкил этиш заруриятига олиб келади. Бунда тизимнинг бошқа элементлари билан моддий ва ахборот жиҳатдан ўзаро таъсирини ташкил этиш талаб этилади. Учинчи ўзига хослик – ташкилий тизимларнинг узлуксиз ривожланишини ўз ичига олади, у янги эҳтиёжлар пайдо бўлиши, бу эҳтиёжларни ташқи ва ички шарт-шароит ҳамда ўзгаришлар билан боғлиқ ҳолда қондириш йўлларини такомиллаштиришдан иборат. Оқибатда, объектлар тармоқлари доимий ўзгаради, унинг элементлари ўртасида янги алоқалар пайдо бўлади. Шунингдек, ҳам алоҳида объект, ҳам умуман тизим сифатида бошқариш тизими ўзгаради. 2. БОШҚАРУВНИНГ МАҚСАДЛАРИ, ШАКЛЛАРИ ВА ВАЗИФАЛАРИ Кишилар томонидан бошқариладиган ва улар манфаатлари йўлида ҳаракат қилувчи тизимлар, объектлар бирор мақсадга қаратилган ва йўналтирилган бўлади. Жаҳон, мамлакат, катта минтақа миқёсидаги йирик кўламли иқтисо-диёт ҳам, кичик кўламли — корхона, фирма, оила иқтисодиёти ҳам бирор мақсадга қаратилган тизимларга киради, чунки улар фаолияти белгиланган мақсадларга эришишга қаратилган. Бир қарашда қўшимча изоҳларсиз ҳам тушунарли кўринган, аниқ маънога эга бўлган «мақсад» тушунчаси чиндан ҳам социология, фалсафа, иқтисодиёт, бошқарув назариясининг мураккаб категорияларига кира ди.

«Мақсад» сўзининг маъносини аниқлаш учун бошқарув назариясининг унга яқин ва турдош бўлган тушунчалари — «тузилиш», «вазифа» сўзларига мурожаат қилишга тўғри келади, чунки ўлар юқорида қисман учраган ва бундан кейин ҳам кўп марта ишлатилади. Бу тушунчаларга таяниш, аста- секин маъноларини чуқурлашти-риш ва аниқлаб бериш мақсадида уларнинг энг оддий таърифларини келтирамиз. Тизим — бу, ягона бир бутунликни ташкил қилувчи ўзаро боғлиқ ва ўзаро ҳамкорликдаги элементлар, қисмлар мажмуидир. Тузилиш — бу, тизимнинг таркибий қисмларга бўлинишида намоён бўладиган, унинг яхлитлиги, фаолият юритиши, ҳаракатини таъминловчи, ўзаро белгиланган жойлашиши ва улар орасидаги алоқасининг қурилиши, ташкил қилинишидир. Вазифа — тизим ва унинг элементлари, таркибий қисмлари бажарадиган роллардан бири; тизим ва унинг қисмларининг бегиланиши; тизим фаолиятининг турлари. Мақсад — интилиш предмети, олдиндан мўлжалланган якуний ғоя, тизим ҳаракатининг кутилган натижаси, тизим нима учун фаолият юритаётганини белгилайди. Иқтисодиёт — ўзининг намоён бўлишининг хилма-хил кўламлари, шакллари, турларида белгиланган тузилишга эга, мўлжалланган мақсадларга эришишни таъ минловчи вазифалар доирасини амалга оширишга қаратилган кўплаб кишилар иштирокида ҳаракат қилувчи тизимдан иборат. Одатда мақсадлар ҳозирда мавжуд бўлган мақсадга қаратилган тизимларга бу тизимларни яратувчилар томонидан киритилади, аммо тизимнинг иш фаолиятида мақсадлар ўз турларини ўзгартириши мумкин. Янгидан яратилаётган тизимлар маълум бир мақсадларга эришиш учун шаклланади, ушбу мақсадларга мувофиқ равишда қурилади ва тизим унга мақсадий вазифаларни ечишга имкон берувчи белгиланган вазифалар билан таъминланади. Тизимнинг мақсадлари, унинг тузилиши ва вазифалари ўртасидаги вақт бўйича ўзгаришларини ҳисобга олган ҳолда унинг ўсишида кўриб чиқилаётган доиравий алоқа турли тизимлар, энг аввал, иқтисодий табиат объектлари томонидан бошқариш асосида ётади Агар тизим мақсадлари олдиндан берилмаган, тизимнинг ўз моҳияти билан асосланмаган бўлса, унда уларнинг белгиланиши бошқарув тизимининг мақсадни фараз қилиш предметини ташкил қилувчи энг асосий ва қийин масалаларидан бири бўлиб хизмат қилади. У ҳолда тизим мақсадларини шакллантириш эса тизимни бошқаришнинг бирламчи

мақсадидан иборат бўлади, бу, тизимларни режалаштириш, дастурлаш ва лойиҳалаштиришда яққол намоён бўлади. Тизимни у томонидан эришилган ҳолатларда ушлаб туриш мақсадлари бу ҳолатни мустаҳкамлаш керак бўлган шароитларда вужудга келади, чунки у бошқарувнинг ҳам объектини ва субъектини ҳам қаноатлантиради ёки ушбу ҳолатнинг ёмонлашуви олдини олиш керак бўлган ҳавфдан келиб чиқади. Бошқарувдаги бун дай вазият гомеостазис деб аталади. Исталмаган ҳолатдан чиқиш мақсадлари ёки бундан кейинги иқтисодий пасайишнинг олдини олиш, инқироздан чиқишни таъминлаш мақсадлари тизим фаолият юритишининг ўлчамлари, кўрсаткичлари меъёрий даражасидан анча паст бўлган, бошқарув объектининг сўровлари ва субъектининг мақсадий кўрсатмаларини қаноатлантирмайдиган, худди шундай объект лар ҳолатларининг кўрсаткичларидан ҳам анча паст бўлган вазиятлар учун хосдир. Бошқарувнинг бу ҳолдаги барқарорлаштирувчи ёки инқирозга қарши деб номланган мақсадлари пасайишининг олдини олиш, кўрсаткичларнинг йўл қўйиладиган чегаравий даражадан паст тушишига йўл қўймаслик, ижтимоий-иқтисодий ҳолатни барқарорлаштириш ва кўтарилишга (юксалишга) шарт-шароитлар яратишдан иборат бўлади. Бошқарув мақсадлари бутун тизим учун, энг аввало бо шқ арув субъект и ва объекти учун ягонадир. Аммо бу тизим мақ с ад л ари ва улардан келиб чи қ увчи бошқарув мақ с адлари ҳа қи даг и идеал тасаввурдир. Аслида эса, бош қ арув мақсад л ари бошқарув объект и ва умуман, бутун б о шқарув тизими мақсадларига ҳамма вақ т ҳ ам мо с келавермайди . Бундан ташқари, бош қа рув субъект и нинг ҳ а м, бошқарув объектининг ҳ ам агар улар бир неча шахслардан иборат бўлса, ички мақсадий интилишларида зиддиятларни кузатиш мумкин, бу иқт и содиёт учун кўпроқ хос. Мазкур ҳол ижтимоий- иқтисодий объектлар ва жараёнларни бошқариш такомиллашмаганлигининг энг асосий сабабларидан биридир, унинг илдизлари кишилар, ижтимоий гуруҳлар, жамоалар ва минта-қалар манфаатларидаги номувофиқлик ҳамда зиддиятларга бориб тақалади. Ижтимоий-иқтисодий жараёнлар, ҳар бир бошқарилувчи тизимнинг мақ- садлари кишилар эҳтиёжлари ва уларни қондириш даражасига боғлиқ. Кичик корхонадан тортиб то мамлакат миллий иқтисодиётигача бўлган ҳар қандай иқтисодий объект кишиларнинг турли гуруҳлари эҳтиёжларини қондириш учун фаолият юритади, ҳаракат қилади. Иқтисодиёт фанидан маълумки, э ҳ т и ё ж — бу, истеъмолга зарурият, товарлар ва хизматларнинг фаолият юритишини таъминловчи, кишиларга уларнинг истакларини қондирилишига олиб келувчи белгиланган мақсадлардан фойдаланишдир. Якуний ҳисоботда — бутун аҳолининг миқдорий ва сифатий интилишларини ўзгартирувчи эҳтиёжларни қондириш миллий иқтисодиёт, демакки, иқтисодиётни бошқаришнинг ҳам асосий мақсадини ташкил қилишида ўз аксини топади.

Маҳсулот Материаллар оқими Ахборотлар оқими 2.3 – расм. Маҳсулот ишлаб чиқаришнинг логистик таҳлили. Миллий иқтисодиётни бошқариш бундай умумий мақсадий кўрсатмадан кўпгина бошқарувчи иқтисодиёт объектларининг аниқ мақсадларига ўтишнинг қийинлиги, эҳтиёжларнинг (шу жумладан нафақат якуний, балки оралиқ ишлаб чиқариш борасида ҳам) жуда турли-туманлиги билан асосланади, улар ҳар бир бошқарувчи объектни жуда оз қониқтиради. Бунинг устига корхоналар, фирмалар, тадбиркорлар ижтимоий-маданий соҳадаги ташкилотлар кўрини-шидаги иқтисодий объектлар ўзларининг кўпгина шахсий эҳтиёжларинигина эмас, балки бошқа кишилар заруриятларини ҳам қондиради. Шу боис ҳам у ёки бу иқтисодий объект томонидан қондирладиган мақсад ва вазифалар кишилар, омма учун энг кескин бўлиб турган, энг муҳим эҳтиёжларни қондиришга йўналтирилган деб кафолат бериш қийин. Миллий иқтисодиётни мақсадий бошқарувининг яна бир жиддий муаммоси ана шундан иборатдир. Башорат қилиш (прогнозлаш) — бўлгуси вазиятларни олдиндан илмий асосда кўра билиш, ижтимоий-иқтисодий жараёнлар ва уларга таъсир қилувчи шароитларнинг гипотезалари, моделларини олдиндан ишлаб чиқишдан иборат бўлади. Башоратлар қабул қилинган бошқарув қарорларининг эҳтимол бўлган, кўзда тутилган натижалари ва оқибатларини баҳолаш воситаси бўлиб хизмат қилади. Режалаштириш бошқарилувчи иқтисодий объект (тизим)нинг келгуси ҳолатини, бу ҳолатга етишиш йўллари ва усулларини ҳамда бунинг учун - хом-ашё; - ўз ишлаб чиқариш маҳсулотлари; - ишлаб чиқаришнинг заҳиралари; - жиҳозлаш материал- лари Товар-материал заҳиралари Тугалла- маган ишлаб чиқариш Тайёр маҳсулот (завод омбори) Тайёр маҳсулот Воситачи Клиент Истеъмолчи ёки охирги фойдаланув- чиМатериал таъмнотни бошқариш Тақсимотни бошқариш Маркетинг логистикаси

зарур ресурсларни белгилашдир. Режалаштириш бошқарувнинг ҳар бир бош- қариладиган иқтисодиётнинг у ёки бу кўринишига хос ажралмас қисми ва вазифасини намоён қилади. Режалаштиришнинг энг кенг тарқалган шаклларидан бири иқтисодий дастурлаш, яъни комплекс дастурлар ва ло- йиҳаларни ишлаб чиқишдир, улар воситасида ижтимоий-иқтисодий ва илмий-техник ечимлар, инвестиция ва инновациялар бошқарилиши амалга оширилади. Мотивация (рағбатлантириш) бошқарувнинг таш кил қилиш билан бирга келувчи ва ходимлар, меҳнат жамоалари фаолиятининг натижавийлигини ошириш мақсадида моддий ва маънавий рағбатлантиришдан иборат бўлган вазифасидир. Ҳисоб — бу бошқарув объектининг моддий ва молиявий ҳолати, объект- нинг ресурслари, моддий бойликлари, пул маблағлари, шахсий қарзлар ва қайтарилиши керак бўлган ўзгалар қарзларининг ҳужжатли қайд этилишидир. Назорат — қабул қилинган бошқарув қарорлари, бошқарувчи таъсирла- рининг бажарилиши ҳамда қонунлар иқтисодий ҳуқуқ, хўжалик фаолиятининг қоидалари, меъёрларига риоя қилиш устидан фаол кузатишни билдиради. Назорат бошқарувда тескари алоқани амал га оширади. Тезкор(оператив) тартибга солиш бошқарув субъектининг объектга башоратлар, режалар, дастурларда ҳисобга олинмаган вазиятлар, ташқи шаро-итлар вужудга келиши билан асосланган жорий, амалий узлуксиз таъсиридир. Санаб ўтилган бошқарув вазифаларининг бирлаштирилиши хўжаликнинг бошқарув механизмини ёки, оддий айтганда, хўжалик механизмларини бирга-ликда таш кил бўлишига олиб келади. Бошқарув вазифаларининг мажмуаси сифатида тушуниладиган механизм уларни амалга оширувчи бошқарув аппа-ратини, яъни бошқа рув хизматлари ва уларнинг ходимлари билан биргаликда, иқтисодий объектларнинг бошқарув тизимини ташкил қилади. Энг аввало, бошқарув қарорларини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш жараён-ларида учрайдиган бошқарув меҳнатининг энг характерли операцияларини ажратишга ҳаракат қиламиз. Бундай операциялар рўй ҳ ати ва улар ни ташкил қилувчи тадбирлар 2.2 -жадвалда берилган. Бошқарувнинг субъектлари ва объектларини кўриб чиқишга яна мурожаат қиламиз. Аммо бу сафар умуман бошқарувга кишиларнинг жаҳонда мавжуд бўлган барча нарсаларга таъсир этишларининг универсал усули сифатида эмас, балки фақат иқтисодий бошқарувга, бизни ўраб турган бошқарувнинг энг йирик соҳаларидан бири сифатида қараймиз. 2 . 2 -жадвал .

Бошқарув ишларин и нг намунавий операцияларн ва тадбирлар и 1 2 Масаланинг қ ўйи л иши Масаланинг асосини ташкил қилувчи муаммони белгилаб олиш Муаммони сифатий таҳлил қилиш Масаланинг мақсадини белгилаш Масаланинг ечилиш шартини таҳлил қилиш ва ресурслар чекланганлигини белгилаш Масалани сон жиҳатдан таҳлил этиш Ахборотларни компьютер ёки қўлда танлаш Ахборотлар манбасини белгилаш Ахборотларни қабул қилиб олиш каналларини белгилаш Ахборотларга кири ш имкониятини олиш Ахборотларни бирламчи идентификациялаш Ахборотларни қабул қ илиш Масаланинг ечилиши характерига та ъ луқли ахборотларнинг тўғри келишини белгилаш Ахборотларни та ҳли л қилиш Ахборотлар таркибини белгилаш Ахборотлар мазмунини белгилаш Масаланинг ечилишида ахборотларни қўллаш имкония-ти борлигини текшириш Ахборотларнинг аниқлигини белгилаш Сифат жиҳатидан таҳлил қилиш Мазмуний таҳлил қилиш Фильтрация ва селекция қилиш Ахборотларни гуруҳлаш (қўлда ёки ШКда) Гуруҳлаш ва белгиларини аниқлаш Белгилар бўйича ахборотларни танлаш Гуруҳларни тузиш Гуруҳлаш тўлиқлиги ва бирлигини таҳлил қилиш «Қўлда» ҳисоблаш Ҳисоблаш алгоритмини тузиш ва текшириш Ҳисоблашда қўлланиладиган ахборотларни

тайёрлаш Ҳисоб-китоб тадбирларини амалга ошириш Ҳисоб-китоб натижаларини текшириш 2 . 2 -жадвал давоми. 1 2 Компьютер д а ҳисоб- китобларни амалга ошириш Кириш ахборотларини танлаш Ҳ исоб-китоб дастурларини текшириш Дастурни тузатиш ва созлаш Кириш ахборотларини машина тилида ёзиш Маълумотларни компьютер г а киритиш Оралиқ назорат Чиқиш маълумотларини олиш Чиқиш маълумотларини текшириш Чиқиш ахборотларини керакли шаклларда тақдим этиш Бошқариш қарорини тайёрлаш Ушбу қарор учун керакли ахборот лар ни танлаш Мақсадга эриши ш учун ечилаёттан масаланинг ахборотини таҳлил қилиш Муқобил қарорлар олиш Энг муқобил қарорларни таҳл ил қилиш ва танлаш Қарорларни раҳбарлар ва ҳамкор бўлимлар билан келишиш Тавсия этилган қарор лар ни асослаб бериш Таклифларни юқор и органларга тақ д им э тиш Коллегиал қарорларни қабул қилиш Қарорларни қабул қилиш бўйича ижрочиларга масалаларни қўйиш Қарорларни тайёрлашни ташкил қилиш Таклиф қилинаётган қарорлар учун таклиф ва мулоҳазалар йиғиш Қарорларни коллегиал асосда муҳокама қилиш

Қарорларни дастлабки танлаш Қарорларни келишиб олиш Қарорларни қабул қилиш Ҳужжатларни расмийлаштириш, хатларни тузиш, хулоса Ҳужжатларни расмийлаштириш учун керак бўлган маълумотларни олиш Ҳужжатларнинг шаклини танлаш Маълумотлар ва матнлар устида ишлаш Ҳужжатларни расмийлаштириш Ҳужжатларни иш юритиш учун узатиш Иқтисодиёт бошқариладиган хўжалик тизими сифатида ўзида нимани намоён қилади, иқтисодиётнинг асосий қисмлари, элементларининг табиати ва белгиланишидан келиб чиққан ҳолда, у қандай қисмлардан ташкил топиши мумкин деган саволларга жавоб излаймиз. Ушбу бобда иқтисодиётнинг энг муҳим, универсал элементлари ажратилган, улар жаҳон хўжалигидан то уйникигача бўлган ҳар қандай тур ва қўламдаги иқтисодиёт учун хосдир. Миллий иқтисодиётни бошқариш объектлари мажмуасининг умумий чизмаси 2.4-расмда берилган.

2.4 – расм. Миллий иқтисодиётни бошқариш объектлари. Мулоҳазага асосланган қарорлар кўпроқ интуитив қарорларга ўхшайди, эҳтимол шунинг учун ҳам уларнинг мантиқи кучсиз кўздан кечирилади (2.5- расм). Аммо ҳар ҳолда улар асосида билим ва аввалги ҳолдан фарқлироқ, ўтган ишларнинг бамаъни тажрибаси ётади. Улардан фойдаланиб ва соғлом фикрга суяниб, иш кунига ўзгаришларни киритган ҳолда, ўтган вақтларда худди шундай вазиятларда энг яхши муваффақиятлар варианти танланади. Қарор қабул қилишнинг ушбу усули тезлиги ва арзонлиги билан ўзига жалб қилса ҳам, унчалик ишончли эмас. МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТНИ БОШҚАРИШНИНГ ОБЪЕКТИИнсонлар (ишлаб чиқарувчилар, истеъмолчилар) Соф табиат ва экология Асосий ва айланма маблағлар Инфратузилма Истеъмол моллари Ахборот ва билимлар Пул маблағлари М У Н О СА Б АТЛ А Р ВА А Л О Қ А Л А Р

2.5-расм. Мулоҳазаларга асосланган қарорлар қабул қилиш жараёни. Унинг бошқа кучсиз томони шундаки, мулоҳазани аввал бўлиб ўтмаган вазиятга солиштириш мумкин эмас, шу сабабли уни ҳал этиш тажрибаси умуман йўқ. Бундан ташқари раҳбар бундай ёндошишда кўпроқ ўзига яхши таниш бўлган йўналишларда ҳаракат қилишга интилади, натижада бошқа соҳадага яхши натижадан онгли ёки онгсиз равишда воз кечиши мумкин. Қарорлар кишилар томонидан қабул қилиниши боис, уларнинг характери ҳам шу қарорларни чиқарувчи менежер шахсининг хислатларига боғлиқ бўлади. Шу муносабат билан ҳам вазмин, беихтиёрий, суст, ҳавфли ва эҳтиёткор қарорларни фарқлаш қабул қилинган. Суст (инерт) қарорлар эҳтиёткорона изланиш натижасида юзага келади. Уларда, аксинча, назорат қилиш ва аниқлаш ҳаракатдаги устунлиқ қилади, шу боис ҳам бундай қарорларда ўзига хослик йўқ. Ҳавфли қарорлар беихтиёрий қарорлардан шуниси билан ажралиб турадики, уларда муаллифлар, агар ўзларига ишонсалар, ўз гипотезаларини батафсил текширишга зарурат йўқ, ҳар қандай ҳавф-хатардан қўрқмасликлари мумкин. Эҳтиёткорона қарорлар менежер томонидан барча вариантларни батафсил баҳолаш, унга жудаям танқидий ёндашиш билан таърифланади. Улар қарорларга нисбатан ҳам камроқ даражадаги янгилиги ва ўзига хослиги билан ажралиб туради. Қарорларнинг санаб ўтилган турлари, асосан ходимларни тезкор бошқариш жараёнларида қабул қилинади. Менежмент тизимининг исталган

тизимчасини стратегик ва тактик бошқариш учун иқтисодий таҳлил, асослаш ва мувофиқлаштириш усулларига асосланган рационал қарорлар қабул қилинади. Бу масалалар қуйида кўриб чиқилади. «Чиқиш» тизимида миқдорий ва сифатий акс эттирилган, амалга ошириш-нинг белгиланган даражадаги ўхшашлиги ва эҳтимоллигига, режалаштирилган натижага эришишнинг ҳавф-хатар даражасига эга бўлган ечими берилган. Тизимнинг «Ташқи муҳит» таркибий қисмларига бошқарув қарорларининг сифатига таъсир этувчи иш лаб чиқариш фирма макро ва микро муҳити, минтақа инфратузилмасининг омиллари киради. Ушбу омилларга халқаро интеграциялашган, мамлакатдаги сиёсий вазият, иқтисодий таъсир, техник ҳолат, мамлакатнинг социал-демографик, табиий- иқлимий, маданий ва бошқа омиллари (бозор инфратузилмаси, атроф-муҳит мониторинги, социал инфратузилма, саноат, транспорт, алоқа ва бошқалар), фирманинг (қарор қабул қилувчи, ишлаб чиқарувчи шахс) бошқа фирмалар, ташкилотлар, воситачилар, раҳбарлар ва ҳ.к. билан аниқ алоқаларини таърифловчи ишлаб чиқариш омиллари киради. Тескари алоқа истеъмолчилардан қарор қабул қилувчи шахсга (“жараён”га) ёки муаммони ечиш бўйича ахборотлар келиб тушган шахсдан («кириш») келиб тушувчи турли ишлаб чиқариш ахборотларини таърифлайди. Тескари алоқа ахборотларининг келиб тушиши сифатсиз қарорлар, истеъмолчи-ларнинг қарорларни аниқлаш ва қайта ишлаш ҳақидаги қўшимча талаблар, янгиликлар ва бошқа омилларнинг юзага келиши би лан боғлиқ бўлиши мумкин. Қарор қабул қилиш жараёни қуйидаги операцияларни ўз ичига олади (2.2-жадвалга қаранг): муаммоларни аниқлаш ва мақсадларни шакллантирищ; ахборотларни қидириш; уларни ишлаб чиқиш; ресурслар билан таъминлаш имкониятларини аниқлаш; мақсадларни силлиқлаш; вазифаларни шакллантириш; керакли ҳужжатларни расмийлаштириш; вазифаларни амалга ошириш. Амалиёт шуни кўрсатмоқдаги, ушбу операцияларнинг энг меҳнат талаб қиладигани — бу керак ли бўлган ахборотларни танлаб олишдир. 2.7-расмда менежернинг ахборотларни излаш жараёнидан бир лавҳа келтирилган. Бошқарув қарорининг сифати ва самарадорлигининг (муаммони ечиш учун қабул қилиниши керак бўлган самарадорликнинг чегараси, йўл қўйиладиган минимум белгиланади) ўлчамларини олдиндан тартибга солингандан кейин, қарор сифати ва самарадорлигига таъсир кўрсатувчи ташқи муҳитнинг омиллари таҳлил қилинади. Кейин тизим «Кириш»ининг ўлчамлари таҳлил қилинади ва уларни яхшилаш, кирувчи ишлаб чиқариш ахборотлари сифатини ошириш бўйича тадбирлар қабул қилинади. «Чиқиш»нинг талаблари, қарорнинг сифати ва самарадорлигига таъсир этувчи ишлаб чиқариш “ташқи муҳит” омиллари аниқлангандан, “кириш” тизими иш лаб чиқилгандан кейин, унинг технологиясини моделлаштириш, жараён ўлчамларини таҳлил килиш, улар ни яхшилаш бўйича қарорлар қабул қилиш ва қарорларни ишлаб чиқишга бевосита киришиш керак. Агар

«кириш»нинг сифати «қониқарли» баҳоланса, унда тизимдаги жараёнларнинг ҳар қандай сифати ҳам, «чиқиш»нинг сифати, яъни қарорнинг сифати ҳам «қониқарли» бўлади. Бошқарув қарорларининг юқори сифати ва самарадорлигини таъминлашнинг асосий шартларига қуйидагилар киради:  бошқарув қарорларини ишлаб чиқишда менежментнинг илмий ёндашиш-ларини қўллаш;  бошқарув қарорларининг самарадорлигига иқтисодий қонунларнинг таъсирини ўрганиш;  қарор қабул қилувчи шахсни қарор ишлаб чиқиш тизимининг «чиқиш», «кириш», «ташқи муҳит» ва «жараён» ўлчамларини таърифловчи сифатли объектлар билан таъминлаш;  вазифавий-қийматий таҳлил, башоратлаш, моделлаштириш ва ҳар бир қарорда иқтисодий асослаш усулларини қўллаш;  муаммони тузилмалаш ва мақсадлар дарахтини қуриш;  қарорлар вариантларини соли ш тириш (қиёслаш)ни таъминлаш;  қарорларнинг кўп вариантлилигини таъминлаш;  қабул қилинган қарорнинг ҳуқу қий лигини асос лаш;  ахборотларни йиғиш в а ишлаб чиқариш қарорларни и шл аб чиқиш ва амалга ошириш жараёнларини автоматлаштириш;  сифатли ва самарали қарорнинг жавобгарлиги, мотивациялаш тизимини ишлаб чиқиш ва фаолиятини юритиш;  қарорни амалга ошириш механизм лар ининг мавжудлиги . Аввал таъкидлаб ўтилганидек, бошқарув қарорлари сифати ва самарадорлигини оширишнинг шартларидан бири қ арорларнинг кўп вариантлигини таъминлаш дир, яъни мақсадга эришиш бўйича биттагина вазифани бажариш-нинг учтадан кам бўлмаган ташкилий техник вариантларини ишлаб чиқиш керак. Бошқарув қарорларининг муқобил вариантлари қуйидаги омиллар бўйича солиштирма кўринишда берилиши керак: 1. Вақт омили (лойиҳаларни амалга ошириш ва сармояларни киритиш вақти). 2. Объектнинг сифат омили. 3. Объектнинг ишлаб чи қа риш кўлами (ҳажми) оми ли. 4. Объектнинг ишлаб чиқаришда ўзлаштириш о ми ли. 5. Бошқарув қарорини қабул қилиш учун ахборот ларни ол иш усули. 6. Объектни қўллаш (фойдаланиш) шартлари. 7. Инфляция омили. 8. Ҳ авф-хатар ва ноани қ лик омили. Бошқарув қарор и муқобил вариантларини қиёслашни таъминлашнинг асосий қо и далари: 1) муқобил вариантларнинг сони учтадан кам бўлма с лиги керак; 2) қарорларнинг заминий вариант сифатида вақт бўйича энг янги вариант и қўлланилади. Бош қ а муқобил вариантлар заминийга тузатувчи коэффиц и ентлар ёрдамида келтир и лади;

3) муқобил вариантларни шакллантириш бошқарув қарорларининг юқори сифати ва самарадорлигини таъминлаш шартлари асосида амалга о ш ирилади; 4) ва қ тни қисқартириш, қарор сифатини ошириш, ҳ аражатларни камайтир и ш учун қарор қабул қилиш жараёнида кодлаштириш усуллари ҳамда ахборотлар би лан таъминлашнинг замонавий техник воситаларини кенг қўллаш тавсия этилади. Ҳар бир аниқ ҳолда бошқарув қарорларининг муқобил вариантлари барча омиллар бўйича фарқланмаслиги мумкин. Қарор қабул қилувчи, ишлаб чиқувчи мутахассис, менежер ёки шахснинг вазифаси энг кўп миқдордаги омиллар бўйича солиштиришни таъминлаш мақсадида аниқ вазиятларнинг комплекс таҳлилини ўтказишдан иборатдир. Ҳисобга олинган омил лар қанчалик кам бўлса, сармоялар самарадорлиги башоратининг аниқлиги ҳам шунчалик кам бўлади. 2. ИҚ ТИ СОДИЙ ТИЗИМ — ИҚТИСОДИЙ КИБЕРНЕТИКАНИНГ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА Янги асрда информатика ва ахборот технологиялари фанининг гуллаб- яшнаб бориши билан биргаликда ки бернетика фанини ҳам кенг ривожланиши ва амалиёт да қўллаш муаммоси сезилиб қолмоқда. Чунки, ушбу фаннинг деярли барча соҳалари иқтисодий кибернетиканинг математик усуллари ва методларига таянган ҳолда таркиб топгандир. Ўтган асрнинг 60-йилларида В.С.Немчинов, И.П.Федоренко, В.В.Новожилов, А.Л.Лурье асарлари туфайли илмий йўна лиш сифатида вужудга келган кибернетика миллий иқтисодиётнинг тизимли таҳлили, иқтисодий-математик моделлаштириш, информатика бўйича тадқиқотларни кенгайтиришга имкон берди. Иқтисодий кибернетика тамойиллар ва усуллари орқали жамият учун керакли моддий бойликларни ишлаб чиқариш, тақсимлаш, алмаштириш ва истеъмол қилишни ўз ичи га олувчи ижтимоий ишлаб чиқариш жараёнларини тад қиқ этиш йўли билан ривожланди. Бундай тизим мурак каб иерархик ташкилий тизим сифатида кўриб чиқилади, унинг учун бошқарув жараёнларида мақсад сари ривожланиш таъминланади. Бошқарувнинг шакли иж тимоий-иқтисодий тизимнинг табиати билан белгилан ганлиги сабабли, нафақат иқтисодий, балки ижтимоий- иқтисодий кибернетика ҳақида ҳам гапириш мумкин. Шуни назарда тутиш керакки, катта иқтисодий ти зим бошқа тизимлардан, масалан биологик ёки тех ник тизимлардан сифат жиҳатдан фарқ қилади, шу боис ҳам иқтисодий ривожланишнинг умумий қонунларидан келиб чиқувчи, жараёнларни бошқаришни ташкил қилиш тизимларининг хусусиятларини ҳисобга олувчи янги усуллар керак. Иқтисодий тизимлар ривожланишининг стратегия си тўлиқ бўлмаган ахборотлар шароитларида танлаб олинади. Миллий иқтисодиёт мақсадларини белгилашда турли хилдаги гуруҳлар, жамоалар ва алоҳида меҳнаткашлар манфаатларини уйгунлаштириш, уларни илмий-техник ва ижтимоий

тараққиётнинг замонавий босқичини ҳисобга олиш билан шакллантиришга тўғри келади. Бошқарув усулларини такомиллаштириш йўналиш ларининг ҳар бирида хўжалик идоралари ва хизматчиларнинг фаолиятини сифатлаш кўзда тути лади. Фаолиятнинг асосий мақсади — ривожланишнинг мақсадларини ресурслар билан боғлашдир. Маҳсулот ишлаб чиқаришнинг технологик усуллари, хом ашёларнинг манбалари, ускуналарнинг турларини тўлиқ ҳисобга олиш билан бир қаторда хўжалик ривожланишининг мақсадларини тўғри танлаш таъминланади, ижтимоий эҳтиёжларни қондириш даражаси ҳисоблаб кўрилади. Шуни ҳисобга олган ҳолда режалаштириш омилларини икки гуруҳ: ишлаб чиқариш-технологик ва ижтимоий-иқтисодиёт га бўлиш мумкин. Тизимларнинг кириш ва чиқишларини кузатиш йўли билан технологик ахборотлар ва эксперт баҳоларини жалб қилиш билан олинадиган статистик маълумотлар асосида ишлаб чиқариш вазифаларини кўриш жуда му ҳимдир. Ишлаб чиқариш вазифалари — ижтимоий иш лаб чиқариш объектларида техник-иқтисодий жараён ларни таҳлил қилиш ва режалаштириш қуролидир. Улар миллий иқтисодиётни ривожлантириш тенденцияларини очиб беради. Қоидага кўра, сарфланган ресурсларнинг кўпайи ши билан маҳсулот ишлаб чиқариш ўсади. Аммо баъ зида улардан фойдаланишнинг имкониятлари ва иш нииг ҳақиқий ҳолати ўртасида мутаносибсизликлар ву жудга келади. Масалан, деҳқончиликда минерал ўғитларнинг кўплигига (мувофиқ меъёридан ортиқлигида) экинлар ҳосили камайишн мумкин. Иқтисодий тизимларнинг синтези — бу, турли моли явий-иқтисодий кўрсаткичларни ҳисоблашнинг иқтисодий -математик моделини мунтазам шакллантириш ва иқтисодий тизимнинг бўлғуси ҳолатини аниқлашдир. Кибернетика нуқтаи назаридан қаралганда тизимни мувофиқ бошқариш учун бошқарувчи объект бошқарув объектлари ҳақидаги ахборотларга эга бўлиши керак. Бундай ахборотларни олиш имко ниятлари ғоятда кенг бўлиши керак. Бошқарув органи бошқарилувчи объект ҳақида ва объектнинг ўзидан бошқарувчи сигналлар самарадорлиги ҳақида ахборотлар олади, бунда бошқарувчи тизим бир вақтда бошқарув объектини «ўқитади» ва ундан «ўрганади». Бу ахборот ларни алмаштириш ва қайта ишлаш бошқарув идоралари ва тизим бутун механизмнинг ўзаро ҳамкорлигига таъсир қилади. Бошқарув тизимининг замонавий ахборот-коммуникация технологиялари асосида ташкил қилиниш тузилмаси 2.8 - расмда келтирилган. Бошқарувда ахборот оқимлари. Миллий иқтисодиёт бошқаруви тизимидаги ахборот оқимларининг мазмуни бошқарувчи меъёрларнинг нисбати билан, комму никацион тармоқнинг тузилиши эса − ташкилий хўжа лик тузилиши билан белгиланади. Кейингилари доира сида вазифавий тизимчалар — миллий иқтисодиётни режа лаштириш, ишлаб чиқаришни соҳавий бошқариш, моддий-техник таъминот, молия-кредит тизими, ҳисоб, статистика ва ҳ. к.ларни бошқариш шаклланади. Уларнинг нисбатан

ажратилган ахборотлар каналлари ва бошқарувни ташкил қилишнинг ҳар бир босқичида қайта ишлаб чиқиш блоклари ташкил топган. Худди шундай йўл билан ижтимоий ишлаб чиқа риш тизими (аҳолининг, шу жумладан меҳнатга лаё қатли, сони ва таркиби, қидириб топилган ва ўзлаш-тирилган табиий заҳиралар, хом ашё, экиладиган ер ларнинг мавжудлиги, ташқи савдо алоқалари, мудофаа ҳ аражатлари)га нисбатан ташқи соҳавий кўрсат-кичлар ва ахборотлар асосида миллий иқтисодиётни даражасига ки рувчи ахборотлар шаклланади. Бош қарув аппарати (мақсадлар шакллантирилади) Ахборотлар оқими Ахборотлар оқими Ташқи муҳит таъсири 2.8 - расм. Бошқарув тизими тузилмаси. Миллий иқтисодиёт ривожланишининг умумлаштирил ган қўрсаткичлари (миллий даромадни ишлаб чиқа риш ва тақсимлаш, шахсий ва ижтимоий истеъмол фондлари) ҳамда соҳаларнннг режавий вазифалари ушбу даражадаги чиқувчи ахборотлар бўлади.Иқтисодий ахборот тизимлари Ишлаб чиқариш

Корхоналар даражасида ва режалаштиришнинг юқори даражасида айла- нувчи ва ишлаб чиқарувчи ах боротларнинг миллий иқтисодиёт моделларининг ўлчамли гига, уларни бошқариш усуллари иерархиясининг тур ли режа кўрсаткичларининг деталлаштирилиши дара жасига боғлиқ. Турли ташкилий даражаларнинг асосий ташкилий элементлари билан боғлиқ АКТ айрим этик жиҳатлари қуйидаги 2.3 – жадвалда келтирилган. 2.3 – жадвал. Турли ташкилий даражаларнинг асосий ташкилий элементлари билан боғлиқ АКТ айрим этик жиҳатлари Ташкили й даража Ташкилий элементлар Таркибий Масала Фаолиятдаги кишилар Технология Инсон Электрон конвейер Малаканинг пасайиши/ малаканинг ўзгариши Шахсий ҳаёт. Шахсий компьютерлар имкониятлари Маълумотл ар ҳавфсизлиг и. Маълумотл ар аниқлилиги Ташкилот Ташкилотларни нг янги турлари Меҳнат тақсимоти. Автоматлаштир иш Кузатиш. Интеллектуал мулкка эгалик ҳуқуқи Етказиб берувчиларг а тобеълик Жамият Ахборотларга тенг ҳуқуқда кириш. Демократиялаш ув Меҳнат шароитининг сифати. Ишсизлик Маълумотлард ан фойдаланиш Муҳим тизимларни нг ҳавфсизлиг и Корхоналар ўртасидаги ахборот алоқаларининг энг катта қисми миллий ҳисоблашларнинг тузилишини ташкил қилувчи банк тизими орқали ўтади. Унда иқти содиётнинг давлат ва бошқа секторидаги товарлар ва хизматларни олди-сотдиси, қарзлар ва уларнинг тўла ниши, бюджетдан маблағ киритилишининг ҳар бир ҳ ужжати қайд этилади. Бундан ташқари корхоналар банк ҳисобларидаги ҳаражатларда — корхоналардаги ахбо ротларни ички айланиши (ишчилар ва хизматчилар билан ҳисоб-китоблар, корхоналар фондларини шакллантириш ва фойдаланиш ва ҳ.к.)нинг улуши катта. Савдо ва бошқа ташкилотларнинг ҳамда аҳолининг банклар ва омонат

кассаларидаги ҳисоблари жамият аъзоларининг истеъмолчи сифатидаги иқтисодий ҳола ти ҳақидаги кенг ахборотлар жамланади. Ниҳоят, давлат статистика тизимининг вертикал ка наллари бўйича ижтимоий-иқтисодий тизимни фаолият юритиши ҳақидаги энг муҳим ахборотлар бошқарув босқичлари бўйича юқорига узатилади ва жамланади . Бу ерда биз фақат миллий иқтисодиётнинг бошқариш тизимидаги ахборотлар “йўналтарилган” оқимларининг, яъни белгиланган маълумотларни ким, қачон, кимга, қа ндай шаклларда ва қандай муҳитларда узатиши аниқ белгиланган меъёрий ҳужжатлар билан тартибга со линган оқимларнинг умумий тузилиши-нигина таъриф ладик. Ўзининг истеъмолчилари ва тегишли “банклар” ёки “маълумотлар базалари” ўртасидаги “сўров-жавоб” алоқаларига ёки кейинги-ларини ўзларининг абонент ларига белгиланган дастурлар бўйича мунтазам хабар қилишга асосланган ахборотларнинг “йўналтирилмаган” оқимлари бошқача ташкил қилинади. Бугун худди шун дай илмий-техник ахборотларнинг тизими қурилмоқда, корхоналар бўйича ишлаб чиқаришнинг салоҳияти ҳақидаги маълу-мотлар базаси ҳам тузилмоқда. Вақт ўти ши билан шундай маълумотлар базалари-нинг, айниқса ижтимоий, демографик ахборотларнинг, табиий ресурслар, ҳудудларнинг ривожланиши ҳақидаги ком плекс маълумотларнинг роли ўсади. Умуман миллий иқтисодиётнинг ташкилий-хўжалик тузили шига мувофиқ қурилган бу ахборот тизимлари мукаммал бошқариш жараёнини таъминлайди. 2. БОШҚАРУВ ТИЗИМИ Ишлаб чиқариш ва иқтисодий объектларнинг мавжудлиги жамиятнинг у ёки бу эҳтиёжларини қондириш билан белгиланади. Бундай ҳар бир бундай объект ўзгарувчан муҳит (давлат бошқарув органлари, бошқа объектлар) билан муайян муносабатларда бўлади ва ўзаро таъсирнинг мавжудлигини ҳамда ўз вазифасининг бажарилишини таъминлайдиган кўплаб турли элементлардан ташкил топади. Бошқариш – бу ўта муҳим функция, усиз ҳеч бир ташкилот мақсадга йўналтирилган фаолият юрита олмайди. Бошқаришнинг мақсади рақобат курашида омон қолиш, кўпроқ фойда олиш, муайян бозорларга чиқиш ва ҳоказолардир. Бошқариш аниқ бир ташкилотларнинг ўзига хослиги ва бошқариш мақсадларига боғлиқ ҳолда уларни барқарорлаштириш, сифат белгиларини сақлаш, муҳит билан иқтисодий мувозанатни ушлаш, ташкилотни такомиллаштиришни ва у ёки бу фойдали самарага эришишни таъминлашга имкон беради. Бошқариладиган объект кириш оқимларини (масалан, хом-ашё, материаллар) чиқиш маҳсулотларига (тайёр маҳсулот) айлантириш бўйича операциялар йиғиндисини бажаради. Бошқарувчи қисм олдига қўйилган

мақсадга эришиш жараёнларида бошқарилувчи объектни ташкил этиш учун зарур бўлган операциялар йиғиндисини бажаради. Ахборот контури. Бошқарувчи қисм бошқарилувчи жараёнларга муайян таъсир кўрсатади. Бошқарувчи қисм бошқарувни амалга ошириши учун унга бошқариладиган жараённи бошқариш мақсадида аниқ ҳолатини қиёслаш талаб этилади, чунки шу боис бошқариладиган жараён бошқарувчи қисмга таъсир кўрсатади. Иккала қисмнинг бир-бирига ўзаро таъсири ахборотларни узатиш шаклида амалга оширилади. Шу тариқа бошқарув тизимида доимо ёпиқ ахборот контури мавжуд бўлади ( 2 . 9 - расм). 2 . 9 - расм. Корхона бошқарувидаги ахборотлар контури. Бошқариш тизимининг ишлаши. Бошқариш тизимининг ишлаши(2.10- расм) ахборот базасида, олдига қўйилган мақсадга мувофиқ ҳолда бошқари-ладиган объект, унинг кириш ва чиқишлари(1,2,4 алоқалари) ҳолати бўйича амалга оширилади(6). Объектни бошқариш бошқарувчи таъсирни узатиш йўли билан амалга оширилади (3). Ташқи муҳит билан алоқа тизими стрелка билан кўрсатилган(5). Бошқаришнинг асосий тамойили – тескари алоқа тамойилидир(ёпиқ цикл бўйича бошқариш). Бошқариш жараёни муайян мақсадга эришишга йўналтирилган. Шундан келиб чиқиб бошқариш жараёнини бошқариладиган объектдаги жараёнга мувофиқ келувчи мақсад ва ҳажм ўртасидаги фарқни камайтиришга интилиш сифатида кўриб чиқиш мумкин. 5 6 Ташқи муҳит Б о ш қ а р у в т и з и м и 7 1 3 4 2 Х УБошқарувчи қисм Бошқарилувчи жараён Бошқариш тизими Бошқарув таъсири Бошқарув жараёни ҳақидаги ахборотларБошқарувчи қисм Бошқарилувчи жараён

2. 1 0 - расм. Бошқарув тизимининг ишлаши. Бошқариш тизимининг ишлаши тасодифий ёки муттасил таъсирлар манбаи бўлган ташқи муҳит билан ўзаро таъсир шароитларида рўй беради, улар бошқариш объекти чиқишида ҳам , бошқарув жараёни кечишида ҳам камчилик чиқариши мумкин. Бошқариш жараёнида тўғри ва тескари алоқа каналлари бўйича тизимнинг бошқарувчи ва бошқарилувчи қисмлари ўртасида ахборот алмашинуви кечади. Олдига қўйилган мақсадларни бажариш учун тизимнинг бошқарувчи қисми бошқарилувчи объектга ахборот узатишнинг тўғри канали бўйича бошқарувчи таъсирлар жўнатади. Тескари алоқа канали бўйича бошқарилувчи объектдан бошқариш жараёни ҳолати ва бошқарувчи таъсир бажарилиши натижалари ҳақида ахборот келиб тушади. Ташкилотнинг ахборот тизими. Ахборот контури доирасида бошқариш мақсадлари ҳ ақида, бошқарилувчи жараён ҳолати ҳ ақида, бошқарувчи таъ-сирлар ҳ ақида ахборотга эга бўлинади ва узатилади. Ахборот контури ахборотларни йиғиш, узатиш, қайта ишлаш ва сақлаш воситалари, шунингдек, ахборотларни ишловчи ходимлар билан биргаликда мазкур ташкилотнинг ахборот тизимини ташкил этади. Бу тизим динамик ривожланувчидир, чунки ахборот ўзгаришларга учрайди, унинг тезлиги ташкилот бажараётган вазифаларга боғлиқ. Ахборот тизимига кирадиган маълумот сифатида ахборот лар ни шакллантирувчи ахборот манбалари ва маълумотларни йиғиш тизими, кўриб чиқилади. Чиқадиган ахборот сифатида эса қарорларни шакллантириш ва қабул қилиш, яъни ахборот лар дан мақсадли равишда фойдаланиш тизими таҳлил этилади. Демак, ахборот тизими ахборот лар ни бошланғич йиғиш ва ундан икки-ламчи фойдаланиш тизими билан ўзаро боғлиқ. Ахборот тизими тушунчаси узлуксиз ахборот тушунчаси ва унинг моддий намоён бўлиши билан боғлиқ. Бунда ахборот тизимининг икки томони, яъни технологик ва мазмуний жиҳатини фарқлаш лозим. Ахборот тизимига технологик ёндошув уни ахборот процедураларини(маълумот йиғиш, рўйҳатга олиш, узатиш, сақлаш, жамлаш, қайта ишлаш ва хаказолар) комплекс амалга ошириш билан боғлиқ бошқарув жараёнларининг бири сифатида кўриб чиқишни кўзда тутади. Процедураларни бажариш ташкилотнинг асосий фаолиятини амалга ошириш жараёнида рўй беради. Бошқаришни автоматлаштириш биринчи галда ахборот процедураларини бажаришга йўналтирилган. Ахборот тизимларига технологик ёндошув ахборот лар ни процедуралар объекти сифатида кўриб чиқишга имкон беради, мазмуний ёндошув эса ахборот лар нинг маънавий таҳлили, унинг қийматини белгилайди. Бошқарув тизимининг поғаналилиги. Одатда исталган ташкилот бир неча объектлардан иборат мураккаб комплекс бўлиб, уларнинг ўзи ҳам бошқарув жараёни ва қисмларидан ташкил топган. Шу боис ҳам комплекснинг келишилган ҳолда ишлаши учун қўшимча бошқариш қисми

киритилади. У бошқа бошқариш қисмлари ва бошқарилувчи жараёнлар(локал бошқариш тизимлари каби) ҳаракатларини мувофиқлаштиради, улар фаолиятини комплекснинг умумий мақсадларини бажаришга йўналтиради. Анча мураккаб тузилишли бошқарувчи жараён лар да бошқариш қисми кўп даражали тузилмага эга бўлиши мумкин. Бу кўплаб бошқарув тизимлари учун хос хусусият дир . Одатда объектнинг бошқариш қисмида бошқаришнинг олий, ўрта, қуйи даражаси фарқланади( 2 . 11 - расм). Улардан ҳар бири ўз функциялари тўплами, компетенция даражаси билан изоҳланади ва тегишли ахборот лар га муҳтож бўлади. (Бошқарувн инг олий даражаси) 2 . 11 - расм. Бошқариш даражаларининг ўзаро таъсири. Бошқаришнинг юқори даражасида стратегик бошқариш, ташкилот вазифаси, бошқариш мақсадлари, узоқ муддатли режалари, уларни амалга ошириш стратегияси белгиланади. Бошқаришнинг ўртача даражаси - техник бошқарув даражаси ҳисобланади. Стратегик даража Стратегия Режалар Бюджетлар Масалалар Даромад Ҳаражат Фойда Тактик даража (Бошқарувнинг ўрта даражаси) Графиклар Стандартлар Товарлар Хизматлар Бажариш Тезкор даража (Бошқарувнинг қуйи даражаси)

Бунда тактик режалар тузилади, уларни амалга ошириш назорат қилинади, ресурслар кузатиб борилади ва ҳ акозо. Бошқарувнинг қуйи даражасида тезкор бошқарув, режаси яъни, ҳажм-тақвим(календарь) режалари бажарилади, тезкор назорат ва қайд этиш амалга оширилади. Тезкор бошқарув даражаси кўп марта қайтарилувчи вазифалар ва опера-цияларини ҳал этишни ҳамда келадиган жорий ахборотлар ўзгаришини тез қайд этишни таъминлайди. Мазкур даражада бажариладиган операциялар ҳажми ҳам, бошқарув қарорларини қабул қилиш динамикаси ҳам етарлича юқори. Уни кўпинча вазият ўзгаришига тез жавоб қайтариш зарурияти туфайли т е з - к о р б о ш қ а р у в д а р а ж а с и деб ҳам юритишади. Ўрта(тактик функционал) бошқарув даражаси биринчи даражада тайёрланган ахборотларни олдиндан таҳлил этишни талаб қиладиган масалалар ечимини таъминлайди. Мазкур даражада бошқарувнинг таҳлил вазифалари кенг аҳамиятга эга бўлади. Ҳал этиладиган масалалар ҳажми камаяди, бироқ уларнинг мураккаблиги ошади. Айни пайтда керакли ечимни ҳар доим ҳам тезкор ишлаб чиқиш имкони бўлмайди. Бунинг учун етмаган маълумотларни йиғиш, таҳлил этиш ва фикрлашга қўшимча вақт талаб этилади. Бошқарув хабар келиб тушган вақтдан то қарор қабул қилиш ва уни амалга оширгунча, шунингдек қарорни амалга ошириш вақтидан то унга бўлган таъсирни қайд этгунча бўлган айрим оралиқ тўхталишлар билан боғлиқ.

O'xshashlar

Ахборот ва коммуникация

Ахборот ва коммуникация (2)

Ахборот тизимида ташкилотни бошқарув тузилмаси. Ахборот тизимини яратиш

Cтатистиканинг автоматлаштирилган ахборот технологиялари ва тизимлари

Aхборот хавфсизлигини таъминлаш масалалари