Жиноят учун жазо тайинлаш қоидаларини либераллаштириш - Huquqshunoslik - Referatlar

Жиноят учун жазо тайинлаш қоидаларини либераллаштириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Жиноят учун жазо тайинлаш қоидаларини либераллаштириш Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунчилиги жиноят учун жазо тайинлаш борасида жиноят қонунида бир қатор муҳим ва янги қоидаларни назарда тутади, шунингдек, муқаддам қабул қилинган жиноят қонунларидан жазо тайинлаш борасида қўлланиладиган асосий принциплар, умумий қоидалари жиҳатидан кескин фарқ қилади, ушбу ҳолат Ўзбекистон Республикасида жиноятга оид сиёсатни нг тубдан ўзгарганлиги, жиноят учун жазо тайинлаш қоидаларини либераллаштириш борасидаги ислоҳотларни нг жадаллик билан амалга оширилаётганлигига бевосита боғлиқдир. Жиноят содир этган шахсга нисбатан жазонинг тури ва миқдорини тайинлаш судлар фаолиятининг энг оғир ва масъулиятли босқичларидан бири ҳисобланади. Одил жазо чорасини тайинлаш жиноятчилик билан кураш борасида асосий восита бўлиб, у судланувчиларни тузатиш, уларнинг жиноят содир этишига тўсқинлик қилиш, умумий ва махсус олдини олиш мақсадларига хизмат қилади. Шунингдек, жиноий жазо чораларини қўллашда қонун талабларига сўзсиз риоя этилиши одил судловнинг энг муҳим вазифаларидан бири эканлиги ва фақат одилона жазо қўллашгина инсон ҳуқуқлари бўйича демократик институтларни ривожлантиришнинг кафолати бўлиб хизмат қилади 1 . 1 Рустамбоев М.Ҳ. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шарҳлар. Умумий қисм. – Тошкент, 2006. 381-б. 2 Ушакова М.Г. Смягчающие наказания обстоятельства в уголовном праве России. Автореф. дис. канд… наук. – М., 2002. – С. 3. 3 Карпец И.И. Наказание: социальные, правовые и криминологические проблемы. -М., 1973. – 286 с.

www.arxiv.uz Юридик адабиётларда одил судловни амалга оширишнинг айнан ушбу босқичига жуда катта эътибор берилади, зеро, айнан шу босқичда жиноят қонунининг ижтимоий аҳамияти намоён бўлиб, биринчи ўринга жазонинг оптимал чорасини тайинлаш муаммоси вужудга келади. Ушбу ҳол ҳуқуқни қўлловчи томонидан жазо чорасини баҳолаш жараёни бўлиб, унинг ҳамма жиҳатларини амалий жиҳатдан формаллаштириш мумкин эмас 2 . Шунинг учун ўз вақтида И.С. Ной бу борада бежиз таъкидламаган эди: «муайян жиноят учун муайян жазо тайинлашни мантиқий жиҳатдан асослаб бериш мумкин эмас». Бу борада И.И. Карпец шундай ёзган эди: «Жазо фақат муайян жиноят содир этган шахслар (ва бошқалар) жиноят содир этмаслиги учун эмас, балки уни содир этгани учун ҳам тайинланади. Чунки шахснинг қилмиши жазога сазовордир». 3 Шундай қилиб, тайинланадиган жазо фақат ҳуқуқий чора бўлиб қолмасдан, балки ижтимоий чора ҳамдир. Бу борада В.А.Нерсесян таъкидлаганидек, ўз мазмуни, функцияси, характери ва тажовуз объектларига кўра, жазо фақат ҳуқуқий ҳодиса эмас, балки у анча кенг мазмунга эга бўлиб, бир қатор ижтимоий аспектлар билан бевосита боғлиқдир. Жиноят учун жазо тайинлаш жараёни жиноят қонунининг асосий институтларидан бири бўлгани ҳолда, юридик адабиётларда у жиноят ишлари бўйича судларнинг 1 , суд жараёнининг 2 асосий босқичи, одиллик 2 3 1 Становский М.Н. Назначение наказания. СПб. 1999. – С.136. 2 Питецкий В.В . Назначение наказания более мягкого, чем предусмотрено законом. // Вопросы уголовной ответственности и накзания: Межвуз.сб. Красноярск, 1986. – С.150. 3 Хамитов Р.Н .Специальные правила назначение наказания. – Казань, 2001. – С.9. 4 Костырев В.И. Уголовное право. Общая и Особенная часть. Курс лекций. – Уфа,200. – С. 95. 5 Рустамбоев М.Ҳ . Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шарҳлар. Умумий қисм. – Тошкент,2006. – 381-б. 6 Усмоналиев М. Жиноят ҳуқуқи.Умумий қисм. Дарслик. –Тошкент:Янги аср авлоди,2005. – 370-б. 2

www.arxiv.uz тимсоли, келтирилган зарар учун ўч олиш акти 3 , одил судловни амалга ошириш чўққиси, одиллик принципини ҳаётга тадбиқ этишнинг йирик таълимоти сифатида қаралади 4 . Бу борада М.Ҳ.Рустамбоев таъкидлаганидек, жазо тайинлаш – ижтимоий муносабатларни жиноят-ҳуқуқий тарафдан ҳимоя қилишнинг асосий бўғинларидан биридир. Бунга сабаб, жазонинг ўзи бу жиноят-ҳуқуқий ҳимоя қилиш механизмининг аоссий элементи бўлиб, давлат жазо чораларини танлаш жараёни қанчалик тўғри ва сермаҳсул ташкил этилганлиги ва қанчалик даражада натижа беришини аниқлаб беради. 5 Жиноий жазо ва жазо тайинлаш масалалари борасида турли фикрлар билдирилган бўлишига қарамасдан, учта муаммо марказий масала ҳисобланади: 1.Нима учун жазолаш керак? 2. Қандай жазолаш керак? 3. Жазонинг миқдори нимага боғлиқ бўлиши керак? 6 Бу борадаги саволларга ҳам ҳозиргача ягона жавоб йўқ. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг Умумий қисм, тўртинчи бўлим, ХI боб, 54-63-моддаларида жиноят учун жазо тайинлаш масалалари алоҳида тартибда солинган бўлиб, унда жазо тайинлашнинг умумий (ЖК 54-моддаси) асослари марказий масалалардан бири сифатида қаралади. Чунки судлар жиноят иши бўйича жазо тайинлашда содир этилган жиноятнинг тури, ижтимоий хавфлилик даражасидан қатъий назар, ушбу қоидаларга риоя этишлари керак. Ўз Р ЖК 54-моддасининг 1-қисмига кўра, «Жиноят содир этишда қонуний белгиланган тартибда айбли, деб топилган шахс жазога тортилади. Суд ушбу кодекс Махсус қисмининг жиноят содир этганлик учун жавобгарлик назарда тутилган моддасида белгиланган 3 4 5 6

www.arxiv.uz доирада, Умумий қисмнинг қоидаларига мувофиқ, жазо тайинлайди. Қонун мазмунидан, ушбу моддада назарда тутилган қоидалар ҳар қандай жиноят иши бўйича жазо тайинлашга тегишли бўлиб, шу жиҳатдан, умумий характерга эга бўлган ва ҳамма вақт ҳар қандай айбдор шахсга нисбатан жазо тайинлашда эътиборга молик ҳолатлардир. Юридик адабиётларда таъкидланганидек, жиноят учун жазо тайинлашнинг умумий асослари жазо тайинлашнинг ҳар қандай ҳолатида ҳам, шу жумладан, тамом бўлмаган жиноятлар, яъни жиноятга тайёргарлик кўриш, жиноятга суиқасд қилиш, ягона мураккаб жиноятлар содир этилганда ёхуд иштирокчиликда содир этилган жиноятлар учун эътиборга олиниши керак. 1 Жиноят ҳуқуқи назариясида жазо тайинлашнинг умумий асосларига нисбатан турлича қарашлар мавжуд бўлиб, баъзи бир муаллифлар уни жиноят учун жазо тайинлашнинг принциплари деб ҳисоблаб, бу билан жазо тайинлашнинг умумий асослари, ҳар бир судланувчига тўғри ва адолатли жазо тайинлаш учун суд томонидан жазо тайинлашда эътиборга олиниши ва асосланиши керак бўлган, жиноят қонунчилигида ёки жиноят ҳуқуқи нормаларида мустаҳкамланган таянч ғоялар деб ҳисоблаб, уларнинг боғлиқлигини таъкидлашади. 2 Баъзи бир муаллифлар эса, ушбу тушунчаларнинг ўзаро боғлиқлигини инкор этмаган ҳолда, мустақил тушунчалар эканлиги ва бир-бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлишини ва алоҳида қаралиши кераклигини таъкидлашади. Ушбу ҳолда жазо тайинлашнинг умумий асослари суд жазо тайинлашда амал қилиши керак бўлган жазо тайинлаш мезонлари, талаблари ёхуд қоидалари сифатида қаралади. 1 1 Хамитов Р.Н. Кўрсатилган иш, 14-б. 2 Курс уголовного права. Общая часть. Т.2. Учение о наказании: Учебник для вузов /под редак.Н.Ф.Кузнецовой, И.М.Тяжковой. – Москва, 1999. – С.73-89. Прохоров Л.Л. Общие начала назначения наказания и их применение к несовершеннолетним. –Казань, 1988. – С.7. и др. 2 1 Непомнящая Т.В. Общие начала, принципы и критерии назначения наказания. // Журн.росс.права. 1999. №12. –С.85. Ткаченко В. Общие начала назначения наказания.//Российская юстиция.1997.№ 1. – С.10. ва бошқалар. 2 Якубов А.С., Кабулов Р. ва бошқалар. Жиноят ҳуқуқи. Умумий қисм. – Тошкент: ИИВ Академияси. 2005. 330-б.; Бу ҳақида қаранг: Усмоналиев М. Жазо тайинлаш. – Тошкент,2003. – 6-б.; Якубов А.С., Кабулов Р. ва бошқалар. Жиноят ҳуқуқи. Умумий қисм. – Тошкент: ИИВ Академияси. 2005. 330-б.; Горелик А.С. назначение наказания по сововкупности. – Красноярск, 1975. – С.10.; Наумов А.В. Российское уголовное

www.arxiv.uz Бу борада, назаримизда, Якубов А.С. ва бошқалар томонидан билдирилган фикрлар анча тўғри ва аниқроқдир. Яъни жазо тайинлашнинг умумий асослари жиноят қонун ҳужжатларининг қоидаларидан келиб чиқувчи ва Жиноят кодекси принципларига асосланган ҳуқуқий кўрсатмалар тизими бўлиб, суд улар асосида жиноят содир этганликда айбдор бўлган шахсга тайинланадиган жазонинг тури ва миқдорини белгилайди. 2 Таъкидлаш керакки, жиноят учун жазо тайинлашда жиноят қонуни умумий принципларининг ролини инкор этиб бўлмайди, чунки ушбу жараёнда одиллик, инсонпарварлик, қонун устуворлиги ва бошқа принципларга ҳар бир жиноят иши бўйича жазо тайинлашда риоя этилиши зарурки, шу жиҳатдан, гарчи улар бир-биридан мустақил тушунчалар бўлса-да, уларнинг боғлиқлигини инкор этиб бўлмайди. Маълумки, жазо тайинлашнинг умумий асослари жазо тайинлашга доир умумий кўрсатмаларни назарда тутганлиги учун ҳам, шундай номлаган бўлиб, М.А.Скрябиннинг фикрига кўра, жазо тайинлашнинг умумий асослари судланувчига содир қилган жинояти учун Жиноят кодекси Махсус қисми санкция доирасида жазо тайинлашни аниқлаштиришга ёрдам беради. 3 Юқоридагиларга кўра, жазо тайинлашнинг умумий асослари дифференциациялаш 1 ва индивидуаллаштириш 2 тамойилларининг намояндаси бўлиб, айнан улар Жиноят кодекси Махсус қисми доирасида право. Общая часть. Курс лекций. – Москва, 2002. – С.423 ва бошқалар. 3 Скрябин М.А. Общие начала назначения наказания и их применение к несовершеннолетним. - Казань: Изд. Казань, ун-та, 1988. – С.7. 2 3 1 Дифференциация – (лот. differentiation ) сўзидан олинган бўлиб, фарқлаш маъносини билдиради. Луғатларда ушбу тушунча «бутунни турли хил шакл ва босқичларга ажратиш», айириш, қатламларга ажратиш сифатида таърифланади. 2 Индивидуализация – (лот. individuatio ) сўзидан олинган бўлиб, индивидуаллаштириш, алоҳида ёндашмоқ, алоҳида-алоҳида белгиламоқ каби маъноларни англатади. Баъзи бир муаллифлар индивидуаллаштириш жиноят ҳуқуқининг мустақил принципидир деб ҳисоблашади. Бу ҳақида қаранг: Мельникова Ю.Б. Дифференциация ответственности и индивидуализация на казания. - Красноярск, 1989. -С. 73 2

www.arxiv.uz содир қилинган жиноят учун муайян жазо тури ва миқдорини белгилашда аҳамият касб этади. Жиноий жазо чораларининг либераллаштирилиши муносабати билан Жиноят кодексининг жазо тайинлаш институтларига киритилган муҳим ўзгартириш ва қўшимчалар ҳам юқорида таъкидланган принциларнинг ёрқин исботи бўлиб, улар асосан жазо тайинлашнинг махсус қоидалари, жумладан, тамом бўлмаган жиноятлар, бир неча жиноят ва бир неча ҳукм юзасидан жазо тайинлаш қоидаларига киритилган ўзгартириш ва қўшимчалардир. Жиноят учун жазо тайинлаш тизимини либераллаштиришнинг асосий йўналиши сифатида, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 58- моддаси( тамом бўлмаган жиноят учун жазо тайинлаш )га киритилган муҳим ўзгартиришларни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Маълумки, Ўзбекистон Республикасининг 2008 йил 11 апрелдаги қонунига кўра, тамом бўлмаган жиноятлар учун жазо тайинлаш қоидалари либераллаштирилиб, тамом бўлган жиноятлардан фарқли равишда ушбу жиноятлар учун жазо тайинлашнинг алоҳида қоидалари мустаҳкамланди. Жумладан, ушбу қонунга кўра, «Жиноятга тайёргарлик кўрганлик ҳамда жиноят содир этишга суиқасд қилганлик учун жазонинг муддати ёки миқдори Жиноят кодекси Махсус қисмининг тегишли моддасида назарда тутилган энг кўп жазонинг тўртдан уч қисмидан ошмаслиги керак». Ўз навбатида, ушбу қоида жиноят содир этган ҳар қандай шахсга ва жиноятга нисбатан қўлланилиши мумкин эмас. Яъни мазкур қоида: ўта хавфли рецидивистларга, уюшган гуруҳ ёки жиноий уюшма аъзоларига нисбатан, тинчлик ва хавфсизликка қарши тамом бўлмаган жиноятлар учун, шунингдек, қуйидагилар билан, яъни жавобгарликни оғирлаштирадиган ҳолатларда қасддан одам ўлдириш билан, ўн тўрт ёшга тўлмаганлиги айбдорга аён бўлган жабрланувчининг номусига тегиш ёки унга нисбатан зўрлик ишлатиб, жинсий эҳтиёжни ғайритабиий усулда қондириш билан; ядровий, кимёвий, биологик ва бошқа турдаги оммавий қирғин қуролини, бундай қурол яратишда фойдаланиш мумкинлиги

www.arxiv.uz аён бўлган материалларни ҳамда ускуналарни контрабанда қилиш билан боғлиқ бўлган жиноятлар учун жазо тайинлашда қўлланилмайди. Бугунги кунда суд амалиётида ушбу қоида тамом бўлмаган жиноятлар учун кенг қўлланилмоқда. Бу борада қуйидаги жиноят иши характерлидир. С. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 25, 186 1 –моддаси 2- қисмининг «в» бандида назарда тутилган жиноятни содир этганликда айбли деб топилган. Иш ҳолатларидан маълум бўлишича, С. келгусида муомалага киритиш мақсадида, этил спиртини, 1000 дона ароқ қопқоқлари, 1000 дона ароқ целлофан қопқоқларини сотиб олиб, жияни А.С.нинг автомашинасига юклаб кетаётганида ҳеч қандай ҳужжатларсиз олиб кетаётганлиги аниқланиб, холислар иштирокида ҳужжатлаштириб олинган. Суд ҳукмига кўра унинг бу қилмиши учун Ўз Р ЖК 25, 186 1 - моддаси 2- қисмининг «в» банди билан 5 йил 3 ой озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланган 1 . Кўринадики, суд С. га нисбатан содир қилган қилмиши учун жазо тайинлашда Ўз Р ЖК 186 1 - моддаси 2-қисмининг «в» банди санкциясида назарда тутилган энг кўп жазо, яъни 7 йил озодликдан маҳрум қилиш жазосининг тўрт уч қисмидан оширмаган ҳолда тўғри жазо тайинлаган. Ушбу қонуннинг қабул қилингунига қадар, судлар тамом бўлмаган жиноят жазо тайинлашда, яъни жиноятга тайёргарлик ва жиноятга суиқасд қилганлик учун жазо тайинлашда жиноятнинг оғир-енгиллигини, жиноий ният амалга оширилишининг ва жиноятни охирига етказа олмаганлик сабабларини эътиборга олган ҳолда, тамом бўлган жиноятлар каби санкция доирасида жазо тайинлаш ҳуқуқига эга эдилар. Эндиликда ушбу қоиданинг киритилиши муносабати билан, энг аввало, тамом бўлмаган жиноятлар учун 1 Жиноят ишлари бўйича Тайлоқ туман судининг 2008 йил 14 майдаги ҳукми. 1 1 1

www.arxiv.uz жазо тайинлаш қоидалари индивидуаллаштирилди. Бунинг моҳияти, тамом бўлмаган жиноятлар учун жазо тайинлашда алоҳида ўзига хос махсус ҳолатларни эътиборга олиниши кераклиги, бу борада тамом бўлмаган жиноятлар ўзига хос хусусиятларга эга эканлиги билан характерланади. Шунинг билан бирга, алоҳида таъкидлаш керакки, Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Жиноят кодексида тамом бўлмаган жиноятларга жазо тайинлашни назарда тутувчи мустақил норманинг мустаҳкамланганлигининг ўзи муваффақиятлидир. Чунки Ўзбекистон Республикасининг муқаддам қабул қилинган Жиноят кодекслари (1959 йилги ЖК) бу борада алоҳида нормаларни назарда тутмай, тамом бўлмаган жиноятлар учун жазо тайинлашда жазо тайинлашнинг умумий асосларидан келиб чиққан ҳолда, жиноят содир этиш босқичини эътиборга олганда ҳолда, жазо тайинлаш назарда тутилган. Бу борада баъзи бир хорижий мамлакатлар жиноят қонунларини ўрганиш шуни кўрсатадики, уларнинг кўпчилигида тамом бўлмаган жиноятлар учун жазо тайинлаш қоидалари алоҳидалаштирилган. Жумладан, Россия Федерацияси Жиноят кодексининг 66-моддасига кўра, жиноятга тайёргарлик ва жиноятга суиқасд қилганлик учун жазо тайинлашнинг алоҳида қоидалари мустаҳкамланган бўлиб, «жиноятга тайёргарлик учун жазонинг миқдори ёки муддати кодекснинг Махсус қисмида тамом бўлган жиноят учун назарда тутилган оғирроқ жазонинг энг кўп муддати ёхуд миқдорининг ярмидан ошмаслиги керак», шунингдек, жиноятга суиқасд қилганлик учун жазо миқдори ёки муддати Кодекснинг Махсус қисмида тамом бўлган жиноят учун назарда тутилган оғирроқ жазонинг энг кўп муддати ёхуд миқдорининг тўртдан уч қисмидан кўпроқ бўлиши мумкин эмас»лиги таъкидланади 1 . Ушбу қоидадан кўринадики, Россия Федерацияси жиноят қонунчилигида нафақат тамом бўлмаган жиноятлар учун умумий тарзда 1 Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации.- М.:Юрист, 1996.- С.180-182.

www.arxiv.uz қоида, балки уларнинг алоҳида турларига нисбатан жазо тайинлашнинг махсус қоидалари назарда тутилган. Тамом бўлмаган жиноятлар учун жазо тайинлашнинг айнан ушбу қоидаларининг Тожикистон Республикаси Жиноят кодекси 64-моддасида, Грузия Жиноят кодекси 56-моддасида, Озорбайжон Республикаси Жиноят кодекси 63-моддасида ҳам кўриш мумкин. Бизнинг назаримизда, жазо тайинлашнинг ушбу қоидалари жиноятга тайёргарлик ва жиноятга суиқасд қилганлик учун жазо тайинлашни тўғридан-тўғри қонун нормалари орқали индивидуаллаштиришга хизмат қилади, зеро, жиноятга тайёргарлик кўриш жиноятга суиқасд қилишга нисбатан ижтимоий хавфлилиги камроқ, шу жиҳатдан, енгилроқ жазо тайинланишига олиб келади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят қонунида назарда тутилган бу борадаги қоидалар эса, тамом бўлмаган жиноятларнинг ушбу шаклларига нисбатан, назаримизда, жазо тайинлаш қоидаларини индивидуаллаштириш имконига тўла эмас. Бу борада Болгария Жиноят кодексининг 58-моддасида назарда тутилган қоидалар ҳам қизиқарлидир. Унга кўра шахснинг фақат, жиноятга суиқасд қилганлиги жиноий жазога сазовор бўлиб, у жазони енгиллаштиришга сабаб бўлади, хусусан, ушбу ҳолларда суд жиноят учун белгиланган жазонинг энг кам қисмидан ҳам камроқ ёки бошқа турдаги енгил жазо билан алмаштириши мумкин. 2 Ушбу қоида Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 57- моддасида назарда тутилган қоидалар (енгилроқ жазо тайинлаш)га ўхшаб кетади. Испания Жиноят кодекси ҳам фақат жиноятга суиқасд қилганлик учун жавобгарлик ва жазо тайинлаш қоидаларини назарда тутадики, улар ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. Унга кўра, жиноятга суиқасд қилганлик учун тамом бўлган жиноятга нисбатан «бир ёки икки даража паст жазо тайинланади», шунингдек, жазо тайинлашда ҳуқуқбузарнинг хавфлилик 2 Уголовный кодекс Республики Болгария. Науч.ред. к.ю.н. А.И.Лукашова. –Санкт-Петербург: Юрид центр.пресс. 2001.

www.arxiv.uz даражаси, қасдининг йўналтирилганлиги ва қилмишнинг тугалланган даражаси эътиборга олинади. 1 Демак, чет мамлаткалар жиноят қонунчилигини ўрганиш шуни кўрсатадики, уларнинг кўпчилигида жиноятга тайёргарлик ва суиқасд қилганлик учун жазо тайинлашнинг алоҳида қоидалари ишлаб чиқилган. Ёки уларнинг баъзи бирларида жиноятга тайёргарлик учун умуман (кесик таркибли жиноятлар бундан мустасно) жавобгарлик бекор қилинган. МДҲ давлатлари жиноят қонунчилигининг аксарият қисмида фақат оғир ёки ўта оғир жиноятлар учун жиноий жавобгарлик келиб чиқади. Бизнинг назаримизда, жиноят учун жазо тайинлаш қоидаларини либераллаштиришнинг кейинги босқичларида жиноятга тайёргарлик ва суиқасд қилганлик учун жавобгарлик, шунингдек жазо тайинлаш қоидаларини индивидуаллаштириш масалаларининг қараб чиқилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Юқоридагиларга кўра, тамом бўлмаган жиноятлар учун жазо тайинлашнинг алоҳида қоидаларининг қонунчиликда мустаҳкамланиши: - биринчидан, тамом бўлмаган жиноятлар учун жазо тайинлаш қоидаларини индивидуаллаштиришга олиб келади; - иккинчидан, ушбу қоидаларнинг киритилиши, мамлакатимизда олиб борилаётган жиноят-ҳуқуқий сиёсатни либераллаштириш қоидаларига бутунлай мос келади. Бир неча жиноят содир этганлик учун жазо тайинлаш (ЖК 59-модда) қоидаларини такомиллаштириш борасида муҳим қоидаларнинг киритилиши ҳам жазо тайинлаш институтини тубдан ислоҳ қилишга қаратилган масалалардан биридир. Бир неча жиноят деганда, қонун шахс томонидан ҳар бири алоҳида жиноят таркибини ташкил этувчи икки ва ундан ортиқ қилмиш содир этилишини назарда тутади. 1 Уголовный кодекс Испании .- М.:Зерцало, 1998. –С.32.

www.arxiv.uz Бир неча жиноят турининг аниқланиши қилмишни тўғри квалификация қилиш учун ҳам, қилмишга мутаносиб жазо тайинлаш учун ҳам муҳим ҳуқуқий аҳамиятга эга. 1 Таъкидлаш керакки, 1994 йил 22 сентябрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси амалдаги Жиноят кодексининг муҳим жиҳати шундаки, унда бир неча жиноятлар шаклларининг тушунчаси, яъни бир қ анча жиноятларнинг назарий қоидалари Жиноят қонунининг ўзида берилди. Гарчи бир неча жиноятларнинг умумий тушунчаси берилмаган бўлса-да, бир қанча жиноятлар тизимига кирувчи жиноятларнинг ҳар бир шаклининг тушунчалари алоҳида-алоҳида моддаларда ифодаланади. Булар такроран жиноят содир этиш (32-модда), жиноятлар мажмуи (33-модда), рецидив жиноятлар тушунчаларидир. Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Жиноят кодексида бир қанча жиноятлар, уларнинг турлари ва ҳар бири тушунчасинининг берилиши жиноят қонунчилигида муҳим янгилик, силжиш бўлди. Натижада жиноят ҳуқуқи назариясида бир қанча жиноятларни жиноят ҳуқуқининг алоҳида институти сифатида ўрганиш имконияти туғилди. Фан-техника тараққиёти ғоят тезлик билан ривожланаётган, инсонлар ҳаётида жиддий ўзгаришлар юз бераётган, бозор иқтисодиёти тизимига асосланган ҳуқуқий-демократик давлатнинг бошқарув тизими шаклланаётган, суд-ҳуқуқ тизимини либераллаштириш амалга оширилаётган ҳозирги даврда қонунларнинг амалда тадбиқ қилиш тажрибасини ўрганиш асосида тегишли тавсия ва вазифаларни ишлаб чиқиш долзарб вазифалардан бири ҳисобланади. Шу жиҳатдан, амалдаги Жиноят кодексига бир неча жиноят содир этиш шакллари тушунчасининг киритилиши жуда катта аҳамиятга эга. Унга кўра қуйидаги ҳолларда бир неча жиноят содир қилганлик учун жазо тайинлаш (ЖК 59-моддаси) лозимлиги тўғрисидаги қуйидаги қоидалар қонуний ифодасини топган: 1 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2008 йил 15 майдаги 13-сонли "Бир неча жиноят содир этилганда қилмишни квалификация килишга доир масалалар тўғрисида» ги қарори.// Қарорлар тўплами. – Тошкент, 2008.

www.arxiv.uz а) қилмиш Жиноят кодексининг турли моддалари бўйича квалификация қилинганда; б) қилмиш Жиноят кодекси муайян моддасининг бир неча қисмлари билан квалификация қилинганда, башарти ушбу қисмлар турли жиноятлар учун жавобгарликни назарда тутса (масалан, ЖК 228, 248, 273-моддалари); в) шахс бир неча айнан ўхшаш қилмишни содир этган бўлиб, улардан айримлари тугалланган жиноят, бошқалари эса - жиноятга тайёргарлик, суиқасд тариқасида квалификация қилинганда ёки айримлари мустақил, бошқалари эса иштирокчиликда содир этилганда; г) иш бўйича ҳукм чиқарилгандан кейин маҳкумнинг биринчи иш бўйича чиқарилган ҳукмгача яна бошқа жиноятда айбдорлиги аниқланган ҳолларда. 1 Амалдаги Жиноят кодексида ушбу жиноятлар учун жазо тайинлашнинг ўзига хос хусусияти, жазо тайинлашнинг янги қоидалари мустаҳкамланганлигидадир: биринчидан, амалдаги Жиноят кодекси 1994 йил 22 сентябрда қабул қилинган вақтда бир неча жиноят юзасидан жазо тайинлашда жазонинг енгилроғини оғирроғи билан қоплаш қоидасидан воз кечилган бўлса-да, кейинчалик жиноят қонунининг либераллаштирилиши муносабати билан 2004 йил 27 августда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонунига биноан Жиноят кодексининг 59-моддаси янги таҳрирда қабул қилиниб, жазони енгилроғини оғирроғи билан қоплаш қоидаси ҳам назарда тутилди; иккинчидан эса, эндиликда жиноятлар жами бўйича жазо , жиноят қонуни моддаларида оғирроқ жазо кўрсатилган санкция миқёсида ҳам, Жиноят кодексининг умумий қисмида муайян жазо тури учун белгиланган жазо доирасида ҳам жазоларни қоплаш, тўла ёки қисман қўшиш йўли билан 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг «Судлар томонидан жиноят учун жазо тайинлаш амалиёти тўғрисида »ги 2006 йил 3 февралдаги 1-сонли қарори.// Қарорлар тўплами. -Тошкент, 2006. Т.2. 49 банди.

www.arxiv.uz тайинланади ва қатъий тайинланган жазо айбдорнинг қилмиши квалификация қилинган моддаларнинг энг оғири санкциясида назарда тутилган жазо муддати доирасида ёки шу жазо тури учун белгиланган муддатдан кўп бўлмаслиги керак. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, бир неча жиноятлар учун жазо тайинланганида, нечта жиноят учун жазо тайинланаётганлигидан қатъий назар, қатъий тайинланган жазо муддати ўша жазо тури учун қонунда белгиланган муддатидан ошиб кетмаслиги керак. Алоҳида-алоҳида ижро этиладиган жазо турлари учун ҳам бундай қоида тааллуқлидир. Бунда содир этилган бир неча жиноятларнинг ижтимоий хавфи катта бўлмаганлиги, унча оғир бўлмаганлиги ёхуд оғир ёки ўта оғир жиноятлар эканлиги аҳамиятлидир. Ижтимоий хавфи катта бўлмаган ёки унча оғир бўлмаган бир нечта жиноят содир этилганида тайинланган озодликдан маҳрум қилиш жазосининг муддати беш йилдан кўп бўлмаслиги керак. Чунки содир этилган жиноий қилмишларнинг барчаси учун қонунда беш йилгача муддатга озодликдан маҳрум қилиш назарда тутилади ва ижтимоий хавфи катта бўлмаган ҳамда унча оғир бўлмаган жиноятлар учун жазо тайинлашда муайян жазо турининг Жиноят кодекси Умумий қисмида назарда тутилган муддати доирасида эмас, балки айбдорнинг қилмиши квалификация қилинган моддаларнинг энг оғири санкциясида назарда тутилган энг кўп муддатдан ошиб кетмаслиги керак. Юридик адабиётларда айрим муаллифларнинг амалдаги Жиноят кодексида бир неча жиноятлар учун жазо тайинлашда жазонинг енгилини оғирроғи билан қоплаш принципидан воз кечилганлиги, аввало, ушбу қоидага кўра жазо тайинлашда, шахс содир этган барча жиноятларининг ижтимоий хавфлилик даражасини аниқлашнинг имкони бўлмаслиги , бир неча жиноят юзасидан жазо тайинлашнинг ушбу усули қўлланилганида, жазони сунъий равишда кучайтириш ҳоллари содир бўлиши, иккинчидан, шахсда содир қилган жиноятларидан бири учун жазосиз қолганлик ҳиссиёти сақланиб қолиши , бу ҳолат эса шахснинг келгусида янгидан-янги жиноятлар

www.arxiv.uz содир этишига сабаб бўлиши мумкинлиги тўғрисидаги фикрлари мавжуд эди. 1 Ижтимоий хавфи катта бўлмаган ва унча оғир бўлмаган жиноятлар учун бир неча жиноят юзасидан жазо тайинлашда, жазонинг енгилини оғири билан қоплаш принципининг қонунда мустаҳкамланиши, Жиноят қонунининг инсонпарварлик тамойили ҳамда уни либераллаштиришнинг ёрқин мисолидир. Жазо тайинлашнинг ушбу принципини эндиликда ижтимоий хавфи катта бўлмаган ва унча оғир бўлмаган жиноятларга нисбатан қўллаш имконияти мавжуд бўлди. Маълумки, ижтимоий хавфи катта бўлмаган ёки унча оғир бўлмаган жиноятларни, кўпгина ҳолларда, биринчи марта жиноий жавобгарликка тортилаётган шахслар содир этади. Шу жиҳатдан уларнинг қилмишларида енгиллаштирувчи ҳолатлар ҳам мавжуд бўлади. Бу борада қатъий тартибда жиноятлар жами учун жазо тайинлашда фақат жазоларни тўлиқ ёки қисман қўшиш принципидан фойдаланиш, инсонпарварлик принципига тўла жавоб бера олмайди. Ушбу ҳолларда, яъни жиноятлар мажмуини ташкил этувчи қилмишлар ижтимоий хавфи катта бўлмаган ёки унча оғир бўлмаган жиноятлар бўлгани ҳолда, жазоларнинг енгилини оғири билан қоплаш принципини ҳам иш ҳолатларига қараб қўллаш мақсадга мувофиқдир. Зеро, инсонпарварлик, шубҳасиз, давлатнинг жиноятчиликка қарши кураш сиёсати концепциянинг асосий ғояси ҳисобланади. 2 Бу борада муаллиф томонидан 2003 йилда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходимлари (100 нафар) орасида анкета сўровлари олиб борилганда, уларнинг 46 фоизи ўша вақтда жазо тайинлашнинг ушбу қоидаларини Жиноят кодексининг 59-моддасига киритиш лозимлигини билдиришган эди. Бир неча ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноятлар содир этилган бўлса ва қатъий тайинланган жазо тури озодликдан маҳрум қилишдан бошқа турдаги жазодан иборат бўлса, шундай жазоларнинг муддати қисқа бўлганлиги 1 Абдусаломов М., Каракетов Ю. Ответственность за вымогательство. - Т.: Адолат, 1997. –С. 2 27. 2 Пулатов Ю.С. О гуманизации условного осуждения в уголовном и уголовно-исполнительном законодательсте. // Ҳуқуқ-Право- Law . - 2002. - №2. - C . 81-83.

www.arxiv.uz туфайли суд ҳар қандай ҳолда ҳам ўша жазо тури муддатининг доирасидан чиқа олмаган ҳолларда қоплаш усулидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Ўз навбатида, шуни таъкидлаш керакки, гарчи жазо тайинлашнинг ушбу қоидасидан қонунга кўра, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси қабул қилинган вақтда воз кечилган тақдирда ҳам амалиётда кўпгина ҳолларда ушбу усулни қўллашга тўғри келар эди. Масалан, шахснинг содир қилган бир жинояти учун ўн йил озодликдан маҳрум қилиш жазоси, иккинчи жинояти учун йигирма йил озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланган бўлса, жиноятлар жами тариқасида 20 йил озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинлаш мумкин бўлади. Бу эса, амалий жиҳатдан енгилини оғири билан қоплаш принципи қўлланилганлигининг ифодасидир. Агар айбдор бир нечта ўта оғир жиноятларни содир қилиб (масалан, жавобгарликни оғирлаштирадиган ҳолатларда қасддан одам ўлдириш, босқинчилик, уюшган қуролли гуруҳ тузиш), суд ЖК 97-моддасининг иккинчи қисми бўйича ўлим жазоси, босқинчилик ва уюшган қуролли гуруҳ тузиш учун озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинланганда, жиноятлар мажмуи бўйича фақат ўлим жазосини якуний жазо сифатида тайинлаш мумкин эди. Яънинг жиноятлар бўйича тайинланган энг оғир жазо(ўлим жазоси)ни енгили (озодликдан маҳрум қилиш) билан қоплашга тўғри келар эди. Демак, қонунда махсус кўрсатилмаган бўлса-да, судлар қоплаш усулидан фойдаланиб келган. Бу борада , Андижон вилояти судида кўрилган И. нинг жиноят ишини мисол сифатида келтириш мумкин: Андижон вилоят суди И.нинг жиноий қилмишларини Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 97-моддаси иккинчи қисми “ж”, “и”, “о”, “п” бандлари билан ўлим жазосига, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 164-моддасининг тўртинчи қисми “в” банди билан 20 йилга озодликдан маҳрум этишга, 242-моддасининг 2-қисми билан ўн беш йилга, 246-моддаси 1-қисми билан 10 йилга, 248-моддаси 1-қисми билан 5 йилга озодликдан маҳрум қилиш жазоларини тайинлаб, Ўзбекистон Республикаси Жиноят

www.arxiv.uz кодексининг 59-моддасига асосан ўлим жазоси тайинлансин, деб ҳукм чиқарган. Демак, қоплаш усули алоҳида кўрсатилмаганлигига қарамасдан, объектив вазият қоплаш усулидан фойдаланишни тақозо қилган. Ўзбекистон Републикасининг Жиноят кодексига юқорида таъкидланган қоидаларнинг назарда тутилмаганлиги сабабли судлар баъзи бир ҳолларда бир нечта ижтимоий хавфи катта бўлмаган ёки унча оғир бўлмаган жиноятлар учун жазо тайинлашда ҳамма вақт ҳам жазони индивидуаллштириш имкониятига эга бўлмаганлар. Масалан, Жиноят кодексининг 121-моддаси (аёлни жинсий алоқа қилишга мажбур этиш ва 130- модда (порнографик нарсаларни тайёрлаш ёки тарқатиш) назарда тутилган жиноятларни олайлик. Жиноят кодексининг 121-моддаси санкциясида икки йилдан уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки уч йилдан беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш назарда тутилган, 130-модданинг санкциясида эса жарима ва уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари назарда тутилган. Агар шу жиноятлар учун ахлоқ тузатиш ишини тайинлаш зарур деб топилган тақдирда, суд қисман қўшиш усулидан фойдаланиш учун ҳар икки жазони, иложи борича, камайтириб тайинлашга мажбур бўлади, 121-модда бўйича эса ҳар қандай ҳолда ҳам икки йилдан кам бўлган ахлоқ тузатиш ишларини тайинлаш мумкин бўлмайди. Маълумки, ушбу қоида Ўзбекистон Республикасининг 1959 йилги Жиноят кодексида назарда тутилганлигига қарамасдан, амалдаги жиноят қонуни қабул қилинган вақтда жазоларни қоплаш тамойилини мустаҳкамламади. Аммо суд амалиётида бир неча жиноят юзасидан жазоларни қўшиш борасида маълум қийинчликлар юзага келар эди. Ўзбекистон Республикасининг 2004 йил 27 августдаги қонунига кўра, Жиноят кодексига қайта киритилган ушбу қоида олдинги қонунчиликдан тубдан фарқ қилади. Жиноятлар мажмуи бўйича жазо тайинланганда ҳар қандай ҳолларда эмас, балки жиноятлар мажмуини фақат ижтимоий хавфи катта бўлмаган ва унча оғир бўлмаган жиноятлар ташкил этсагина қўлланилиши мумкин.

www.arxiv.uz Эндиликда жиноятлар мажмуи бўйича жазо тайинлашнинг ушбу принципи суд амалиётида кенг қўлланилмоқда. Шу ўринда таъкидлаш керак, Жиноят кодекси 59-моддасининг 3- қисмида, «агар жиноялар мажмуини ташкил этувчи жиноятлардан лоақал биттаси оғир ёки ўта оғир жиноят бўлса, ушбу Кодексининг Умумий қисмида шу жазо тури учун белгиланган доирада тайинланган жазоларни тўла ёки қисман қўшиш йўли билан жазо узил-кесил тайинланади» дейилади. Яъни қонун мазмунида кўринадики, ушбу ҳолларда жазонинг енгилини оғирроғи билан қоплаш қоидаси қўлланилиши мумкин эмас. Аммо кодекснинг 59- моддаси 4-қисмида назарда тутилган қоидаларга кўра, ушбу ҳолларда ҳам қоплаш принципини қўлланиши мумкинлиги назарда тутилган. Яъни жиноятлар мажмуи бўйича жазо тайинлашда, агар жиноятлардан ҳеч бўлмаганда биттаси учун умрбод озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо тайинланганда, узил-кесил жазо ЖК 59-моддаси тўртинчи қисми қоидасига мувофиқ енгилроқ турдаги жазони умрбод озодликдан маҳрум қилиш билан қоплаш орқали тайинланади. Шунингдек, жиноятлардан ҳеч бўлмаганда биттаси учун узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланганда узил-кесил жазо ЖК 59-моддаси бешинчи қисми қоидасига мувофиқ ёхуд енгилроқ жазони оғирроғи билан қоплаш орқали, бироқ йигирма беш йилдан ортиқ бўлмаган муддатга тайинланади. 1 Маълумки, умрбод озодликдан маҳрум қилиш ва узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш фақат икки турдаги ўта оғир жиноят учун қўлланилиши назарда тутилган. Бу эса, ўз навбатида, Жиноят кодекси 59- моддасининг 3 қисми ва 4-қисми мазмуни бир-бирига зидлигини кўрсатади. Назаримизда, қонундаги бундай номутаносибликни, 3-қисмида назарда тутилган қоидалардан кейин «агар жиноятлардан бири учун умрбод озодликдан маҳрум қилиш ёки узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш 1 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг «Умрбод озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида»ги 2007 йил 14 ноябрдаги 15-сонли қарори Қарори. // Ҳуқуқий ҳужжатлар тўплами. – Тошкент, 2007. 47-б.

www.arxiv.uz жазоси тайинланган ҳоллар бундан мустасно», деган сўзлар билан тўлдириш орқали ҳал қилиш мумкин. Жиноят кодексига жазо тайинлаш борасида ушбу қоидаларнинг киритилиши, биринчидан, жиноят қонунининг бу борадаги нормаларини такомиллаштиришга қаратилган бўлса, иккинчидан, қоплаш принципи жазо тайинлаш қоидаларининг яна либераллашганлигидан далолат беради. Жиноий жазоларни либераллаштириш жараёнида Жиноят кодекси Махсус қисмининг моддаларида ҳам муҳим ўзгаришлар рўй бериб, муқобил санкцияларни кўпайтириш, шахсни жамиятдан ажратмаган ҳолда, бошқа жиноят-ҳуқуқий чораларни қўллаш, жарима миқдорини кўпайтириш, Жиноят кодексида назарда тутилган ижтимоий жиҳатдан унчалик хавфли бўлмаган қилмишларнинг декриминализация қилиниши, яъни жиноят эмас, маъмурий ҳуқуқбузарлик деб топиш мақсадга мувофиқлиги таъкидланди. Ўз навбатида, таъкидлаш керак, «жазонинг либераллаштирилиши ҳар қандай жиноятларга нисбатан кечиримли бўлиш керак, деган маънони англатмайди. Ҳар қандай қонунбузарлик тўхтатилиши, жазога тортилиши керак. Қонунбузарликларга нисбатан жамиятнинг бепарволиги жиноятчиликнинг кучайишига, ҳуқуқий бошбошдоқликка олиб келадики, бу ҳуқуқий давлат қуриш ғоясига зиддир». 1 Шу жиҳатдан, Жиноят кодексига жиноят сифатида айрим қилмишларнинг киритилиши, баъзи бирлари учун жавобгарликнинг кучайтирилиши айни муддаодир. Бу борада жиноят кодексига киритилган ўзгартиришлардан яна бири, диний мавзудаги материалларни қонунга хилоф равишда тайёрлаш, тарқатиш, сақлаш, олиб киришга оид янги 244 3 -модда киритилганлиги муҳим воқеа бўлди. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва «Виждон эркинлиги тўғрисида» ги қонунга кўра, ҳар бир шахс эркин эътиқод қилиш ҳуқуқига эга бўлиб, шахсни қандайдир динга киришга далолат қилиш, ташвиқот қилиш таъқиқланади. Шунга асосан, ҳар қандай ташкилотлар ва 1 Уразаев Ш. Укрепить защиту прав человека. // Народное слово. 10 ноября 2001 года. 3

www.arxiv.uz бошқа шахсларнинг, тарқатиш мақсадида, диний мазмундаги ҳар қандай материалларни тайёрлаши, сақлаши, Ўзбекистон Республикасига ҳудудига олиб кириши ёки тарқатишлари ғайриқонуний ҳисобланади. Жиноят кодексига киритилган ушбу янги модда юқоридаги ҳолатларга қарши курашда муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикасининг «Ахборотлаштириш ва маълумотлар узатиш соҳасида қонунга хилоф ҳаракатлар содир этганлик учун жавобгарлик кучайтирилганлиги муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги 2007 йил 27 сентябрда қабул қилинган Қонуни суд- ҳуқуқ ислоҳотларини изчиллик билан давом эттириш ва янада такомиллаштириш сари қўйилган янги қадам бўлди. Мазкур қонунга кўра, Жиноят кодекси янги ХХ-1 (ЖК 278-1-278-2 моддалар) боб билан тўлдирилиб, ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятлар, хусусан, ахборотлаштириш қоидаларини бузиш, компьютер ахборотидан қонунга хилоф равишда (рухсатсиз) фойдаланиш, компьютер тизимидан қонунга хилоф равишда (рухсатсиз) фойдаланиш учун махсус воситаларни ўтказиш мақсадини кўзлаб тайёрлаш ёхуд ўтказиш ва тарқатиш, компьютер ахборотини модификациялаштириш, компьютер саботажи, зарар келтирувчи дастурларни яратиш, ишлатиш ёки тарқатиш учун жиноий жавобгарлик белгиланди. Ушбу қилмишларнинг аксарият қисми ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноятлар гуруҳига киритилган. Маълумки, ушбу жиноятлар инсоният фаолиятининг турли соҳаларидаги ҳар хил шахсларга жиддий равишда зарар етказишга реал хавф туғдиради. Шунингдек, мураккаб кўрсаткичли компьютер тизимларини мудофаа ва ишлаб чиқариш мақсадларини бошқаришга киритиш билан боғлиқ ахборотлаштириш қоидаларини бузиш одамлар ўлимига, уларнинг соғлиғига зарар етказилишига, йирик ҳажмда мулкларнинг вайрон қилинишига олиб келиши мумкин. Шу жиҳатдан, ушбу қилмишлар учун жавобгарликни такомиллаштириш жуда муҳимдир.

www.arxiv.uz Юқоридагиларга кўра таъкидлаш керак, жиноят қонунчилигида жазо тайинлаш институтининг либераллаштирилиши, ўз навбатида: - жиноят содир қилган шахсга нисбатан жамиятдан ажратиш билан боғлиқ бўлмаган жазоларни кенг қўллаш имкониятини яратди; - жиноят учун жазо тайинлаш қоидаларини дифференциялаш ва индивидуаллаштиришга олиб келди. Юқоридагилар билан бирга, назаримизда, жиноят учун жазо тайинлаш тизимини либераллаштиришнинг кейинги босқичларида қуйидагилар амалга оширилиши керак: 1. Жиноятга тайёргарлик ва жиноятга суиқасд қилганлик учун жазо тайинлаш қоидаларини индивидуаллаштириш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Чунки ушбу қоида тўғридан-тўғри қонун нормалари орқали индивидуаллаштиришга хизмат қилади, зеро, жиноятга тайёргарлик кўриш жиноятга суиқасд қилишга нисбатан ижтимоий хавфлилиги камроқ, шу жиҳатдан, енгилроқ жазо тайинланишига олиб келади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят қонунида назарда тутилган бу борадаги қоидалар эса, тамом бўлмаган жиноятларнинг ушбу шаклларига нисбатан, назаримизда, жазо тайинлаш қоидаларини индивидуаллаштириш имконига тўла эмас. 2. Умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосини афв этишнинг ҳуқуқий оқибатлари, айнан жиноят қонунчилигида ўз аксини топиши керак. Амалдаги жиноят қонунчилигига кўра, шахс умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм қилинганда, у афв этилиши натижасида қандай ҳуқуқий оқибатлар келиб чиқиши, қонунчиликда аниқ ўз ифодасини топмаган. Чунки Жиноят кодекси 76-моддасининг 3-қисмида умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм қилинган шахсни афв этишнинг фақат ҳуқуқий шартлари назарда тутилган, холос. Шунингдек, Жиноят кодекси 51-моддасида ҳам ушбу ҳолат тўғрисида ҳеч қандай қоидалар мустаҳкамланмаган. Жиноят кодекси 50-моддаси 7-қисмининг «г» бандида эса, «умрбод озодликдан маҳрум этишга ҳукм этилганлар, шунингдек афв этиш тартибида умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси озодликдан

www.arxiv.uz маҳрум қилиш билан алмаштирилган шахслар ҳам жазони махсус тартибли колонияларда» ўташлари тўғрисида сўз юритилади. Бундан хулоса қилиш мумкинки, умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм этилган шахс афв этилганда, ушбу жазо озодликдан маҳрум қилиш жазоси билан алмаштирилиши мумкин. Аммо бу борада озодликдан маҳрум қилиш жазосини қандай муддатларга алмаштириш мумкинлиги тўғрисида савол туғилади. Ушбу масала Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2007 йил 14 ноябрдаги «Умрбод озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида»ги қарорида ҳам ойдинлаштирилмаган. 3. Жиноят кодекси 59-моддасининг 3-қисмида, «агар жиноятлар мажмуини ташикл этувчи жиноятлардан лоақал биттаси оғир ёки ўта оғир жиноят бўлса, ушбу Кодексининг Умумий қисмида шу жазо тури учун белгиланган доирада тайинланган жазоларни тўла ёки қисман қўшиш йўли билан жазо узил-кесил тайинланади» дейилади. Яъни қонун мазмунида кўринадики, ушбу ҳолларда жазонинг енгилини оғирроғи билан қоплаш қоидаси қўлланилиши мумкин эмас. Аммо кодекснинг 59-моддаси 4-қисмида назарда тутилган қоидаларга кўра, ушбу ҳолларда ҳам қоплаш принципининг қўлланиши мумкинлиги назарда тутилган. Яъни жиноятлар мажмуи бўйича жазо тайинлашда, агар жиноятлардан ҳеч бўлмаганда биттаси учун умрбод озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо тайинланганда, узил-кесил жазо ЖК 59-моддаси тўртинчи қисми қоидасига мувофиқ енгилроқ турдаги жазони умрбод озодликдан маҳрум қилиш билан қоплаш орқали тайинланади. Шунингдек, жиноятлардан ҳеч бўлмаганда биттаси учун узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланганда узил-кесил жазо ЖК 59-моддаси бешинчи қисми қоидасига мувофиқ ёхуд енгилроқ жазони оғирроғи билан қоплаш орқали, бироқ йигирма беш йилдан ортиқ бўлмаган муддатга тайинланади. 1 1 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг «Умрбод озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида»ги 2007 йил 14 ноябрдаги 15-сонли қарори. // Ҳуқуқий ҳужжатлар тўплами. – Тошкент, 2007, 47-б.

www.arxiv.uz Маълумки, умрбод озодликдан маҳрум қилиш ва узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш фақат икки турдаги ўта оғир жиноят учун қўлланилиши назарда тутилган. Бу эса, ўз навбатида, Жиноят кодекси 59- моддасининг 3 қисми ва 4-қисми мазмуни бир-бирига зидлигини кўрсатади. Назаримизда, қонундаги бундай номутаносибликни, 3-қисмида назарда тутилган қоидалардан кейин «агар жиноятлардан бири учун умрбод озодликдан маҳрум қилиш ёки узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланган ҳоллар бундан мустасно», деган сўзлар билан тўлдириш орқали ҳал қилиш мумкин. A дабиётлар: Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг асарлари

www.arxiv.uz Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддас. Т.3. –Т.: Ўзбекистон, 1996. – 349 2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. –Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. Каримов И.А. Янгича ишлаш ва фикрлаш – давр талаби. Т.5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. –384 б. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т.6. –Т.: Ўзбекистон, 1998. – 429 б. www . akadmvd . uz

O'xshashlar

Жиноят ва жазо тайинлаш тўғрисидаги қоидаларни либераллаштириш масалалари

Ислом ҳуқуқида жиноят ва жазо

Бир неча жиноят содир этганлик учун жазо тайинлашнинг айрим муаммолари

Тадбиркорлик қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик

Жиноий жавобгарликдан ва жазодан озод қилиш қоидаларини либераллаштириш масалалари