Жиноят ишлари бўйича суд музокарасида прокурорнинг айблов нутқи - Huquqshunoslik - Referatlar

Жиноят ишлари бўйича суд музокарасида прокурорнинг айблов нутқи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108.5 KB

Ko'chirib olish

Жиноят ишлари бўйича суд музокарасида прокурорнинг айблов нутқи Режа: 1. Суд музокараларини мазмуни 2. Жиноятга ижтимоий-сиёсий баҳо бериш 3. Суд терговида аниқланиб, текширилган барча далилларни таҳлил қилиш

Суд музокараларини мазмуни - авваламбор, тарафларнинг музокара нутқларидир. Музокара нутқлари эса, бахслашаётган тарафларнинг процессуал манфаатларини ҳимоя қилишга йўналтирилган характерни ўзида мужассамлаштирган нут қ дан иборатдир. Бахслашаётган тарафларнинг нутқларида мунозаранинг мавжуд эмаслиги тарафлар ўртасида бахснинг ўзини йўқлигини билдирмайди, аксинча тортишувчиликнинг ташқи ҳусусиятлари суд муҳокамаси иштирокчиларининг ўзларини тутишларини ички моҳиятини ва уларни бошқаларга нисбатан ҳам ўзларини тутишларини ҳошиялайди, фақатгина безаклайди ҳолос. Давлат айбловчисини нутқида ҳам қизғин мунозаранинг бўлмаслигида оддийгина бир сабаб мавжуд, у ҳам бўлса, давлат айбловчиси айблов нутқини яъни, ўзининг музокара сўзини барча процесс иштирокчиларидан, шу жумладан ҳимоячидан ҳам аввал биринчи бўлиб баён қилади. Шунинг учун давлат айбловчиси ўз музокарасини қилаётганида ҳали ҳимоячи томонидан судланувчини ҳатти-ҳаракатларини оқловчи қандай тусмоллар , асослар келтирилишини, ҳимоя учун қандай аргументлар келтирилиши мумкинлиги ҳақида жуда ҳам тўлиқ маълумотга эга бўлмайди. Бундай ҳолда эса, албатта айнан қайси масалада мунозара қилиниши мумкинлигини олдиндан билиш ҳар қандай юксак маҳоратли давлат айбловчиси учун ҳам осон бўлмайди. Лекин ушбу ҳолат прокурорни ўз айблов нутқини ўзгартиришга асос бўлиб хизмат қилмайди. Ҳар қандай ҳолатда ҳам прокурор давлат айбловчиси сифатида қонун муҳофазасини таъминловчи давлат вакили тариқасида давлат номидан иш кўрадиган масъул мансабдор шахс ҳисобланади. Шу ўринда Иванов В.А.нинг бир сўзини эсга олиш лозим деб ҳисоблайман,яъни, “ Давлат айбловини қўллаётган прокурор музокара нутқига тайёрланаётганида , агарда ҳимоячи бўлганимда, музокарага қандай тайёрланган бўлар эдим, деган саволни ўз олдига қўйиб, тасаввур қилиб кўриши лозим. Шунда, ҳимоячи томонидан ўз музокарасида қандай асос ва важлар келтирилиши мумкинлиги ҳақида тасаввурга эга бўлган давлат айбловчиси томонидан ҳимоячини тутадиган йўлини олдиндан кўра олиш

имконияти бирмунча кенгаяди” 1 . Ушбу олимнинг фикри бизнинг назаримизда ҳам жуда тўғридир. Чунки, суд муҳокамаси даврида текширилган ва аниқланган далиллар бевосита давлат айбловчиси ва ҳимоячи иштирокида амалга оширилади. Суд муҳокамаси мобайнида қайси бир далил тўғри далил, қайси бир далил эгри далил ёхуд қайси бир далил оқловчи ёки қораловчи далил эканлиги ҳақида етарли тушунчага эга бўлинади. Мунозарага сабабчи бўлиши мумкин бўлган, далиллар қайси эканлиги ҳақида ҳамда айнан қайси далилларни ҳимоячи томонидан ўз ҳимоя нутқида судланувчини фойдаси учун ишлатиши мумкинлиги ҳақида ҳам тушунчага эга бўлинади. Шундай экан, давлат айбловчиси томонидан айнан агарда, ҳимоячи бўлганимда ўз ҳимоя нутқимни қўллаган бўлар эдим ва қайси далиллардан кенг фойдаланган бўлар эдим деган саволни ўз олдига қўйилиши давлат айбловчиси томонидан ўз айблов нутқига танкидий қараш билан ҳамда йўл қўйилган бўлиши мумкин бўлган ҳатоларни бартараф қилиш билан якунланади. Қайд этилган ушбу талабларни давлат айбловчиси томонидан унутилмаган ҳолда, ўз нутқи тайёрланса мақсадга мувофиқ бўлади. Давлат айбловчисининг нутқи айблов қирралари остида суд муҳокамасини умумлаштириши, судда кўриб чиқилган далилларни таҳлил қилиб бериши ва далилларга нисбатан ҳар бирига алоҳида-алоҳида баҳо берилиши, ўрганилаётган ҳодиса-воқеани мавжуд бўлган алоҳида томонлари ўртасидаги алоқани кўрсатиб бериши ҳамда ушбу жиноят иши бўйича жиноят қонунчилигини қайси талабларини қўллаш лозимлигини ўзида ифода этиши керак Давлат айбловчисининг айблов нутқига нисбатан қонун талаблари нималардан иборат ва унинг қонун билан белгиланган шакли қандай тарзда ифодаланиши керак . Бу саволга жавоб топиш учун қонунга ва судларда жиноят ишларини кўрилишида прокурор ваколатини таъминлаш хусусида ёзилган юридик адабиётга мурожаат қиламиз. 1 Иванов В.А. Указ.соч.с52-53, В.М. Савицский “ Очерк теории прокурорского надзора” Указ.соч. с.338.

Айблов нутқининг тўлиқ шакли қонун билан белгиланмаган бўлиб, бир қанча юридик адабиётларда қандай шаклга эга бўлиши лозимлиги ҳақида фикрлар билдирилган. В.М. Савицкийнинг фикрича,” айблов нутқининг мазмуни ва тузилиши жуда ҳам турлиги бўлиши мумкин. Унинг турлича бўлишига эса, содир этилган жиноятнинг қаерда содир этилганлиги, жиноятнинг характери, исботлашнинг мураккаблиги, судланувчини ёки жабрланувчини шахсини ўзига хос ҳусусиятлари, суд процесси иштирокчиларининг таркиби кимлардан иборат эканлиги, давлат айбловчиси суд минбаридан туриб айблов нутқини айнан процесс иштирокчиларининг тушуниш даражасига қараб, кай тартибда тузиши мумкинлиги, шунга қараб айнан қайси масалаларга чуқурроқ тўхталиб ўтиши, қайсидир масалаларга нисбатан эса камроқ ёндашиб ўтиб кетиши мумкинлиги таъсир қилади, қонун билан давлат айбловчисини нутқини тартибга солиш мақсадга мувофиқ эмас” 2 деб ҳисоблайди. Худди шунга ўхшаш фикрни М.Л. Шифман ўзининг” Жиноят ишлари бўйича прокурорнинг нутқи” асарида билдириб, “ Аввалдан айблов нутқи элементларини ва айблов нутқини тузилиши шакллантириб олиш умуман олганда фойдали эканми. Ахир прокурорнинг суддаги сўнгги натижавий чиқиши эркин ва ихтиёрий тарзда тузилган бўлиши керакку. Бу ерда давлат айбловчиси ўзининг айблов нутқида тўпланган фактларни жамлаб, суд тергови мобайнида аниқланган фактларни бир бирига қўшиб, натижаси юзасидан суд ҳукм қилиш мобайнида ҳал қиладиган барча масалалар хусусида ўз фикрини билдиришига катта аҳамиятни қаратиш керак” 3 дейди. Маляров М ҳам ўзининг “ Давлат айбловчисининг нутқи”га оид мақоласида шу тўғрисида тўхталиб, Шифманнинг фикрига қўшилган 4 . Бизнинг фикримизча эса, уларнинг фикрларида албатта қандайдир маънода мантиқ борга ўхшасада, ҳозирги вақтга келиб бу фикрлар амалиётда ўзини чала оқлади деб ҳисоблаймиз. Нимага ўзини тўлиқ оқламади, чунки 2 В.М. Савицский В.М. Очерк теории прокурорского надзора.Наука М.1975, с.340-341. 3 Шифман М.Л. Речь прокурора по уголовному делу. Под редакции П.И. Кудрявцева Госюриздат.1960. 4 Маляров М. “ Речь государственного обвинителя” Соц.законность 1964. № 9.с20-28

собиқ иттифо қ жиноят процессуал қонунларида, хусусан олганда Ўзбекистон ССРнинг ЖПКда ҳам қонун билан албатта айблов нутқини қандайдир қисмини шакллантириб қўйилмаслиги оқибатида ҳар бир жиноят иши бўйича давлат айбловчиси сифатида қатнашаётган прокурорларнинг, прокуратура ходимларининг фақатгина ўзларининг билим савиялари доирасидагина жиноятга ижтимоий-сиёсий баҳо беришлари, ёхуд умуман ҳеч қандай тартибсиз айблов нутқларини тузишлари, аввал қайси жиноят иши кўрилаётганлиги ёхуд жиноятнинг ижтимоий ҳавфлигиги нимадан иборат эканлигини баён қилмасдан туриб, судланувчини шахсини тўлиқ ёритмай туриб, жиноят иши бўйича далилларни текшириш натижаларига ҳам кетма-кетликда мурожаат қилмай, айблов нутқи билан судда музокара сўзи қилиб, айблов нутқларини тарбиявий аҳамиятини тўлиқ очиб бера олмаслик ҳолларига йўл қўйганлар. Шу айтиб ўтилган камчиликларга барҳам беришнинг ягона йўли - айблов нутқида прокурор қайси масалаларга тўхталиб ўтилиши шарт эканлигини, қайси масалалар бўйича мажбурий тарзда ёзма фикрини судга та қ дим қилиши лозимлигини мустақилликка эришганимиздан сўнг, мустақил Ўзбекистоннинг жиноят процессуал қонунчилигида қонун билан белгилаб қўйилиши бўлди. Бу қонун талаблари Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 450 ва 457 - моддасида қайд этиб ўтилган. Қонун айблов нутқини маълум бир қисмини шакллантирилар экан, қолган қисмини эса қандай шакллантириш лозимлиги ҳақида аниқ бир чегарани белгилаб берган эмас, лекин шундай бўлсада бу масалада бир қанча илмий фикрлашлар мавжуд. Амалиётда илмий фикрлар ичидан Ўзбекистон Республикаси Прокуратура идоралари ходимлари томонидан қўлланса, қонунларимизга зид бўлмайдиган илгор фикрлари ажратиб олиниб, уларга асосан айблов нутқини тахминий шакли ўз ифодасини олган ва самарали равишда прокуратура органлари томонидан қўлланиб келинмоқда. Ушбу фикрлар тўғрисида тўхталиб ўтсак, масалан, А.Дж. Давлетовнинг рус тилида тайёрланган

“Прокурор назорати” дарслигининг жиноят ишларини судларда кўрилишида давлат айбловчисини нутқига багишланган қисмида прокурорлик амалиётида айблов нутқининг қуйидаги элементлари шаклланганлиги тўғрисида тўхталиб ўтилган: 1) жиноятга ижтимоий-сиёсий баҳо бериш; 2) ишнинг ҳақиқий ҳолатларини баён қилиш; 3) далилларни таҳлил қилиш ва уларга баҳо бериш; 4) қилмишга берилган юридик квалификацияни асослаш; 5) судланувчини шахсини тавсифлаш; 6) айбдорни айбини енгиллаштирувчи ва оғирлаштирувчи ҳолатларни таҳлил қилиш ва уларга баҳо бериш; 7) жиноятларни келтириб чиқаришга ёрдам берган сабаб ва шарт- шароитларни таҳлил қилиш ва уларни бартараф қилиш чора тадбирлари ҳақида таклифларни шакллантириш; 8) тайинланиши лозим бўлган жазога, ундирилиши лозим бўлган фуқаролик даъвосига, жиноят туфайли етказилган моддий зарарни ундиришга ва шунга ўхшаш масалалар юзасидан ўз таклифини билдириш; 9) хулоса қилиш. Шунингдек, А.Дж. Давлетов томонидан кўрсатилишича, албатта ҳар қандай жиноят иши худди шу кўрсатилган тартибда, айблов нутқини тузиши шарт эмас. Айблов нутқининг элементлари худди шу тарзда баён қилиниши лозим эмас. Балки жиноят ишининг ўзига хос хусусиятларига, жиноят иши бўйича тўпланган материалларнинг тузилишига қараб, айблов нутқининг қайд қилинган элементлари жойлашишини ўзгариши, шу элементларнинг мазмуни ва бутун ҳажми аниқ воқеа ҳолатларига қараб ўзгариши мумкин 5 . Шу ўринда яна бир савол туғилади, хўш мана шу айблов нутқи элементларининг мазмуни нималардан иборат. Бунинг учун ҳар бир элемент мазмунини таҳлил қилиб чиқамиз: 5 +аранг , А.Дж. Давлетов Прокурорский надзор. Учебник. Издательство “Билим” Нукус.1999.,с.194.

Жиноятга ижтимоий-сиёсий баҳо бериш - ҳар бир айблов нутқининг ажралмас шартидир. Жиноятга ижтимоий-сиёсий баҳо бериш жиноят иши бўйича тўпланган фактик материалларга асосланган, аниқ ва бутун айблов нутқи билан бевосита богланган бўлиши керак. Давлат айбловчисининг нутқида бундай баҳо бериш жиноят иши юзасидан ҳақиқий ҳолатларни баён қилишда ёки далилларга баҳо бериб кетишни ўзи билангина муштарак бўлиши шарт эмас. Баъзи ҳолларда прокурорнинг айблов нутқи шу билан якунланади, қолади. Жиноятга ижтимоий-сиёсий баҳо беришнинг мазмуни ва хажми кўпинча ишнинг характеридан, содир этилган жиноий қилмишнинг хавфлилик даражасидан, судланувчининг шахсини тавсифловчи ҳолатлардан ва суд муҳокамасининг процессуал тартибидан келиб чиққан ҳолда, катта ёки кичикроқ бўлиши мумкин. Ҳозирги кунда, прокурорлар ўз айблов нутқларида содир этилган жиноятга ижтимоий-сиёсий баҳо беришда, албатта мустақиллик шарофати билан мамлакатимизда рўй бераётган ўзгаришлар, давлатимиз фуқароларининг фаровон ва тинч-тотув яшашлари учун давлатимиз раҳбарияти томонидан қилинаётган ишлар, фуқароларимизнинг ўзлари томонидан шундай ҳаётга нисбатан интилишлари, қонунчилигимиз соҳасида рўй бераётган ўзгаришлар, қабул қилинаётган қонунларни демократик руҳда эканлиги ҳақида гапириб ўтишлари, жойларда маҳаллаларда ҳамда ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан бир қанча ижобий ишлар қилинаётганлиги, халқимизнинг ҳуқуқий онгини ва маънавиятини юксалтириш учун олиб борилаётган ишлар ҳақида сўзлашлари ва шунга қарамасдан, ханузгача жамиятимизнинг баъзи бир фуқаролари томонидан қонунбузиш ҳолларига йўл қўйилаётганлиги, жиноят содир этилаётганлиги, ушбу содир этилган жиноятнинг жамиятимиз учун, ҳар бир жамиятимиз аъзоси учун қанчалик хавфли эканлиги, ҳар бир содир этиладиган жиноятлар шу жамиятнинг томирига тушган қурт каби салбий таъсирга эга эканлиги ҳақида сўзлаб, суд минбаридан фуқароларда давлат сиёсатига, қонунга, идораларга, барча

фуқароларга нисбатан ҳурмат ҳиссини уйғотувчи, уларни маънавиятини юксалтирувчи қонунлар ташвиқотини амалга оширишлари лозим. Жиноятга ижтимоий-сиёсий баҳо беришда давлат айбловчиси ҳар бир жиноятнинг ўзига хос хусусиятлари, хавфлилик даражаси ҳақида аниқ тушунча бериши керак. Масалан: наркотик моддалар билан боғлиқ бўлган жиноят ишлари юзасидан, агарда наркотик сақлаш билан боғлиқ бўлса, ўзига хос, наркотикларни сотиш, муомала қилиш билан боғлиқ бўлган бўлса яна ўзига хос тартибда баён қилишни билиши керак. Шунингдек, қасддан баданга тан жароҳати етказиш ёки қасддан одам ўлдириш жиноятлари бўлса у ҳолда ҳам шу каби жиноятларни жамият учун қанчалик даражада хавфли эканлигини, мамлакатимизда яшаб, истиқомат қилаётган ҳар бир инсоннинг, фуқаронинг соғлиги, ҳаёти тегишли қонунлар билан муҳофаза қилиниши ҳамда кафолатланганлигини, ҳеч бир шахс қонунсиз равишда жиноий ёки бошқа турдаги жавобгарликка тортилмаслиги, қонунни бузган шахслар эса албатта қонун олдида жавоб беришлигини, қонун барча учун тенглигини, жиноят содир этган ҳар қандай шахс қонун олдида тенг равишда жазога тортилишлигини, яъни жазонинг муқаррарлиги принципи мазмунини, тайинланадиган жазолар эса адолатли равишда тайинланиши, бу борада одил судлов принципидан четга чиқилмаслиги қоидаларини суд процессининг барча иштирокчиларига етказа билиши зарур. Ишнинг ҳақиқий ҳолатларини баён қилишда прокурор суд процесси иштирокчилари кўз ўнгида жиноят иши юзасидан воқеа ҳолатларини умумий тафсилотини намоён қилади ва бу билан келгусида ҳал қилиниши лозим бўлган далилларни муҳокама қилиш вазифасини енгиллаштиради. Прокурорнинг айблов нутқида далилларни таҳлил қилиши, уларга баҳо бериши кўпинча, жиноят иши юзасидан ишнинг ҳақиқий ҳолатларини баён қилиши билан кузатилади. Айблов нутқининг ушбу элементи ўз ичига давлат айбловчиси томонидан содир этилган жиноят ҳодисаси қачон қаерда содир бўлганлиги, уни ким томонидан содир қилинганлиги, содир бўлган жиноят ҳодисаси

бўйича қачон ва қаерда, ким томонидан Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексининг қайси моддаси билан жиноят иши қўзғатилганлиги, жиноят иши ким томонидан тергов қилинганлиги ва дастлабки тергов ҳаракатлари натижасида ким (кимлар) айбланувчи тариқасида жиноят ишига жалб қилинганлиги, унга нисбатан қандай турдаги эҳтиёт чораси қўлланилганлиги, дастлабки тергов қачон тамомланганлиги ва айблов хулосаси жиноят иши судда кўриб чиқиш учун юборилганлиги ҳақидаги умумий тафсилотларни баён қилади. Албатта, ишнинг ҳақиқий ҳолатларини баён қилишда ҳозирда қайд этилган маълумотлар ичидан жиноят ишини айнан ким ва жиноят кодексининг айнан қайси моддаси билан қачон қўзғатилганлиги, жиноят иши бўйича дастлабки терговни ким амалга оширганлигини ва айнан қачон судга юборилганлиги ҳақида тўхталиб утилмаса ҳам бўлади, чунки, бу маълумотлар жиноят ишини суд муҳокамасида кўриш бошланган вақтда барча процесс иштирокиларига эълон қилинган бўлади. Шунинг учун воқеа ҳолатларини ушбу томонларига айбловчи томонидан катта ургу берилмаслиги мумкин. Бу эса, қонунга зид эмас. Лекин, жиноят иши бўйича айбловни қувватлаётган прокурор ушбу масалада тўлиқ мустақил фикрга эга бўлиб, масалани кенг ёритиш керакми, йўқми, баён доирасини кенгайтириш лозим ёки лозим эмаслиги масаласи унинг эркига ҳавола қилинади. Прокурорнинг айблов нутқининг марказини, унинг асосини суд томонидан малакали, ҳар томонлама, тўла ва объектив тарзда текширилган далилларни таҳлили ва далилларга баҳо бериш ташкил этиши лозим. Айбловчи айбловнинг ҳар бир банди, содир этилган жиноятнинг ҳар бир эпизоди бўйича ўзининг объектив тарздаги мунособатини билдириши шарт. Айниқса, шу нарса жуда ҳам муҳимки, прокурор далилларни таҳлил қилиб, уларга баҳо бераётганида ҳар бир далилни жиноят иши бўйича ишга алоқадорлиги, таалуқлилиги, ишончлилиги ва процессуал аҳамиятга эга эканлиги ёки бундай хусусиятларга эга эмаслиги ҳақида асослантирилган фикрини билдириши керак.

Шунингдек, прокурор жиноят иши бўйича низоли ҳисобланган, шубҳали ёки судланувчини фойдасига масалани ҳал қилиш учун гапирадиган, яъни тарафларнинг бахсига сабабчи бўлган далилларга алоҳида эътиборини жалб қилишга мажбур. Айбловни фактик асосини суриштирув, дастлабки тергов мобайнида топилиб, аниқланган ва прокурор томонидан судда кўриш учун тақдим қилинган айбланувчини айбини исботловчи далиллар ташкил қилади. Ушбу далиллар мажмуаси судда айблов функциясини амалга ошириш учун давлат айбловининг бошланғич нуқтаси ҳисобланади. Айбланувчини айбини фош қилувчи далилларни бир-бирлари билан қанчалик даражада мужассамлашганлиги ва гармоник муштараклиги давлат айбловини қувватлашни муваффақиятли чиқишининг замини ҳисобланади. Лекин, бу ишнинг бир томонини акс эттиради. Масалани иккинчи томони - тўпланган далилларга нисбатан прокурорнинг субъектив мунособати, исботлаш жараёнида ўз тасдиғини топган ёки рад қилинган фактларга нисбатан баҳо бериши ҳисобланади. Аниқланган далиллар қанчалик даражада кўп, турлича бўлишидан қатъий назар, жиноят иш юритувининг ушбу босқичида ишни келгуси тақдирини ҳал қиладиган процесс иштирокчиси субъектининг самарали- мантиқий фикрлаш фаолияти билан руҳлантирилмаса бу далиллар ҳар ердан қирқиб олинган ўлик фактлардангина иборат бўлиб қолади. Айнан далилларга баҳо бериш ва ундан келиб чиқувчи юридик аҳамиятга эга бўлган хулосалар ҳар қандай айблов бўйича ишни мазмунан ҳал қилишнинг зарурий элементи ҳисобланади. Суд терговида аниқланиб, текширилган барча далилларни таҳлил қилиш ва уларга алоҳида-алоҳида ҳамда бутун далиллар мажмуасига бира тўла баҳо бериш йўли билан судланувчини айбдорлиги ва уни содир этилган жиноят бўйича айбини қанчалик даражада исботланганлиги ҳақидаги ўзининг хулосасини шакллантириб беради.

Қилмишга берилган юридик квалификацияни асослаш ҳам ҳар бир айблов нутқининг мажбурий қисми ҳисобланади. Айблов нутқининг бу қисми далиллар таҳлили ва далилларга баҳо беришдан сўнг, акс эттирилади. Албатта, суд муҳокамасида аниқланган, текширилган ва ишончли ҳисобланган далилларгагина асосланган бўлиши, қонун талаблари бўйича аниқ ифодаланган бўлиши шарт. Судда иштирок этаётган прокурор ўз айблов нутқида судланувчини жиноий қилмишига нисбатан юридик баҳо берар экан, авваламбор, Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексида жиноят деб қайд қилинган ҳар бир жиноий қилмишнинг жиноят таркибини жуда ҳам яхши билишлиги, уларни бир-бирларидан яхши фарқлай олишлиги, жиноят кодекси махсус қисми моддалари билан жиноий қилмишни квалификация қилиш учун жиноят элементларини чуқур ўзлаштирган бўлиши керак. Прокурор судланувчини ҳаракатларига юридик баҳо беришдан аввал, қўйилаётган айблов бўйича Жиноят Кодекси моддаси билан айблаш учун қандай ҳолатлар мавжуд бўлиши лозимлигини, ушбу моддани ташкил қилиш учун жиноий қилмиш ўзида қандай элементларни ифода қилган бўлиши кераклигини, ушбу модданинг жиноят таркибини ташкил этиш учун қандай талаблар мавжуд бўлиши лозимлигини суд процесси иштирокчиларига тушунтириб бериши лозим. Шундан сўнг, жиноят иши бўйича тўпланган далиллар мажмуи бўйича судланувчини ҳаракатларини аниқ ва равшан квалификация қилиб бериши лозим. Тўпланган ва текширилган далилларнинг қайси бирлари жиноят кодексининг айнан қайси моддасида кўрсатилган жиноятни судланувчи томонидан содир этилганлигини тасдиқлаётганлигини кўрсатиб, ўз фикрини қонуний асослантириб бериши зарур. Бундан ташқари, агарда, жиноят ишида кўрилаётган жиноятга оид масалалар юзасидан Олий Суд Пленумининг тегишли қарори қабул қилинган бўлса, шунингдек, қарорда шу тоифадаги жиноятларга юридик баҳо бериш, яъни уларни Жиноят Кодексининг моддалари билан квалификация қилиш борасидаги кўрсатмалари мавжуд бўлса, унда шу

кўрсатмалардан, албатта, фойдаланилиши ва унинг мазмунини процесс иштирокчиларига кенг ёритиб, тушунтириб берилиши мақсадга мувофиқдир. Прокурор томонидан судда аниқланган далилларга асосан, судланувчини жиноятини дастлабки тергов органи томонидан айбланувчи тариқасида жиноят ишига жалб қилиш қарорида ҳамда прокурор томонидан тасдиқланган айблов хулосасида кўрсатилган Жиноят Кодекси моддасидан бошқа модда билан квалификация қилиш зарур бўлса ёки модданинг баъзи бандларини судланувчини айбловидан чиқариб ташлаш лозим деган хулосага келса ҳам албатта, прокурор нима учун бундай қарорга келганлигини тўлиқ баён қилиб, ўз фикрини қонуний асослантириб бериши лозим бўлади. Судланувчини шахсини тавсифлаш айблов нутқининг зарурий элементи ҳисобланиб, судланувчини шахси ҳақидаги маълумотлар аниқ, батафсил энг асосийси судланувчини турмуш тарзи, жамиятда тутган ўрни, уни муқаддам судланган-судланмаганлиги, агарда судланган бўлса, қачон, қаерда нима учун судланганлиги, жазони ўтаган-ўтамаганлиги, жазодан озод бўлганлиги асоси, судланганлик муддатини ўтган-ўтмаганлиги, содир этилган жиноятга унинг муқаддам судланганлигини таъсири бўлган ёки бўлмаганлиги ҳақидаги уни характерини, аслида ким эканлигини ифодаловчи ҳақиқий маълумотларга асосланган бўлиши зарур. Прокурор ўз айблов нутқида айбдорни айбини енгиллаштирувчи ва оғирлаштирувчи ҳолатларни таҳлил қилиши ва уларга баҳо бериши лозим. Прокурор қонун ҳимоячиси сифатида жиноят ишига бир томонлама ёндошмаслиги, иш бўйича аниқланган далилларга ҳолисона ва объектив тарзда Ўзбекистон Республикаси Жиноят Процессуал Кодексининг 23- моддасида кўрсатилган “айбсизлик презумпцияси” принципи талабларини эсдан чиқармаган ҳолда, беғараз баҳо бериши керак. Жиноят ишида мавжуд бўлган Ўзбекистон Республикаси Жиноят Процессуал Кодексининг 55- моддасида кўрсатилган айбни енгиллаштирувчи ҳолатлар ҳамда 56- моддасида кўрсатилган айбни оғирлаштирувчи ҳолатларга одилона мунособатда бўлиб, шу ҳолатларни муҳокама қилиши, иш қонуний ҳал

бўлишлиги учун судга кўмаклашиб, ушбу ҳолатларни кўрсатиб бериши зарурдир. Айблов нутқининг яна бир элементи прокурор томонидан жиноятларни келтириб чиқарган шарт-шароитлар ва сабабларга тегишли тарзда баҳо бериш ҳисобланиб, бунда прокурор кўриб чиқилган жиноят иши бўйича судланувчи томонидан содир этилган жиноятни келтириб чиқарган шарт- шароитлар, бу жиноятни келиб чиқишига ёрдам берган ҳолатлар нималардан иборат эканлигини, жиноятнинг сабаб ва илдизларини чуқур таҳлил қилиб бериши, зарур бўлган ҳолларда, суддан ушбу ҳолатларни бартараф этиш ҳамда келгусида шу каби жиноятларни олдини-олиш бўйича тегишли чора- тадбирлар қабул қилиниши юзасидан қонун билан белгиланган тартибда хусусий ажрим чиқаришни талаб қилиши шартдир. Бундай ҳолларда, прокурор судга жиноятни келтириб чиқарган шарт-шароитни бартараф қилиш ҳамда шу каби жиноятларни содир бўлмаслиги учун жиноятни олдини олиш юзасидан айнан қандай чора-тадбир қўлланиши зарурлигини кўрсатиб берса, мақсадга мувофиқ бўлади. Прокурор нутқининг яна бир зарурий элементи тайинланиши лозим бўлган жазога, ундирилиши лозим бўлган фуқаролик даъвосига, жиноят туфайли етказилган моддий зарарни ундиришга ва шунга ўхшаш масалалар юзасидан ўз таклифини билдириш ҳисобланади. Прокурор ушбу масала юзасидан ўзининг фикрини батафсил асослантириши, судланувчига нисбатан нима учун айнан шу турдаги жазо танланиши лозимлигини (масалан: озодликдан маҳрум қилиш бўлса, нима учун айнан озодликдан маҳрум қилиш жазоси танланиши кераклигини ва нима учун уни озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлмаган бошқа жазо билан жазолаш мақсадга мувофиқ эмаслигини), мақсадга мувофиқлигини, жазони ўташ муддати қанча бўлиши кераклигини ва нима учун қонунда кўрсатилган жазо муддатининг айнан шу миқдорини белгиланиши лозимлигини асослаб бериши керак. Айни масалада Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг тегишли қарорлари талаблари нималардан иборат эканлигини, қонун талаб

этган ҳолларда судланувчини жазодан озод қилиш масаласини, судланувчига нисбатан амнистия актларини қўллаш масаласига нисбатан ўз мулоҳазаларини қонуний асослантирган ҳолда, судга баён қилиб бериши зарур. Айблов нутқининг хулоса қисми ёркинлиги, таъсирчанлиги, қисқалиги ва хулосаларнинг тушунарлилиги билан ажралиб туриши керак ҳамда ўз- ўзидан юқорида баён қилинганлардан келиб чиқиши керак. Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 450- моддаси “Тарафларнинг айбловнинг моҳияти юзасидан таклифлари” деб номланган бўлиб, унда кўрсатилишича, “музокара тамом бўлганидан кейин тарафлар Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 457-моддасининг биринчи қисмидаги 1-6-бандларда назарда тутилган масалаллар юзасидан чиқариладиган қарорнинг ўзлари таклиф этадиган мазмунини судга ёзма равишда тақдим этишлари мумкин. Давлат айбловчиси ва ҳимоячи учун қарорнинг бундай мазмунини судга тақдим этиш мажбурийдир”. Хўш, 1- 6- бандларида қандай масалалар назарда тутилган деган савол туғилади. Албатта қонуннинг ўзида бу саволга жавоб мавжуддир. Ушбу модда “Ҳукм чиқариш вақтида суд ҳал қиладиган масалалар” деб аталади. Суд эса муҳим масалаларни қонун билан белгиланган тартибда ҳал қилишни алоҳида хонага кириб, маслаҳатхонага кириб ҳал қилади. Демак, айнан суд ҳукм чиқариш вақтида алоҳида хонада маслаҳатхонада ҳал қилиши лозим бўлган масалалар бўйича қайсилари юзасидан ёзма равишда хулоса бериши керак аниқлаб олиш керак. Бунинг учун 457-моддага мурожаат қиламиз. Унда қайд этилишича, ”суд маслаҳатхонада қуйидаги масалаларни ҳал қилади: 1) судланувчи айбли деб топилаётган қилмиш ҳақиқатан содир этилганми; 2) бу қилмиш жиноят деб ҳисобланадими ва у Жиноят кодексининг қайси моддасида назарда тутилган; 3) бу қилмишни судланувчи содир этганми;

4) судланувчи жиноят содир этилишида айблими ва, башарти айбли бўлса, унинг айби қандай шаклда; 5) судланувчининг жавобгарлигини енгиллаштирадиган ва оғирлаштирадиган ҳолатлар борми; 6) судланувчи содир этган жинояти учун жазоланиши керакми деган масалалардир. Айнан шу масалалар юзасидан қонун бўйича ишда қатнашаётган давлат айбловчиси ўзининг таклифларини ёзма равишда судга тақдим қилиши шарт. Мана шу олтита банддан кўриниб турибдики, прокурор қонун бўйича судланувчини айбини нимадан иборат эканлигини, Жиноят Кодексининг қайси моддасини қайси қисмини қайси банди билан айбдор деб топиш кераклигини, содир этилган жиноятда енгиллаштирувчи ва оғирлаштирувчи ҳолатлар бор ёки йўқлиги ҳақида ҳамда судланувчи жазоланиши керакми, йўқлиги ҳақидаги ўз таклифини билдириши кўрсатилган бўлиб, унда айнан қандай турдаги жазо белгиланиши, жазони миқдори (муддати) қанча бўлишлиги, жазони қандай тартибли жазони ўташ муассасасида ўташи кераклиги ҳақидаги таклифини бериши лозимлиги қайд қилинмаган. Амалиётдачи, суд музокараси мобайнида давлат айбловчиси ўз нутқида бундан ташқари оғзаки равишда суд маслаҳатхонада ҳал қилиши лозим бўлган қуйидаги масалалар юзасидан ҳам ўз фикрини билдиради: 1) судланувчига қандай жазо (жазо тури, миқдори, муддати) тайинланиши лозим ва у шу жазони ўташи керакми; 2) судланувчини Жиноят кодексининг 34-моддасига мувофиқ ўта хавфли рецидевист деб топиш лозимми; 3) озодликдан маҳрум қилинган маҳкум жазони қандай тартибли колонияда ўташи лозим ва жазо муддатининг бир қисмини турмада ўташи керакми; 4) фуқаровий даъво қаноатлантирилиши керакми, бу даъво кимнинг фойдасига ва қанча миқдорда қаноатлантирилиши лозим, шунингдек, фуқаровий даъво қўзғатилмаган бўлса, жиноят туфайли келтирилган мулкий

зарар ундирилиши керакми, судланувчилар шериклик ёки ҳиссадорлик тартибида жавобгарликка тортилишлари лозимми; 5) ашёвий далилларни нима қилиш керак; 6) судланувчига нисбатан эҳтиёт чорасини танлаш, илгаригисини қолдириш, ўзгартириш ёки бекор қилиш керакми; 7) судланувчига нисбатан тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш ёхуд унинг устидан ҳомийлик белгилаш зарурми. Агарда иш бўйича бир неча судланувчи жиноят содир этишда айбланаётган бўлсалар, унда юқорида қайд қилиб ўтилган масалалар юзасидан давлат айбловчиси ўз хулосаларини ҳар бир судланувчига нисбатан алоҳида-алоҳида билдириши лозим. Кўриниб турибдики, суд ҳукм чиқариши учун алоҳида маслаҳатхонада ҳал қилиши лозим бўлган барча масалалар юзасидан прокурор ўз фикрини билдириши керак. Лекин, амалдаги Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 450-моддасида қонуншунос аниқ қилиб, 457-модданинг 1-6- бандларида кўрсатилган масалалар юзасидангина давлат айбловчиси ва ҳимоячиси ўзининг таклифларини ёзма равишда тақдим қилишлари лозимлиги қайд қилинган. Қонунда бундан ташқари, оғзаки равишда бошқа масалалар юзасидан давлат айбловчиси ва ҳимоячини ўз таклифларини билдиришга мажбур эканликлари қайд қилинмаган. Суд музокараларидан кейинги луқма(реплика). Суд музокараси иштирокчилари томонидан ўз музокара нутқларини қилишганидан сўнг, шу жумладан прокурор ҳам тарафларнинг музокаралари хусусида яна бир мартадан луқма билан ўз фикрларини билдиришлари мумкин. Қонунда кўрсатилишича « Тарафлар нутқ сўзлаб бўлганларидан кейин, улардан ҳар бири бошқа тарафнинг нутқларида айтилган масалалар юзасидан эътирозлар ёки мулоҳазалар билан яна бир мартадан сўзга чиқишлари мумкин. Сўнгги эътироз билдириш ҳамиша

ҳимоячи ва судланувчига берилади» дейилган.( Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 449-моддаси).

Адабиётлар рўйхати: 1.Басков В.И. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида) М.,”Бек” нашриёти, 1998. 2.Давлетов А. Дж. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида). Нукус. Билим.1999. 3.Россия Федерациясида прокурор назорати. (дарслик, рус тилида/ А.А. Чувилёвнинг умумий таҳрири остида/ М., 2000. 4. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (умумий қисм, дарслик, ўзбек тилида) Т.: 2002 й., «Янги аср авлоди». 5. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (махсус қисм, дарслик, ўзбек тилида) –Т.: ТДЮИ.2003 й. 6. Уголовный процесс. Учебник. Под редакцией Никифоро вой Е.Н. (Учебник, на русском языке.) Т.: 2002 й. 7.Ковалёв М.А. Жиноятларни тергов қилишда шахснинг ҳуқуқларига риоя қилиниши устидан прокурор назорати. (моно графия) М., 1981.

O'xshashlar

Судларда ишларни кўришда прокурорнинг ваколатларини таъминлаш бўйича ишларни ташкил этиш

Биринчи инстанция судида жиноят ишларини кўрилишида прокурор иштироки

Айблов тарафининг тортишувни амалга оширишдаги ваколатлари

Суд нотиқлиги санъати

Судларда жиноят ишларини кўриб чиқишда прокурор ваколатлари