Ўзгалар мулкини талон-торож қилиш жиноятлари - Huquqshunoslik - Referatlar

Ўзгалар мулкини талон-торож қилиш жиноятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.41796875 KB

Ko'chirib olish

Ўзгалар мулкини талон-торож қилиш жиноятлари Режа: 1 . Ўзгалар мулкини талон-торож қилиш жиноятлари тушунчаси ва ҳуқуқий белгилари. 2. Босқинчилик жинояти тушунчаси ва турлари. 3 . Товламачилик жинояти тушунчаси ва турлари. 4. Талончилик жиноят тушунчаси ва белгилари. 5 . Ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш жинояти тушунчаси. 6 . Фирибгарлик жинояти тушунчаси ва турлари. 7 . Ўғрилик жинояти тушунчаси ва турлари.

1 - Схема 2 - Схема Иқтисодиёт соҳасидаги жиноятлар Ўзгалар мулкини талон-тарож қилиш (ЖК 164-169- моддалар) Иқтисодиёт асосларига қарши жиноятлар (ЖК 175-185 2 - моддалар) Хўжалик фаолияти соҳасидаги жиноятлар (ЖК 186-192- моддалар) Ўзгалар мулкини талон-тарож қилиш билан боғлиқ бўлмаган жиноятлар (ЖК 170-173- моддалар) Ўзгалар мулкини талон-тарож қилиш Босқинчилик ЖК 164-модда Товламачилик ЖК 165-модда Талончилик ЖК 166-модда Ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-та-рож қилиш ЖК 167-модда Фирибгарлик ЖК 168-модда Ўғрилик ЖК 169-модда

1. Ўзгалар мулкини талон-торож қилиш тушунчаси ва турлари Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддасига мувофиқ, мамлакатимиз иқтисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этади. Мулк дахлсиздир ва у давлат томонидан муҳофаза қилинади, унга қилинган ҳар қандай тажовуз қонунга хилоф деб ҳисобланади. Талон-торож қилиш ўзгалар мулкини ўз фойдаси, бошқа шахслар фойдасига қонунга хилоф тарзда ва бепул ўзига қаратиб олишдир Талон-торож қилиш тушунчаси босқинчилик, талончилик, ўғрилик, ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш, фирибгарлик каби мулкка қарши жиноятлар гуруҳига тааллуқлидир. Талон-торож қилишнинг объекти ўзгалар мулкидир. Мулк – мол-мулкка эгалик қилиш , ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш бўйича мулк эгаси ва жамиятнинг бошқа аъзолари (мулкдор бўлма-ганлар) ўртасида юзага келадиган ҳуқуқий муносабатдир ЎзР Фуқаролик кодексининг 167-моддасига мувофиқ Ўзбекистон Рес-публикасида мулкнинг хусусий ва оммавий шакллари мавжуд. Фуқаролар, хўжалик ширкатлари ва жамиятлари, кооперативлар, жамоат бирлашмалари, ижтимоий фондлар ва бошқа нодавлат шахслар хусусий мулк ҳуқуқининг субъектлари ҳисобланадилар. Ер, ер ости бойликлари, сув, ҳаво ҳавзаси, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий бойликлар, республика давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг мол-мулки, давлат аҳамиятига эга бўлган маданий ва тарихий бойликлар, республика бюджетининг маблағлари, олтин захираси, давлат-нинг валюта ва бошқа фондлари республика мулкидир, шунингдек корхона-лар ва бошқа моддий бойликка эга бўлган комплекслар, ўқув, илмий, илмий тадқиқот муассасалари ва ташкилотлари, давлатнинг бюджет маблағлари ва бош қа маблағлари ҳисобидан яратилган ёки сотиб олинган интеллектуал фаолият

натижалари, бошқа мол-мулклар ҳам республика мулки бўлиши мумкин (ЎзР ФК 214-моддаси). Моддий ёки маънавий қимматга эга бўлган ашёлар, яъни инсон меҳнати сарфланган ашёлар талон-торожнинг предмети бўлиши мумкин. Республика мулки ва маъмурий ҳудудий тузилмалар мулки (муниципал мулк)дан иборат бўлган давлат мулки оммавий мулкдир. Давлат ҳокимияти маҳаллий органларининг мол-мулки, маҳаллий бюджет маблағлари, муниципал уй-жой фондлари ва коммунал хўжалик кор-хоналари ва бошқа мулкий комплекслар, халқ таълими, маданият, соғлиқни сақлаш муассасалари, шунингдек бошқа мол-мулклар муниципал мулк ҳисобланади ЖКнинг Х бобида назарда тутилган «Ўзгалар мулкини талон-тарож қилишнинг» махсус объекти фуқаролик ҳуқуқининг мулк ҳуқуқи институти доирасига кирувчи шахснинг ўз мулкига эгалик қилиши, ундан фойдаланиши ва тасарруф этиши билан боғлиқ мулкий муносабатлар ҳисобланади. мулкий муносабатлар доирасига шунингдек, мол-мулкни қонунга мувофиқ қўлга киритиш ҳуқуқини ҳам киритиш лозим. Талон-торож қилишнинг предмети, инсон меҳнати сингма ган бўлса ҳам, моддий ва маънавий қимматга эга, яъни истеъмол қийматига эга предметлар, кўчар ва кўчмас мулклар шунингдек, уй ҳайвонлари бўлиши мумкин. Талон-торож қилиш предмети моддий борлиқ предмети син гари аниқ хусусиятларга, белгиларга (оғирлиги, сифати, ҳажми ва ҳоказо ларга) эга бўлиши керак. Шу муносабат билан электр иссиқлик энер гияси, газ, сув, қувирлари талон-торож қилиш жиноятларининг предмети бўлиши мумкин эмас. Бироқ бун дай ҳаракатлар бошқа жиноят таркибини: Алдаш ёки ишонч-ни суии стеъмол қилиш йўли билан мулкий зарар етказиш (ЖК 170-мод даси) ёки Электр, иссиқлик энергияси, газ, сув қуврлардан фойдаланиш қоидалари-ни бузиш (1852-моддаси) жиноятларида айбли бўлиши мумкин. Шунингдек, интел лектуал меҳнатни ўзлаштириш

(плагиат) талон-торож қилишнинг пред-мети бўла ол майди, бундай ҳаракатлар муаллифлик ёки их тирочилик ҳуқуқ-ла рини бузиш (ЖК 149- моддаси) жинояти тар кибини ташкил қилади. Талон-торож қилишнинг предмети бўлиб фақатгина инсон меҳнати син-ган ва маълум иқтисодий қийматга эга бўлган мол-мулк, нарсалар бўлиши мумкин. Мол-мулкнинг қиймати деганда одатда унинг пул билан ўлчанган нархи тушунилади.Шунинг учун, пул, пул бирликлари, муомала алмашинуви эквиваленти бўлган қимматли қоғозлар талон-тарожнинг предмети бўлиши мумкин. Маълум бир қийматга эга бўлмаган нарсалар, масалан, шахсий ёзишма-лар, шахсий кундалик, кимнидир фотографияси талон-тарож предмети бўлиши мумкин эмас. Бу ерда аукцион савдосига қўйилган ва олди сотди қилиш мумкин бўлган машҳур шахсларнинг расмлари (айниқса автограф қўйилган), шахсий кундалиги, хат ёзишмалари истисно этувчи ҳолатлардан бири саналади. Ўз хўжалик қийматини йўқотган нарса буюмлар ёки ин сон меҳнати сингмаган табиат объектлари талон-торож қилиш предмети ҳисобланмайди. Иккинчи ҳолат ўзгалар мулкини талон-тарож қилиш билан экология соҳасидаги жиноятларни фарқлаш имкониятини яратади. Давлат мулкининг объектлари бўлган – ер, ер ости бойликлари, ўрмонлар талон-торожнинг предмети бўлиши мумкин эмас. Бироқ, ер, ер ости бойликларидан фойдаланиш қоидалари бузилганда, айбдор ер, ер ости бойликларидан фойдаланиш шартларини ёки уларни муҳофаза қилиш талабларини бузиш учун жавобгарлик белгиланган ЖК 197- моддасига кўра жазоланади. Агар ўрмонга шикаст етказилган бўлса, айбдорнинг қилмиши – экин - зор, ўрмон ёки бошқа дов-дарахтларга шикаст етказганлик, уларни нобуд қилганлик учун жавобгарлик белгиланган ЖКнинг 198-моддаси билан квали - фикация қилинади. Ов қилиш, балиқ тутиш қоидаларини ёки

ҳайвонларнинг бошқа турларини ушлаш қоидаларини бузиш, ноёб ҳайвонларни тутиш ёхуд дори-дармон, озиқ-овқат ва манзарали ўсимлик турларини йиғиш ёки тайёрлаш тўғрисидаги белгиланган тартиб ёки шартлар бузилганда, айбдор шахснинг ҳаракатлари ҳайвонот ёки ўсимлик дунёсидан фойдаланиш тартибини бузиш, деб топилади ЎзР ЖК 202- моддасига кўра жавобгарликни вужудга келтиради. Шу объектларга тажовуз қилиш талон-торож қилишдан фарқланади, чунки фақат инсон меҳнати сарфланган, алмашув қийматига, яъни моддий қимматига эга бўлган мол-мулккина талон-торожнинг предмети бўлиши мумкин. Масалан, тайёрлаб қўйилган ёғочни ўғрилаш, қўриқхонада ўстирилган ҳайвонларни талон-торож қилиш, махсус мослаштирилган ҳовузларда етиштирилган балиқларни тутиш, балиқчилик хўжаликлари овлаган балиқларни эгаллаб олиш талон-тарож қилиш тариқасида квалификация қилинади. Яна бошқа бир мисол олиб кўрайлик. Қимматбаҳо металлар ёки тошларни ўзбошимчалик билан қазиб олиш талон-торож қилиш ҳисобланмайди, балки қимматбаҳо металлар ёки тошларни топшириш қоидаларини бузиш (ЎзР ЖК 185-моддасида) назарда тутилган мустақил жиноят ҳисобланади. Агар қимматбаҳо металлар ёки тошлар уларни қазиб олувчи корхоналарнинг ҳудудидан топиб олинган бўлса, бундай ҳаракатлар ҳам талон-торож сифатида квалификация қилиниши лозим. Бундай корхоналарнинг ҳудуди, қазиш ишлари олиб борилаётган майдон, тайёрланган майдончалар, хандақлар, яъни қимматбаҳо металлар ёки тошларни қазиб олиш, улар бор жойларда қидирув ишларини олиб бориш учун тайёрланган жойлар корхоналарнинг ҳудуди деб қаралади. Ю қорида айтиб ўтилганидек, талон-тарожнинг предмети кўчар ва кўчмас мулклар бўлиши мумкин. Уй, квартира, ер участкаси ва бошқалар ўз объектив хусусиятларига кўра яширин равишда ўғирлаб кетиш мумкин бўлмаган мол-мулклар саналсада, улар алдаш ёки ишончни суистеъмол

қилиш йўли билан (фирибгарлик) ёҳуд зўрлик ишлатиш билан таҳдид қилиш орқали (товламачилик) талон-тарож қилиниши мумкин. Пул бирлиги талон-тарожнинг предмети бўлиб қимматли қоғозлар ҳам ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 96- моддасига мувофиқ, мулкий ҳуқуқлар белгиланган шаклда ва зарурий реквизитларга расмийлаштирилган ва мулкка бўлган ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжатлар қимматли қоғозлар ҳисобланади ва улар тақдим этилган тақдирдагина мазкур ҳуқуқларни амалга ошириш ёки бошқа шахсларга бериш мумкин. Облигациялар, векселлар, чеклар, депозит ва жамғарма сертификатлари, банкнинг тақдим қилувчига пул бериладиган жамғарма дафтарчаси, акциялар ва қонунда қимматли қоғозлар, деб белгиланган коғозлар қимматли қоғозлар ҳисобланади. Тақдим қилувчига пул бериладиган қимматли қоғозларгина талон- торожнинг предмети бўлиши мумкин. Тақдим қилувчига пул берилмайдиган қимматли қоғозлар талон-торож предмети бўла олмайди, чунки улар айбдорга қимматли қоғозда мавжуд бўлган мулкий ҳуқуқни олиш имкониятини бермайди. Лотерея билетлари, почта маркалари, откриткалар, конвертлар, ёнилғи-мойлаш материаллари учун талонлар, метрода юриш жетонлари ҳам талон-тарожнинг предмети бўлиши мумкин. Бироқ поезд, самолёт чипталари талон-торож қилиш предмети бўла олмайди. Чунки улар ўзича моддий бойлик ҳисобланмайди, қўшимча ҳужжатлар (масалан, паспорт) тақдим этилгандагина моддий бойликка айланиши мумкин. Шунга ўхшаш ашёларни эгаллаб олиш, ҳужжатлар, штамплар, муҳрлар, бланкларни эгаллаш, нобуд қилиш, уларга шикаст етказиш ёки уларни яширганлик ЖК 227-моддаси билан квалификация қилинади. Агар шахс шу ҳужжатлардан фойдаланишга қасд қилган бўлса, унинг қилмиши жиноятлар жамига кўра алдаш ёки ишончни суиистеъмол

қилиш йўли билан мулкий зарар етказишга (ЎзР ЖК 170-моддаси) тайёргарлик кўриш, деб ҳисобланади. Талон-тарожнинг предмети бўлиб, фақатгина муомаладаги эгасидан махсус рухсатнома талб қилмайдиган мол-мулклар ва нарсалар бўлиши мумкин. Агар жиноят предмети алоҳида турдаги муомаладан чиқарилган мулк (масалан: наркотик моддалар, ўқ отар қуроллар, порт ловчи моддалар, кучли таъсир қилувчи ёки заҳарли моддалар ва ҳо-казолар) бўлса, айбдорнинг ҳаракатлари талон-торож қилиш эмас, балки махсус жиноятлар таркиби (ЖКнинг,“Жамоат хавфсизлигига қарши жиноятлар” (XVII) боби таркибидаги махсус моддалар) билан квалификация қилиниши лозим. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш мумкинки, талон-тарожнинг предмети фақатгина эгалланаётган мулкка нисбатан ҳеч қандай ҳуқуқи бўлмаган айбдор шахс томонидан ўзганинг мулки эгалланишидир. Шахс мол-мулкка эгалик ҳуқуқига эга бўла туриб, белгиланган тартибни бузиб уни қўлга киритган ҳолларда, талон-торожнинг таркиби мавжуд бўлмайди. Унинг ҳаракатлари бошқа жиноят – ўзбошимчалик (ЎзР ЖК 229-моддаси) деб ҳисобланиши мумкин. Шунингдек, умумий улушдаги шахснинг шерикчилик асосидаги мулкни но қонуний эгаллашида ҳам талон-тарож қилиш белгилари мавжуд бўлмайди. Тасодифий равишда топиб олинган мол-мулк (топилма) талон- торожнинг предмети бўлиши мумкин эмас. ФК 192-моддасига мувофиқ, йўқолган ашёни топиб олган шахс бу ҳақда уни йўқотган ёки эгалик ҳуқуқига эга бўлган, ўзига маълум шахсларган дарҳол хабар бериши ҳамда топилган ашёни шу шахсга қайтариши шарт. Агар ашё бино ичида ёки транспортда топилган бўлса, у шу бинонинг ёки транспорт воситасининг эгасига топширилиши лозим. Топилма топширилган шахс уни топиб олган шахснинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини ўз зиммасига олади.

Топилган ашё қайтарилишини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлган шахс номаълум бўлса ёки унинг манзили маълум бўлмаса, ашёни топиб олган шахс топилма тўғрисида милицияга, тегишли давлат органларига ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органига маълум қилиши шарт. Ашёни топиб олган шахс уни ўзида сақлаб туришга ёки сақлаш учун милиция ёки тегишли давлат органи ёхуд фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органига ё улар кўрсатган шахсга топширишга ҳақлидир. Хазина ҳам талон-торож қилиш жиноятининг предмети бўлиши мумкин эмас. Хазина – ерга кўмилган ёки бошқа усулларда яширилган пул ёки қимматбаҳо нарсалар. Уларнинг эгасини аниқлаш мавжуд бўлмайди ёки у қонунга мувофиқ равишда мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини йўқотган бўлади ва бу мулк хазина яширилган жой (ер майдони, уй-жой ва ҳ.к.) эгасининг эгалигига ўтади Хазинага бўлган мулк ҳуқуқини тартибга солишга оид масалалар фуқаролик ҳуқуқий нормаларга асосланиб ҳал қилинади. Хазина, ушбу хазина топилган жой (ер участ каси, қурилиш ва шу кабилар) эгаси бўлган шахс ёки уни топган шахс мулкига, агар улар ўртасидаги келишувга мувофиқ бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, тенг улушларда ўтади. Объектив томондан талон-торож ўзганинг мол-мулкини ўз фойдасига ёки бошқа шахслар фойдасига ғайриқонуний равишда, бепул тортиб олишда ифодаланади. Ўзбекистон Республикаси қонунларида талон-торож қандай усулда содир этилганига қараб унинг учун жавобгарлик дифференциация қилинган. Жиноят кодексида талон-торожнинг қуйидаги шакллари назарда тутилган: 1) босқинчилик (ЎзР ЖК 164-моддаси); 2) товламачилик (ЎзР ЖК 165-моддаси); 3) талончилик (ЎзР ЖК 166-моддаси);

4) ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш (ЎзР 167-моддаси); 5) фирибгарлик (ЎзР ЖК 168-моддаси); 6) ўғрилик (ЎзР ЖК 169-моддаси). Қонунга хилофлик ҳар қандай талон-торожнинг зарурий белгиси ҳисобланади. Қ онунга хилофлик деганда, айбдор шахс томонидан бунга ҳеч қандай ҳуқуқи бўлмай туриб, ўзганинг мол-мулкини тортиб олиш тушунилади Талон тарожнинг мазкур белгиси нафақат қонун билан тақиқланган жиноят содир этишнингусулини (объектив ҳуқуққа хилофликни), шу билан бирга айбдорнинг мазкур мол-мулкка нисбатан мулкий ҳуқуқларини (субъектив ҳуқуққа хилофлиликни) ҳам мавжуд эмаслигини англатади. Шахс мол-мулкка эгалик ҳуқуқига эга бўла туриб, белгиланган тартибни бузиб, талон – тарожнинг бирор бир усули асосида уни қўлга киритган ҳолларда ҳам талон-торожнинг таркиби мавжуд бўлмайди. Юқорида айтиб ўтилгандек, унинг ҳаракатлари бошқа жиноят – ўзбошимчалик (ЎзР ЖК 229-моддаси) деб ҳисобланиши мумкин. Талон-тарожнинг иккинчи зарурий белгиси ҳақини тўламасдан (текинга олиш) олинганлиги. Агар шахс талон-торож қилиш вақтида талон-торож қилин ган мулк ўрнига талон-торож қилинган мулк қийматини, нархини тўлиқ қоплаган бўлса, жиноят таркиби мавжуд бўлмайди. Бу ҳаракатлар натижасида мулкий зарар етказилмайди. Шуни назарда тутиш лозимки, шахсни ўзганинг мулкини та лон-торож қилишда айбдор деб топиш учун, ушбу мулкни айбдор ўз фойдасига ёки бошқа шахслар фойдасига ўтганлиги ҳақида гу воҳлик берувчи муайян далилларни аниқлаш лозим бўлади. Шу нинг учун моддий қимматликлар камомади фактининг ўзи, агар унинг сабаблари тергов ва суд томонидан аниқланмаган бўлса, шахсни талон-торож қилишда айблашга асос бўла олмайди.

Ўзганинг мулкини талон-торож қилишнинг тугаллан ган вақти талон-торож қилишнинг шаклига боғлиқ бўлади. Кўп ҳолларда талон- торож қилиш айбдор ўзганинг мулкини эгаллаган ва ушбу талон-торож қилинган мулкни ўзининг хоҳишича ҳақиқий тасарруф этиш (сотиш, алмаштириш, яшириш ва ҳоказо) имконияти пайдо бўлган вақтдан бошлаб тугалланган ҳисобла нади. Шунинг учун, агар айбдор ўзганинг мол-мулкини қўлга ки ритган бўлса-ю, бироқ ҳали уни ўз мулки сифатида тасарруф этиш имкониятига эга бўлмаса, қилмиш талон-торож қилишга суиқасд тариқасида квалификация қилиниши лозим Босқинчилик ва товламачилик ҳоллари бундан мустасно бўлиб, бу жиноятларнинг тугалланиш вақти бошқа тартибда ҳал қилиниб, бу ҳақда қуйида маълумот бериб ўтамиз. Субъектив томондан талон-торож ғараз мақсадларда тўғри қасд билан содир этилади. Жиноятнинг субъекти ўз ҳаракатларини ноқонунийлигини англайди, ўзгалар мулкини текинга қўлга киритишни ҳоҳлайди ва истайди. Бу ҳолатда жиноят содир этган шахснинг талон-тарож қилинаётган мулкни эгаси ҳақидаги нотўғри тасаввури квалификацияга таъсир қилмайди. Ғаразгўйлик талон-торож қилишнинг зарурий белгиси ҳисоб ланиб, бу айбдорнинг ўзи учун ёки бошқа шахслар учун мод дий манфаат ундиришга бўлган уруниши. Бу ҳолатда беғаразгўйлик мақсадида масалан, ўзганинг мулкини келгусида қайтариб бериш мақсадида вақтинча фойдаланиш ёки фараз қилинган ҳуқуқлар доирасида ўзганинг мол-мулкини эгаллашга қаратилган ижтимоий хавфли қилмишлар ўғрилик ёки талончилик жинояти таркибини ташкил этмайди. Бундай ҳаракатлар иш ҳолатларига кўра ўзбошимчалик (ЖК 229-модда) ёки бошқа ЖКнинг Махсус қисм моддалари билан квалификация қилиниши мумкин. Жиноятнинг субъекти ЖКнинг 17-моддасида белгиланган ёшга тўлган, ҳар қандай ақли расо шахс ҳисобланади. Жиноий жавобгарликка

тортиш мумкин бўлган жиноят содир этишнинг ёши турли шаклдаги талон-тарож жиноятлари учун бир хил эмас. 2. Босқинчилик (ЖК 164 –модда) Босқинчиликнинг бевосита объекти ўзганинг мол-мулкини муҳофаза қилишни таъминловчи ижтимоий муносабатлар. Бевосита қўшимча объекти сифатида эса фуқароларнинг ҳаёти ёки соғлиғи хавфсизлигини таъминлашга қаратилган ижтимоий муносабатлар намоён бўлади. Объектив томондан босқинчилик ўзганинг мол-мулкини талон- торож қилиш мақсадида шу мулкнинг эгалланишига қаршилик кўрсатган шахснинг ҳаёти ёки соғлиғи учун хавфли бўлган жисмоний зўрлик ишлатиш ёхуд шундай зўрлик ишлатиш билан қўрқитиб ҳужум қилишда ифодаланади. Босқинчилик содир этишдаги ҳужум қонунга хилоф равишда очиқдан – очиқ ёки яширин равишда тўсатдан жабрланувчининг шахсан ўзига, мулкдор-га, мол-мулкга қонуний равишда эгаллик қилувчи мулк эгасига, шунингдек, талон-торож қилишга қаршилик кўрсатаётган бошқа учинчи шахсларга қаратилган бўлиши унинг иродасига зўрлик ишлатиб ғайриқонуний таъсир кўрсатишда ифодаланади Босқинчиликда ишлатиладиган зўрлик жисмоний ёки руҳий бўлиши мумкин. Одатда, босқинчиликда зўрлик ишлатиш ҳужум билан айни бир вақтда содир бўлади, аммо бевосита ҳужумдан кейин куч ишлатилиши ҳоллари ҳам учрайди. Ҳужумга бир шахс дучор этилиб, мол-мулкни эгаллашга тўсқинлик қилмоқчи бўлган бошқа шахсга нисбатан зўрлик ишлатилган ҳоллар ҳам учрайди. ЖК 164-модда 1-қисми ўзганинг мол-мулкини талон-торож қилиш мақсадида шу мулкнинг эгалланишига қаршилик кўрсатган шахснинг ҳаёти ёки соғлиғи учун хавфли бўлган зўрлик ишлатиб ёхуд шундай зўрлик ишлатиш билан қўрқитиб содир этилган ҳужум учун жавобгарлик ўрнатган.

Босқинчилик ҳаёт ёки соғлиқ учун хавфли бўлган зўрлик ишлатиб ёхуд шундай зўрликни ишлатиш билан қўрқитиб ҳужум қилинган пайтдан эътиборан, айбдор ўзганинг мол-мулкини эгалланган ёки эгалламаганидан қатъи назар тамом бўлган жиноят деб ҳисобланади. Босқинчилик субъектив томондан тўғри қасд ва ғаразли мақсадларда ифодаланади. Айбдор жи ноят содир этишда унинг томонидан содир этилаётган зўрликнинг жабрланувчи ҳаёти ёки соғлиғи учун хавфлилигини ва ушбу зўрлик ўзганинг мулкини ўзи ва ўзга шахслар фойдасига эгаллаш воситаси сифатида ишлатилаётганлигини тушунади ва шуни хоҳ лайди. Жиноятнинг субъекти – 14 ёшга тўлган, ақли расо шахсдир. ЎзР ЖК 164-модда 2-қисмида жазони оғирлаштирувчи бир нечта ҳолатларда содир этиладиган босқинчилик учун жавобгарлик белгиланган жумладан: а) қурол ёки қурол сифатида фойдаланиш мумкин бўлган бош қа нарсаларни ишлатиб; б) бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб; в) анча миқдордаги мулкни талон-торож қилиш билан боғлиқ ҳолда содир этилиши. ЖК 164-модда 3-қисмида : а) такроран, хавфли рецидивист ёки илгари ЖК 242-моддасида назарда тутилган жиноятни содир этган шахс томонидан; б) кўп миқдорда; в) уй-жойга, омборхона ёки бошқа биноларга ғайриқонуний равишда кирган ҳолда; г) баданга оғир шикаст етказган ҳолда содир этилган босқинчилик учун жавобгарлик назарда тутилган. ЎзР ЖК 164-моддасининг 4- қисмида : а) жуда кўп миқдорда; б) ўта хавфли рецидивист томонидан;

в) уюшган гуруҳ томонидан ёки унинг манфаатларини кўзлаб содир этилган босқинчилик учун жавобгарлик назарда тутилган. 3. Товламачилик (ЖК 165 -модда) Товламачиликнинг бевосита асосий объекти талон-тарож қилинаётган мол-мулкни тартибга солишга қаратилган ижтимоий муносабатлар. Бевосита қўшимча объекти товламачилик натижасида тажовуз қаратилган жабрланув-чининг қонун билан қўриқланадиган шахсий ҳуқуқлари ҳисобланади. Товламачиликнинг қўшимча объекти айбдор томонидан қўлланиладиган руҳий зўрликнинг характери билан тавсифланади. Товламачиликнинг предмети бўлиб, нафақат мол-мулклар, балки унга бўлган мулкий ҳуқуқлар, бошқа турдаги мулкий ҳаракатлар ва мулкий кўринишдаги фойдалар ҳам бўлиши мумкин. Объектив томондан товламачилик жабрланувчи ёки унинг яқин кишиларига зўрлик ишлатиш, мулкка шикаст етказиш ёки уни нобуд қилиш ёхуд жабрланувчи учун сир сақланиши лозим бўлган маълумот - ларни ошкор қилиш билан қўрқитиб ўзгадан мулкни ёки мулкий ҳуқуқни топширишни, мулкий манфаатлар беришни ёхуд мулкий йўсиндаги ҳаракатлар содир этишни талаб қилиш ёхуд жабрла нувчини ўз мулки ёки мулкка бўлган ҳуқуқини беришга мажбур қиладиган шароитга солиб қўйишда ифодаланади. Субъектив томондан товламачилик тўғри қасд билан со дир этилади. Бунда айбдор жабрланувчидан мол-мулкни ёки мул кка бўлган ҳуқуқни ўзига ёки бошқа шахсга беришни қўрқитиш билан талаб қилиши асосланмаганлигини ва ноқону нийлигини билади. Айбдор ғаразли мотивларга амал қилади ва ашёни ноқо нуний равишда қўлга киритиш мақсадини кўзлайди. Жиноятни содир этишдан мақсад – ғараз (тамагирлик)дир.

Жиноятнинг субъекти 16 ёшга тўлган, ҳар қандай ақли расо шахсдир. Оғирлаштирувчи ҳолатларда содир этилган товламачи лик ЖК 165- моддаси 2-қисмида назарда тутилган ва қуйидаги ква лификация қилиш белгиларини қамраб олади: а) такроран ёки хавфли рецидивист томонидан товламачилик содир этилиши; б) жиноят кўп миқдорда содир этилиши; в) қилмишнинг бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилиши. 4. Талончилик (ЖК 166 -модда) Талончиликнинг бевосита объекти ўзганинг мол-мулкини муҳофаза қилишга қаратилган ижтимоий муносабатлар ва шу мулкка бўлган мулк ҳуқуқи. Талончиликнинг предмети бўлиб айбдор ҳақиқий ва фараз қилинган ҳуқуқлар асосида ҳам эгалик қилиши мумкин бўлмаган ўзганинг мулки ҳисобланади. Объектив томондан талончилик ўзганинг мулкини ошкора та лон- торож қилишда ифодаланади. Объектив томондан талончилик ўзганинг мол-мулкини очиқдан-очиқ талон-торож қилишда ифодаланади. Мулкни очиқдан-очиқ талон-торож қилиш усули иккита: объектив ва субъектив хусусиятларга эга. Очиқдан-очиқ талон-торож қилиншнинг объектив хусусияти айбдор томонидан ўзганинг мулкини мол-мулк эгаси ёки мол-мулк ихтиёрида ёхуд муҳофазасида бўлган шахсларнинг, ўзганинг мулки талон-торож қилинаётганлиги англаб турган бегона кишиларнинг кўзи олдида талон- торож қилишда намоён бўлади. Очиқдан-очиқ талон-торож қилишнинг субъектив хусусияти шундаки, талончи ўзганинг мулкини очиқ-ойдин талон-торож қилаётган вақтида

ўзининг хатти-ҳаракатлари мулк эгаси томонидан ёхуд мол-мулк тасарруфида бўлган ёки бегона шахслар томонидан кузатиб турилганлигини англайди. ЎзР ЖК 166-моддасига мувофиқ талончиликнинг: 1) зўрлик ишлатмасдан содир этилган; 2) зўрлик ишлатиб содир этилган; турлари мавжуд. Ўзганинг мол-мулки талон-торож қилинган ва айбдорда талон-торож қилинган мол-мулкни ўз ихтиёрига кўра тасарруф этиш имконияти пайдо бўлган пайтдан эътиборан талончилик тамом бўлган жиноят, деб ҳисобланади. Субъектив томондан талончилик тўғри қасд билан тамагирлик мақсадида содир этилади. ЎзР ЖК 166-моддасининг 2-қисмида; а) жабрланувчининг ҳаёти ва соғлиғи учун хавфли бўлмаган зўрлик ишлатиб ёхуд шундай зўрлик ишлатиш билан қўрқитиб; б) анча миқдорда; в) бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилган талончилик учун жавобгарлик назарда тутилади. ЖК 166-моддаси 2-қисмида белгиланган квалификация қилиш белгилари босқинчилик жинояти таркибида ўрганилган эди ва ўрганилган жиноятда ишлатилиши бўйича ҳеч қандай ўзига хос хусусиятларга эга эмас. ЎзР ЖК 166-модда 3-қисмида: а) такроран ёки хавфли рецидивист томонидан; б) уй-жойга, омборхона ёки бошқа хонага ғайриқонуний равишда кириб; в) кўп миқдорда содир этилган талончилик учун жавобгарлик назарда тутилган. ЎзР ЖК 166-модда 4-қисмида: а) жуда кўп миқдорда;

б) ўта хавфли рецидиист томонидан; в) уюшган гуруҳ томонидан ёки унинг манфаатларини кўзлаб содир этилган талончилик учун жавобгарлик назарда тутилган. Ушбу жазони оғирлаштирувчи барча ҳолатлар боскинчилик (ЖК 164- модда) жиноятида таҳлил этилганлиги сабабли уларга тўхташ лозим топилмади. 5. Ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш (ЖК 167-модда) Ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш жиноятининг бевосита объекти айбдор томонидан эгалланган ёки унинг тасарруфида ёҳуд унга ишониб топширилган мулкка нисбатан мулк ҳуқуқи ҳисобланади. Ҳар қандай мулк, шунингдек, қимматли қоғозлар ҳам ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилиш жи нояти предмети ҳисобланади ва айбдор мулкка нисбатан алоҳида ҳуқуқий муносабатда бўлиб, мулк унга ишониб топши рилади. Ушбу ҳуқуқий алоқа тажовуз предметининг иқтисодий ва юридик табиатини қамраб олмайди, ўзганинг мулкини моддий ташувчиси бўлиб қолади. Объектив томондан жиноят айбдорга ишониб топширилган ёки унинг ихтиёрида бўлган ўзганинг мулкини ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилишда намоён бўлади. Талон-торожнинг ўзлаштириш шакли мулк ушлаб қолинган пайтдан эътиборан, яъни ўзганинг мулкига ғайриқонуний равишда ўзиникидек эгалик қилинган пайтдан эътиборан тамом бўлган жиноят, деб ҳисобланади. Растрата айбдорга ишониб топширилган ёки унинг ихтиёрида турган мол-мулк бегоналаштирилган (масалан, сарфлаб юборилган, сотилган, ҳадя қилинган, истеъмол қилинган ва ҳ.к.) пайт дан эътиборан тамом бўлган жиноят деб ҳисобланади.

Ўзлаштириш мулк ихтиёрида бўлган ёки ўзига ишониб топширилган шахс мулкни тафтиш чоғида ёки мулк эгасининг талабига биноан текшириш чоғида уни тақдим эта олмаган пайтдан эътиборан тамом бўлган жиноят деб ҳисобланади. Субъектив томондан жиноят фақат тўғри қасд билан со дир этилиши мумкин, яъни айбдор ўзининг ҳаракатлари ноқону нийлигини англайди ва улар амалга оширилишини хоҳлайди. Айбдорнинг ушбу жиноятни содир этишдаги ғаразли мақсади субъектив томоннинг зарурий белгиси ҳисоб - ланади. Жиноятнинг субъекти – 16 ёшга тўлган, ақли расо шахслардир. Мулк ишониб топшириб қўйилган ёки ихтиёрида мулк турган шахсгина, яъни хизмат бурчи, шартнома муносабатлари ёки махсус топшириқ муносабати билан шу мулкни тасарруф этиш, бошқариш, элтиб қўйиш, сақлаш бўйича ваколатларини амалга ошираётган шахс (масалан, омборчи, экспедитор, таъминловчи, сотувчи, кассир ва бошқа шахслар) ўзлаштириш ёки растрата жиноя тининг субъекти бўлиши мумкин. ЎзР ЖК 167-модда 2-қисмида : а) анча миқдорда; б) такроран ёки хавфли рецидевист томонидан; в) бир гуруҳ шахслар томонидан олдин тил бириктириб; г) мансаб мавқеини суистеъмол қилиш йўли билан содир этилган ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилганлик учун жавобгарлик назарда тутилади. ЎзР ЖК 167-модда 3-қисмида ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-торож қилишнинг қуйидаги: а) жуда кўп миқдорда; б) ўта хавфли рецидевист томонидан; в) уюшган гуруҳ томонидан ёки унинг манфаатларини кўзлаб;

г) компьютер техникаси воситаларидан фойдаланиб содир этилган ўзлаштириш ёки растрата қилиш йўли билан талон-торож қилганлик учун жавобгарлик кўзда тутилади. ЖК 167-моддаси 3-қисмидаги талон-торож қилишни компьютер техникаси воситаларидан фойдаланиб содир этиш ўзлаштириш ёки растрата орқали содир этишнинг квалификация қилиш туридир. Агар жиноят туфайли келтирилган моддий зарар тўлиқ ра вишда қопланса, айбдорга нисбатан озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жавобгарлик қўлланилмайди ( ЖК 167-модда 4-қисми ). 6. Фирибгарлик (ЖК 168-модда) Жиноятнинг бевосита объекти ўзганинг мулки ёки мулкий ҳуқуқлари ни муҳофаза қилишга қаратилган ижтимоий муносабатлар. Тажовуз предмети мулкдан ташқари юридик категория сифа тида ўзганинг мулкига бўлган ҳуқуқ, мулкка бўлган алоҳида ва колатлар (масалан, айбдор уйда яшаш ҳуқуқини қўлга киритиши мумкин) ҳисобланади. Талон –тарожнинг предмети ва қимматли қоғозлар хусусида батафсил юқорида таҳлил қилинди. Объектив томондан фирибгарлик алдаш ёки ишончни суиистеъмол қилиш йўли билан ўзганинг мулкини ёки ўзганинг мулкий ҳуқуқини қўлга киритишдан иборат. Субъектив томондан фирибгарлик тўғри қасддан ғараз мақсадда содир этилади, тамагирлик мақсаднинг мавжудлиги фирибгарликнинг зарурий белгиси ҳисобланади. Айбдор ўзганинг мулкини қўлга киритиш мақсадида жабрланувчини чалғитаётганлигини ёки била туриб ишончини суиистеъмол қилаётганлигини англаб етади ва бунинг содир этилишини хоҳлайди. Шунингдек, ушбу жиноий қилмишни айбдор мулкий фойда олиш ва бойиб кетиш мақсадида содир этади. Ғараз мақсаднинг мавжудлиги

фирибгарликнинг за рурий аломати ҳисобланади, шу билан бирга, агар мулкни алдаш йўли билан ғаразли мақсадларсиз эгаллаган бўлса (масалан, бошқа шахснинг номидан ойлик иш ҳақини унга бериб қўйиш мақсадида олиш), қилмишни фирибгарлик сифатида квалифика ция қилиб бўлмайди. Фирибгарлик жиноятининг субъекти 16 ёшга тўлган, ақли расо ҳар қандай шахс бўла олади. ЎзР ЖК 168-моддаси 2-қисмида: а) кўп миқдорда; б) такроран ёки хавфли рецидивист томондан; в) бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб; г) компьютер техника воситаларидан фойдаланиб содир этилган фирибгарлик учун жавобгарликни назарда тутади. ЎзР ЖК 168-моддаси 3-қисмида: а) жуда кўп миқдорда; б) ўта хавфли рецидивист томонидан; в) уюшган гуруҳ томонидан ёки унинг манфаатларини кўзлаб содир этилган фирибгарлик учун жавобгарликни назарда тутилади. Юқорида санаб ўтилган жазони оғирлаштирувчи барча ҳолатлар аввалги параграфларда таҳлил қилинганлиги учун уларга тўхталишини лозим топмадик. ЖК 168-моддаси 4-қисмида рағбатлантирувчи норма на зарда тутилган бўлиб, унга кўра агар айбланувчи етказилган мод дий зарарнинг ўрнини қоп - лаган тақдирда, озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо қўлланил - майди. Жиноят кодексида моддий зарар қанча миқдорда қопланиши лозим - лиги кўрсатил маган, бироқ моҳиятидан моддий зарар тўла ҳажмда қопла - ниши келиб чиқади. 7. Ўғрилик ( ЖК 169 -модда )

Жиноятнинг бевосита объекти ўзганинг мол-мулкини муҳофаза қилиш билан боғлиқ ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Объектив томондан ўғрилик ўзганинг мулкини яширин равишда талон-торож қилишда ифодаланади. Субъектив томондан ўғрилик тўғри қасд билан содир этилади. Айбдор олинган ўзганинг мулкининг нафақат ноқонунийли гини ва қайтариб берилмаслигини, балки ўз ҳаракатларининг яширин усулларини ҳам тушуниб етади. Ушбу жиноятнинг субъекти 14 ёшга тўлган ҳар қандай шахс бўлиши мумкин. ЎзР ЖК 169-модда 2-қисмида: а) жабрланувчининг кийими, сумкаси ёки бошқа қўл юкидаги ашёга нисбатан (киссавурлик); б) анча миқдорда; в) бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб; г) уй-жой, омборхона ёки бошқа хонага ғайриқонуний равишда кириб содир этилган ўғрилик учун жавобгарлик назарда тутилган. Таҳлил қилинаётган модданинг 3-қисмида ўзганинг мулкини яширин талон-торож этишнинг қуйидаги квалификация қилиш белгилари назарда тутилган: а) такроран ёки хавфли рецидивист томонидан; б) компьютер тизимига рухсатсиз кириб; в) кўп миқдорда содир этилган ўғрилик. Айбдор компьютер тизимидан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлмагани ҳолда унга кирган ва ўзганинг ҳисобидан ўзининг ҳисобига пул ўтказган ҳолларда ўғрилик ЎзР ЖК 169-модда 3-қисмининг «б» банди бўйича квалификация қилиниши лозим. Бундай ўғрилик компьютер орқали айбдор шахснинг ҳисобига пул маблағи ёзилган пайтдан эътиборан тамом бўлган жиноят деб ҳисобланади.

ЎзР ЖК 169-модда 4-қисмида қуйидаги ҳолатларда содир этилган ўғрилик учун жавобгарлик ўрнатилган: а) жуда кўп миқдорда; б) ўта хавфли рецидивист томонидан; в) уюшган гуруҳ томонидан ёки унинг манфаатларини кўзлаб содир этилган ўғрилик учун жавобгарлик назарда тутилган.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқи. Дарслик. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир-ю.ф.н., дотс. Б.Ж.Ахроров. –Т.: Ўқитувчи, 2002. – 208б. 2. Жиноят-ижроия кодексига шарҳлар. Рустамбоев М.Ҳ., Ахраров Б.Ж. ва бошқалар. Маъсул муҳаррир: ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. – Т.: ТДЮИ, 2007. – 574 б. 3. Комментарий к Исправително-трудовому кодексу Республики Узбекистан. –Т.: Узбекистан, 1997. - 345с. 4. Абдухалиқов М.А., Пайзуллаев Қ., Абдуқодиров Ш.Й. Жиноят - ижроия ҳуқуқи (альбом схемалар). –Т.: ТДЮИ, 2005. – 142 б.

O'xshashlar

Ўзгалар мулкини талон-торож қилиш билан боғлиқ бўлмаган жиноятлар

Давлат ва жамоат мулкини мансабдор шахслар томонидан талон-тарож қилиш жиноятларини тергов қилиш

Ўғрилик жиноятларининг сабаб ва шарт-шароитлари

Ўғрилик жиноятининг жиноят-ҳуқуқий ва криминалистик тавсифи

Иқтисодиёт соҳасидаги жиноятларни квалификация қилиш масалалари