Ўзбекистонда ўзини ўзи бошқаришнинг тарихий назарий асослари - Huquqshunoslik - Referatlar

Ўзбекистонда ўзини ўзи бошқаришнинг тарихий назарий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

184 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистонда ўзини ўзи бошқаришнинг тарихий назарий асослари Р ежа : 1. Маҳалланинг жамоавий турмуш тарзи сифатида шаклланиши 2. Маҳалла мустамлакачилик ва мустабид тузум даврида 3. Маҳалла мустақиллик даврида 4. Ўзбекистонда ўзини ўзи бошқарув тараққиётининг асосий йўналишлари

Ўзбекистонда ўзини ўзи бошқаришнинг т арихий назарий асослари Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқаришнинг ноёб шакли, шарқона демократик бошқарув услуби – маҳалла азалдан мавжуддир ва узоқ ўтмишга эга. У миллий қадриятларни, халқнинг оммавий яшаш турмуш тарзини ўзида тўла-тўкис мужассам этган. «Ўзбекистонда маҳалла бўлиб, жамоа бўлиб яшашнинг минг йиллик тарихи бор – деб ёзади И.Каримов. - Биз бу анъаналарни янги мазмун билан бойитмоқдамиз. Бугунги даврда маҳалла жойлардаги ўзини ўзи бошқариш тизимининг таянчи сифатида фаолият кўрсата бошлади. Бу жамиятимиз бугунги ҳаётининг энг самарали, айни пайтда миллий ва халқчил кўринишидир». Манбаларни ўрганиш, таҳлил қилиш жараёнида туғилган мантиқий хулосага кўра, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг асосий бўғини бўлмиш маҳалла институтининг вужудга келиш тарихи ва уларнинг шаклланиш жараёни учта даврий босқични ўз ичига олади. Биринчи босқич – маҳалланинг миллий қадриятларимизни, маънавий муҳитни мужассам этган жамоавий турмуш тарзи сифатида маҳалланинг шаклланиши, яъни ўзбек миллати, ўзбек давлатчилиги шаклланишидан то Туркистон Россия империясининг мустамлакасига айлангунгача бўлган давр. Иккинчи босқич - Туркистон Россиянинг мустамлакасига айланган даврдан то Ўзбекистон ўз мустақиллигига эришгунгача бўлган давр. Учинчи давр – Ўзбекистоннинг мустақиллик йиллари даври. М аҳалланинг жамоавий турмуш тарзи сифатида шаклланиши Марказий Осиёда, хусусан хозирги Ўзбекистон ҳудудида жамоавий турмуш чуқур тарихий илдизларга эга. Бу тартиботнинг ибтидоси антик даврга бориб тақалади. ёзма ва археологик манбаларда минтақанинг қадимий шаҳарлари орасида жамоалар фаолият кўрсатганлиги, фақат турмушдагина эмас, балки ишлаб чиқаришда ҳам жамоа асослари мавжудлиги қайд этилган. Ўрта асрларда фақат жамоавий асослардагина суғориш тизимини ташкил этиш ва қўллаб-қувватлаш, бинобарин, деҳқончилик билан шуғулланиш

мумкин бўлган қишлоқ аҳолиси учун ҳам, шунингдек, шаҳар аҳолиси учун ҳам жамоа ўзининг илгариги аҳамиятини сақлаб қолган эди. Абу Райҳон Беруний ва бошқа бир қатор тарихчи олимлар Ўрта Осиё халқларининг қадим замонларда жамоат бўлиб бир жойга тўпланадиган, доимо олов ёниб турувчи муқаддас хоналари, яъни жамоа йиғинлари ўтказиладиган, диний маросимлар чоғида кўпчилик келиб овқатланадиган оловхоналари бўлганлигини ёзадилар. Ибодатхоналар ҳузурида бўлган бу оловхоналарда (бу ҳол мазкур оловхоналарнинг қадимий диний урф-одатлар билан боғлиқлигини кўрсатади) қишлоқ эркаклари дам олган, жамоа йиғинлари ўтказилган, сайёҳлар тунаган. Оловхоналар она-уруғчилик (матриархат) тузуми қоидалари амал қилиб келатган бир шароитда эркакларнинг жамиятда ҳукмрон мавқега эга бўлиш учун кураш қуролларидан бири сифатида «эркак уйлари», деб аталган манзилларнинг қолдиғи тариқасида ибтидоий жамоа муассасаларидан бирига бориб тақалади. Бундай ҳолат ҳозирги замонда Шарқ халқлари орасида, хусусан Ўрта Осиёда кенг тарқалган, эркакларнинг жамоа-жамоа бўлиб тўпланадиган, кўнгилхушлик қиладиган, фикр алмашадиган маскани – чойхоналар ана шу «эркак уйлари» билан боғлиқ эмасмикан, деган савол ўз-ўзидан туғилиши табиий. Демак, қадимий зардўштийлардан мерос қолган «эркак уйлари», одамлар келиб овқатланадиган «оловхоналар» замонавий чойхоналарнинг ибтидоси бўлса, ажаб эмас. Замонлар ўтиши билан қадимий оловхоналар, «эркак уйлари» чойхонага, олов эса сиғиниш тимсоли эмас, ўчоқларда овқат пишириш воситасига айланиб қолганлигини Турон замин халқларининг турмуш ва яшаш тарзи, урф-одатлари кўрсатиб турибди. «Авесто»да илк жамоавийликнинг пайдо бўлиш ва ривожланиш босқичлари қайд этилган. Жумладан, нмана катта патриархал оилани, бир неча нманаларнинг бирикуви, яъни уруғ жамоаси - висни ташкил этган.

Муайян ҳудуддаги қўшни вислар бирикувидан варзана – ҳудудий қўшничилик жамоаси, уларнинг уюшувидан занти - қабила юзага келган. Қабилаларнинг ўзаро бирлашуви эса дахиюни, яъни қабилалар иттифоқини вужудга келтирган. Бунинг исботини Сополлитепа қишлоғи тарихида кўриш мумкин. Қишлоқ ўтроқ деҳқончилик хўжалиги асосида ташкил топган 8та катта оила жамоаси бўлиб, уларни уруғчилик ришталари эмас, балки умумманфаатли ишлаб чиқариш омили бирлаштирган. 8та оила таркибан патриархал тизим ва унга мос одат ҳамда жамоанинг узилмаган ҳуқуқ тартиботларига асосланган юздан ортиқ оиладан ташкил топган. Бундай катта оила жамоасини бошқариш улар орасидан сайланган оқсоқол – нманапати қўлида бўлган. Демак, Сополлитепада 8та оқсоқол бўлиб, улар бирлигидан оқсоқоллар Кенгаши тузилган. Ушбу тузилма ва унинг таркиби, «Авесто»да зикр этилган давлатни бошқарув тизимига айнан мос келади. Яъни Дмана – уй-оила жамоаси, Нмана – катта оила бошлиғи. Демак, Сополлитепа қишлоғи аҳолиси 8та нманадан ташкил топган висдир (Варзанапати). Вис – уруғ жамоаси, Виспати эса ана шу нманаларни бирлаштирган Оқсоқоллар Кенгашининг бошлиғи – уруғ оқсоқоли, катта қишлоқнинг раҳбар-сардори , қабила бошлиғи Зантупати, вилоят ҳокими – дахиюпати, бир неча вилоятларнинг ҳукмдори ва қабилаларнинг ҳарбий саркардаси Дахахиюсастард, қабилалар иттифоқи – Ҳанжамона, Халқ Мажлиси – Въяха, Оқсоқоллар Кенгашининг мўътабар уламоси - қоҳин – Зратуштроэмадир . Кўриниб турибдики, ишлаб чиқариш жамоаларини бошқариш сайланган оқсоқоллар қўлида бўлиб, улар жамоа ҳаёти билан боғлиқ барча ишларни Оқсоқоллар Кенгаши орқали ҳал этишган. Оқсоқоллар Кенгаши жамоанинг кундалик ишидаги хўжалик муаммоларини ҳал этган, ўз қўлида диний ва дунёвий ҳокимиятни тажассумлаштирган. Шаклланган тизимнинг қатъий тартибига мувофиқ, катта оила жамоасининг сайланган оқсоқоли, айни пайтда, ўз оила жамоаси учун диний ва дунёвий бошлиқ ҳисобланган. Яъни у пиру устод ва

мураббий-етакчи бўлган. Уруғ-қишлоқ оқсоқол эса, Оқсоқоллар Кенгашининг бошлиғи мақомида бутун қишлоқ аҳлининг ҳам бошлиғи саналган. Уларнинг сўзи ва буйруқлари жамоанинг барча аъзолари учун қонун, яъни мажбурий бўлган. Ҳар бир қавм-жамоанинг бошқарув тизими ва шу тизимнинг ўзини ўзи бошқаришга асосланган анъана-ю қадриятлари яққол намоён бўлади. Аҳура- Мазда бошлиқ жамоа эзгу калом, эзгу амаллар йўлида, ижтимоий адолат, қонунлар устуворлигига асосланган инсонпарвар демократик мақсад- манфаатлар йўлида жонбозлик қилишади. Чорвадор ва деҳқонлар қавмлари Аҳура-Мазда жамоасида эзгулик қонун-қоидаларига асосланиб, тинч, фаровон ҳаёт кечиришади, орзу-ниятларига эришишади. Аҳура-Мазда турли қавмлар сардори, йўлбошчиси, бош мафкурачиси. Айни пайтда қавмлар уруғ-аймоқчилик ўз сиёсати ва раҳбарлик фаолиятида бевосита ўзлари мансуб жамоага таянади. Бу жамоа ҳар бир аъзосининг ўз ўрни, иши ва мавқеи-мақоми бор. Бир киши бошқа кишига зарар келтирмайди, аксинча, жамоавийлик асосида умумий мақсад йўлида ўзаро алоқада, муносабатда бўлади. Ана шу зайлда эзгулик, яхшилик билан боғлиқ урф-одатлар, удумлар ва бошқарув анъаналари шаклланган жамоатчилик тизими яхлитлашади. Буни кейинчалик қадим Юнон ва Қадим Рим сиёсий-ҳуқуқий таълимотларида «шаҳар-давлат», деб русумга киритилди. Бизда Абу Наср Муҳаммад ибн Муҳаммад Форобий бундан 1100 йилча аввал «фозил шаҳар» (давлат) ҳақида фикр юритган. Буюк мутафаккир «Фозил шаҳар аҳолисининг маслаги» асарида «ҳар бир инсон шундай яратилганки, унда яшаш ва олий даражадаги камолотга эришмоқ учун инсонлар жамоасига эҳтиёж туғилади. Бундай жамоа аъзоларининг фаолияти бир бутун ҳолда уларнинг ҳар бирига яшаш ва камолотга эришув учун зарур бўлган нарсаларни етказиб беради. Шунинг учун инсон шахслари кўпайди ва Ернинг аҳоли яшайдиган қисмига ўрнаша борди. Натижада инсон жамоаси вужудга келди», деб ёзади Форобий.

Кўриняптики, Форобий фозил шаҳар (давлат)ни ижтимоий уюшишнинг етук шакли, инсоният камолотга эришувининг зарурий воситаси, деб ҳисоблайди. Фозил шаҳар кишилари онгли, яъни қонунга бўйсунувчи фозил фуқаролар сифатида ўз имкониятлари ва интилишларини, мақсад ҳамда орзу- ниятларини муштарак якдиллик орқалигина баҳамжиҳат бўлиб амалга оширишлари мумкинлигини таъкидлаган мутафаккир ўз сиёсий ва ҳуқуқий қарашларида «фозил шаҳар», яъни маҳалла (ўзини ўзи бошқариш), давлат қурилиши муаммоларига эътибор қаратади. Буни жамоа бошқаруви деб бемалол атаса бўлади. Зотан, фозил шаҳар-давлат (демак, маҳалла ҳам) фозил жамоа, унда яшовчиларнинг табиатига мос бирлашма-уюшма бўлгандагина бошқарув ва бирлашувлар жамоат тизимига эга бўлади. Жамоа бўлиб яшаган шаҳар (давлат)гина равнақ топади, тараққий қилади, қудрат касб этади, саодатга эришади. Дарҳақиқат, айнан маҳаллий жамоада эркин элу улуснинг кучи ўз ифодасини топади. Маҳаллий жамоалар демократия ўрнатилишида беқиёс роль ўйнайди. Буни фақат бошланғич синфларнинг илму маърифат учун ўйнайдиган роли билан қиёслаш мумкин. Улар эл-улус учун эркинлик, озодлик сари йўл очади ва эркинлигу озодликдан қай даражада фойдаланишни ўргатади. Биз Ўзбекистон сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихида савдо- ҳунармандчилик мавзеларини ифодаловчи арабий калима – «маҳалла» атамасини биринчи марта Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону Луғотит турк» асарида учратамиз. Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асарида маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг мавжудлиги ва уларнинг ташкилий-мақомий вазифалари хусусида мулоҳазалар мавжуд. I Х аср тарихчиси Наршахийнинг «Бухоро тарихи» китобида Бухорои Шарифда бундан 1.100 йил олдин ҳам маҳалла, гузарлар мавжудлиги қайд этилади. Леонид Левитин таъкидлаганидек, «Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида

бўлган шаҳарлардаги маҳаллаларнинг айрим мавзелари ўша пайтлардаёқ шу қадар катта эдики, уларни шаҳарнинг мустақил қисми деса бўлади. Маҳаллага обрўли шахслар-умумий йиғилишда сайланадиган шайх ё ҳ уд юзбоши раҳбарлик қилар эди. Ҳар бир маҳалла ўзининг кўкаламзор ҳудудида масжид ва чойхона жойлашган жамоатчилик марказига эга бўлган. Маҳалладагилар ҳар хил турдаги жамоат ишлари ўтказиш учун зарур бўлган умумий асбоб-анжомларга эга бўлишган». Кейинги даврлардаги олим ва мутафаккирлар маҳаллани қўни- қўшничиликка асосланган жамоа деб қайд этадилар ва улар тарихини бевосита Мовароуннаҳр шаҳарлари билан боғлайдилар. Кейинчалик эса уй-жой мавзелари «маҳалла», деб атала бошлаган замонларда арабча «жой» маъносини билдирган «маҳаллун» шаҳарнинг табиий шаклланган муайян бир қисмини бирдирувчи асл маъносидан ташқари, шаҳарнинг гавжум қисмида истиқомат қилувчилар ҳудудий жамоаси маъносида кўпроқ фойдаланилган. Маҳалла аҳолисининг ижтимоий таркиби бир хил бўлмаган: бир мавзеда бойлар билан камбағаллар, аслзодалар билан оддий халқ ёнма-ён яшайверган ва бир жамоага уюшган. Маҳалла ҳаётининг жамоа бўлиб яшаш тарзи ўзини ўзи бошқариш тизимини келтириб чиқарган. Маҳаллага сайлаб қўйиладиган оқсоқол бошчилик қилган. Турли манбаларнинг гувоҳлик беришича, нолойиқ одамларни сайлаб қўйиш жамоага кўп ноқулайликлар ва кўнгилсизликлар келтиришини яхши тушунган аҳоли оқсоқол ва унинг ёрдамчиларини сайлашга ҳамма вақтда ҳам жуда жиддий муносабатда бўлган. Оқсоқол шаҳар маъмурлари олдида маҳалланинг расмий вакили ҳисобланган, шу сабабли оқсоқол улар томонидан тасдиқланган. Маҳалланинг муайян маъмурий чегараси бўлган. Аҳоли ўзига хос жамоага бирлашиб, ижтимоий ҳаётда, оилавий маросимларда, ҳашарларда қатнашган. Ҳар бир маҳаллада жамоа маркази бўлиб, унга масжид, чойхона, бозорча ва карвонсаройлар кирар эди.

Айрим социологлар маҳаллани қўшничиликка асосланган жамоа, деб қайд қиладилар ва уларнинг тарихан Мовароуннаҳр шаҳарларида вужудга келганлигини таъкидлайдилар. Амир Темур ўз «Тузуклари»да жамоа бўлиб яшаш, тизимни бошқариш усуллари ва тўра-тузуклари ҳақида махсус тўхталади. Раият тинчлиги ва фаровонлиги, элу юрт барқарорлиги, аввало, ана шу тизимлардаги якдиллигу ҳамжиҳатликка бевосита боғлиқлигини таъкидлайди. Амир Темур ўзининг улкан империясини улусларга бўлиб идора қилган. Улус ҳукмдори -мамлакат миқёсидаги катта вилоят ҳукмдори Соҳибқирон томонидан тайинланиб, ўз девонлари, хазинаси ва қўшинига раҳбарлик қилган. Ўз улусларини тасарруф этиш, улус раиятига адолат билан ғамҳўрлик қилиш, тинчлик, осойишталикни сақлаш, ободончилик ишлари билан шуғулланиш, уруш вақтида айтилган миқдордаги қўшинлари билан Соҳибқирон ўрдасига етиб келиб, юришларда қатнашиш унинг асосий вазифалари ҳисобланган. Улус ҳукмдори давлатга яхши хизмат қилганларни мукофотлаш, қонунга хилоф жиноий ишларни тафтиш қилиб, исёнкорларни жазолаш, улусга кирувчи вилоят, шаҳар, туман, қишлоқ мансабдорларини тайинлаш ва ишдан олиш ваколатларига эга эди. Волий - вилоят ҳукмдори. Бу мансаб салтанат учун буюк хизматлар қилган нуфузли амирларга ёки Соҳибқироннинг ворисларига берилган. Волий ўз вилоятидаги шаҳар улус ҳукмдори билан келишган ҳолда, мансабга тайинлаш ва ишдан озод қилиш, яхши хизмат қилганларни рағбатлантириш, қонунга хилоф ишлар қилган айбдорларни жазолаш ваколатларига эга бўлган. Улус пойтахти ёки вилоят маркази бўлган шаҳарларга ҳокимлар шахсан Соҳибқирон томонидан ёки улус ҳукмдорларининг тавсияси билан қўйилган. Муҳим стратегик аҳамиятга эга бўлган шаҳарларга Соҳибқирон ворислари – шаҳзодалар, нуфузли амирлар ёки уларнинг фарзандлари қўйилган.

Туман амири ёки туман беги – вилоят (шаҳарлардан ташқари) туманларга бўлинган. Туман амири ўша жой аҳолисининг тинчлик вақтида далаларда, корхоналарда, устахоналарда меҳнат қилишига шароит яратиб, уруш вақтида бир туман (10-12 минг) қўшин етказиб бериши шарт эди. Мингбошилар, қишлоқ оқсоқоллари туман амири, вилоят ҳокими, улус ҳукмдорига бўйсуниб, уларнинг фармонлари бажарилишини таъминлаганлар. Соҳибқирон вилоят ҳокимларига, жумладан, бир неча вилоят ва мамлакатларга раҳбарлик қилиб турган фарзандлари ҳамда набираларига ўз вилоятини бошқариш учун кўпгина соҳаларда мустақиллик берган. Вилоят ҳокимлари ва мамлакат подшоҳлари ўзларига тобе макон, кентлардаги раҳбарларни, вилоят, шаҳарларнинг волийларини, қалъалар шихналарини, доруғаларини тайинлаш, мансабидан олиш ҳуқуқига эга бўлишган. Аммо стратегик аҳамиятга молик жуда муҳим чегара вилоятлари ёки йирик шаҳарларнинг ҳокимларини тайинлаш, мансабидан олиш бевосита Соҳибқироннинг ихтиёрида бўлган. Амир Темур ўз салтанатида ўнбоши, юзбоши, мингбоши, деган лавозимларни жорий этган. «Амр қилдикки, уруш кунларида ва салтанат ишларини бошқаришда мингбошининг ҳукми юзбошига, юзбошиники ўнбошига ўнбошиники эса қўл остидагиларга жорий этилади. Агар бу тузукка қаршилик қилсалар жазога тортилсинлар». Соҳибқирон жуда кучли, марказлашган буюк салтанатни бунёд қилди ва унинг ҳудудларида аввалги вақтларда доимий бўлиб турган ўзаро қонли, қирғин урушларга чек қўйди. Алишер Навоийнинг бадиий ижодида ҳам, сиёсий –фалсафий қарашларида ҳам маҳалла мақоми, унинг ўша давр жамияти ижтимоий-маънавий тизимидаги роли ҳақида кўп фикр-ғоялар илгари сурилган. Буюк шоир, мутафаккир ўзининг «Мажолисун-нафоис» тазкирасида маҳаллалар хусусида, жумладан, қуйидаги маълумотларни беради:

«Дўстмуҳаммад – Марғани маҳалласидандур. Ҳам шеърға, ҳам муаммоға таъби яхшидур». Ушбу таъкид шуни кўрсатадики, Алишер Навоий яшаган даврда ҳам маҳалланинг ҳаётда тутган ўрни, нуфузи диққатга сазовор бўлган ҳамда маҳалладошлар ўртасида ўзаро ҳурмат, тинчлик, шоҳу гадонинг бир-бирига бўлган муносабатида ғамхўрлик қадрланган. Тарихдан маълумки, Алишер Навоий ҳам шу маҳаллада яшаган. Бу ҳақда, яъни Навоий ўзи турган ҳовлисининг шу маҳалладаги ўрни ҳақида шундай дейди: «Бу Марғани кўшки мана шу ўралган ҳовлининг жанубий чегараси билан ғарбий чегарасининг ўртасида эди». Улуғ зотлар ўзлари яшаган маҳаллага, одамларига меҳр билан қараганлар. Навоий Ҳиротнинг Марғани маҳалласида яшар экан, у ерга сув чиқарган, шаҳарнинг энг гўзал мавзеига айлантирган. Кўпгина улуғ асарлари ҳам шу маҳаллада дунёга келган. Алишер Навоийнинг «Вақфийя» асарини ўқир эканмиз, унинг бунёдкорлик фаолияти, яшаган маҳалласида амалга оширган ажойиб ишлари ҳақида қизиқарли маълумотларга эга бўламиз. Унда Навоийнинг ҳақида, амалга оширилган хайрли ишлари-мадраса, мактаб қурдиргани, боғлар барпо этгани, яшаган маҳалласининг ободонлаштириш, сарамжон-саришта, озода бўлиши учун қилган ишлари ҳақида, вақф мулклари, улардан фойдаланиш йўллари, тартиб-қоидалари тўғрисида, ўқув жойлари ва тоат-ибодат ерларидаги машғулотларнинг моддий томонлари хусусида сўз боради. Тарихдан биламизки, йўқсил бечораларнинг аянчли аҳволини чуқур хайрихоҳлик билан ҳал этган. Навоий одамларга хизмат қилишда ҳеч қандай шахсий манфаат кўзламаганлиги, хизматлари эвазига улардан ҳеч нарса олмаган, берганларида ҳам рад этиб, қайтарганлиги ибратлидир. Ўз улуғвор фазилатлари, ўзи яшаган Марғани маҳалласида қўни- қўшниларига, маҳаллага қилган хизматлари, шунингдек, умуман, Хуросон давлати вазири мақомида бажарган сонсиз-саноқсиз хайрли ишлари, жумладан, азиз-авлиёларнинг мақбараларини таъмирлагани (масалан,

Нишопурда шайх Фаридуддин Аттор, машҳур шоир ва дин арбоби Қосим Анвар Ҳазрат, Машҳаддаги Имом Ризо сингари улуғларнинг қадамжоларини, Сангбаст, Дизобод, Ишқ работларини, Турк қишлоғида тўғонни, ўзи яшаган Марғани маҳалласини ўз маблағи эвазига обод қилгани, қатор мадрасалар барпо этгани) ҳаммага маълум. М аҳалла мустамлакачилик ва мустабид тузум даврида XIX асрда жамоанинг анъанавий шакллари сақланиб қолган бўлиб, у фақат ҳудудий бирликкина (даҳа) эмас, балки ижтимоий тузилма, аҳоли ижтимоий турмушининг ташкилий шакли ҳам бўлган. Кишининг эътиқоди, миллати ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар, унинг бирон-бир жамоа ҳудудида яшаши ўша жамоага мансублигининг ягона белгиси ҳисобланган. Ички ижтимоий тузилиш ва бошқарувнинг тарихий таркиб топган тизими ҳудудий жамоа ҳаёт фаолиятининг ўзаги бўлиб ҳизмат қилди, шаҳар жамоасининг асосий вазифаси эса фақат биргаликда фаолият олиб боришгина бўлмай, балки ўзбеклар ижтимоий ҳаётини ташкил этиш, оила ва турмуш анъаналарини, расм-русумларни, халқимиз турмуш тарзининг барча тизимини сақлаш ва бойитишдан ҳам иборат бўлган. Ўтган барча асрлар мобайнида биргаликдаги жамоа ҳаётининг ўзаро манфаатдорлик, катталарга ҳурмат, бир-бирига ёрдам, меҳмондўстлик ва кўплаб бошқа жиҳатларни ўз ичига олган аҳлоқ-одоб меъёрларидан иборат анъаналари мустаҳкам бўлган. Гарчи, ижтимоий тафовутлар мавжуд бўлсада, жамоа негизлари демократик асосларга таянар эди. Яқин-яқинларгача ҳудудий қўшничилик жамоаси халқимизда турли минтақаларда турлича номларда аталган: маҳалла, маҳаллот (жой), гузар, жамоа, элат, элод. ХХ асрнинг 90-йилларидан шаҳар ва қишлоқлардаги ҳудудий-қўшничилик жамоаси ягона «маҳалла»атамаси билан юритиладиган бўлди. Қадимда вужудга келган қўшничилик жамоаси бутун тарих мобайнида ўз ҳаётий кучини сақлаб қолди.

Туркистон Россия империясининг мустамлакасига айлантирилган даврда ўлка бошқаруви зўравонликка асосланганлигини ва у доимий усул сифатида сақланиб келганлигини кўрамиз. Россия ҳукумати Туркистон халқларининг «хоҳиш-иродаси ва розилигига қараб қолмаслиги»ни ҳамда «бу ўлкада тўла эркин бўлиши зарурлиги»ни ҳамиша алоҳида уқтириб келган. Шу асосда Туркистон генерал-губернаторлик бошқарув тизими тузилган. Шаҳар, қишлоқ бошқаруви тизимида туман бошлиғи тасарруфида участка (бўлим) пристави бўлиб, унга маҳалла оқсоқоллари элликбоши, ўнбошилар бўйсундирилган. Шундай қилиб, Туркистон генерал-губернатори ўз қўлида ҳарбий ва фуқаро ҳокимиятини бирлаштириб, жиловини маҳкам ушлаб турган. Маҳаллий бошқарув тизими рус маъмурияти қўлида бўлган. «Рус маъмуриятининг аҳолига «ўзини ўзи бошқариш» ва «сайлов ҳуқуқини бериши» ғирт лўттибозликдан иборат бўлиб, аслида ишнинг тизгини унинг қўлида қолган» Мустамлакачилар маҳаллий бошқарув идораларига масъул шахслар танланишида ниҳоят ҳушёр иш тутиб, башарти илғор, тараққийпарвар ва миллатпарвар кишилар волост, ҳатто маҳалла бошқарувчиси, оқсоқол, юзбоши, элликбоши ёки қози сифатида сайланиб қолса, уларни лавозимга тасдиқламаслик учун турли ҳийла-найранглар ишлатганлар. «Туркистон ўлкасини бошқариш ҳақидаги низом» деб аталган ҳужжат эса уларга бу борада кенг фаолият майдонини яратиб берган. Чоризмнинг ушбу маъмурий сиёсатдан кўзланган асосий мақсади ўлканинг иқтисодий жиҳатдан қонини сўриш, маънавий-руҳий мақсади эса, пировард натижада, Ўрта Осиё халқларини руслаштиришдан иборат бўлган. Тарихий манбалар Россия империяси ўлкамизда ўзбек давлатчилигининг барча кўринишларини таг-туги билан йўқотиш ва русча идора услубини қатъий жорий этиш учун изчил иш олиб борганлигини тўла тасдиқлайди. Лекин, шундай шароитда ҳам, халқимиз ўз иродаси билан танлаган маҳалла бошқаруви синовдан мардонавор ўтган.

Самарқанд, Тошкент, Андижон, Қўқон ва бошқа йирик шаҳарлар даҳаларга, улар эса, ўз навбатида маҳаллаларга бўлиниб, маҳаллаларга оқсоқоллар бошчилик қилган. Ҳар бир маҳаллада масжид бўлиб, одамлар ҳаётидаги барча муҳим воқеалар шу ерда ҳал қилинган. Дафн маросимини масжид имоми билан сўфи ташкил этган. Фарзанд туғилганда, никоҳ тўйларида оиланинг моддий аҳволига қараб, дастурхон қандай бўлиши, қанча одам чақирилиши белгиланган. Бир неча хонадонли кичик маҳаллалар қўрғонча деб аталар, уларда одатда эндигина ўтроқ ҳаётга ўтган оилалар жойлашган бўларди. Маҳаллаларнинг қадимий маҳаллий бошқарув тизими эканлигини Тошкент шаҳри мисолида ҳам яққол кўриш мумкин. Туркистон Россия империяси таркибига қўшиб олингандан кейин Тошкентда руслар сони тез суръатлар билан кўпайди. Бу бошқа миллатларга мансуб аҳолининг ҳам ўсишига олиб келди. 1868-1910 йиллар мобайнида шаҳар аҳолисининг умумий сони 3,2 баробар, жумладан, ўзбеклар-2,4, руслар – 22,6, татарлар-3 марта ошди. Маъмурий жиҳатдан Тошкент қадимдан мавжуд бўлиб келаётган тўрт даҳа – Шайхонтоҳур, Себзор, Кўкча ва Бешёғочга бўлинган эди. Ҳар бир даҳа бевосита шаҳар ҳокими – бекка бўйсунувчи оқсоқол (мингбоши)га эга эди. Даҳа юзбошилар томонидан бошқариладиган кўплаб маҳаллалардан ташкил топган. Н.А.Маевнинг маълумотларига кўра, XIX аср охирида Тошкентдаги маҳаллалар сони 149 та бўлиб, уларнинг 48 таси – Шайхонтоҳур, 38 таси – Себзор, 31 таси – Кўкча ва 32 таси – Бешёғочда жойлашган. Алоҳида шаҳар, қишлоқ ёки даҳа ижтимоий ҳаётини ташкил этиш шакли бўлган қўшничилик жамоаси (маҳалла) қадимдан мавжуд бўлиб келган. У маҳалла, (маҳаллат, ер, даҳа, жамоа, гузар, эл, юрт каби) бир қанча номлар билан юритилган ҳамда шаҳар жамиятининг нафақат ҳудудий, шу билан бирга, энг қуйи маъмурий бирлиги ҳисобланган. Жамоанинг ички тузилиши одамларнинг авлоддан-авлодга ўтиб келган қон-қариндошлик ва руҳий яқинлик ҳақидаги тасаввурларига таянган.

XX асрнинг бошидаёқ маҳаллалар даҳа бошлиқлари бўлган мингбошилар томонидан белгиланадиган юзбоши (оқсоқол)лар томонидан бошқарилган. Юзбошилар мингбошиларга бўйсунган, уларнинг кўрсатмаларини бажарган. Ўтмишда юзбоши ва унинг ёрдамчилари маҳалла бошқарувини ташкил этишган, бошқарувчи вакиллар умумий йиғинларда сайланган. Лекин шаҳар маъмуриятлари, имомлар, даҳанинг бой-бадавлат қатламлари бу сайловларга катта таъсир кўрсатганлар, кўпинча унинг йўналишини белгилаб берганлар. Жамоа бошлиғи қилиб кўпинча бой бўлмаган, ўртахол, катта ҳаётий тажрибага эга бўлган ҳурматли кишини сайлаганлар. У фуқаролар ўртасида ҳурмат-эътиборга эга бўлиши ва шаҳар йиғинида, даҳа судида маҳалла манфаатларини муносиб равишда ҳимоя қила олиши лозим эди. Аёлларнинг ижтимоий ҳаётига улар томонидан сайлаб қўйилган кайвони раҳбарлик қиларди. Кайвони лавозимига маҳаллада катта ҳурматга қозонган ва ўзбек турмуш тарзини, урф-одат ва анъаналарини бутун нозиклиги билан биладиган, серғайрат, фаол, ташкилотчилик қобилиятига эга, одоб-ахлоқи билан обрў-эътибор қозонган аёл лойиқ кўрилган. Унга ходима ёки дастурхончи кўмаклашган. Бу вазифага кўпинча бева хотинларни сайлаганлар, чунки уларнинг бўш вақти кўп бўлган ҳамда бу иш уларга қўшимча даромад келтирган. Маҳалла раҳбариятининг асосий вазифаси жамият ҳаётида тартиб сақланишини таъминлаш, барча анъанавий меъёрларнинг бажарилишига кўз- қулоқ бўлиб туриш, урф-одатларга риоя қилиш ва уларни бузган, жамоат мажбуриятларидан бўйин товлаганларни жазолашдан иборат бўлган. Маҳалла раҳбарияти ариқ-ҳовузларни тозалаш, уларни озода сақлаш, янги, обод кўчалар, йўллар қуриш ва бошқа маҳалла ободончилиги билан боғлиқ бўлган бошқа жамоат ишларини уюштирганлар. Ягона ҳудудда яшовчилар кўча, ариқ, ҳовузларга қараш, гузарда мавжуд бўлган ҳамма нарсани покиза тутишга интилар эди. Ҳашарда ҳар бир оиладан бир-икки киши иштирок этган. Вақти бўлмаганлар пул беришган.

Юзбоши маҳалла фуқаролари ўртасидаги жанжалли масалаларни ҳал этган, жанжаллашаётган томонларни ўзаро муросага келтирган, қозилар судида ўз маҳалладошларининг манфаатини ҳимоя қилган, майда-чуйда айблар учун жазо белгилаган. Маҳалла аъзолари ўзлари яшаётган даҳа ҳудудини, шунингдек, шаҳардан ташқаридаги маузаларни б иргаликда тасарруф этганлар. Тошкентдаги шаҳар ҳаётининг ўзига хослиги шунда эдики, Х I Х асрда ва ХХ асрнинг бошларида аҳоли турли машғулотлар (ҳунармандчилик, савдо, турли хизматлар) билан бир қаторда, ёз ойларида шаҳардан ташқаридаги боғларига чиқиб деҳқончилик билан шуғулланган. Маҳалланинг умумий мулки бўлган, у турли маросимларни ўтказиш учун зарур турли анжомлардан иборат эди. Ҳар бир маҳаллада битта катта ёки бир неча кичик қозон. самовар, етарли миқдорда коса, пиёла, дастурхон, қошиқ, хонтахта, курси, кўрпача, гилам ва бошқа буюмлар мавжуд эди. Маҳаллада дафн маросимида ишлатиладиган тобут ва бошқа махсус жиҳозлар ҳам бўлган. Ҳар бир маҳалла бирон-бир ўзига хос хусусияти билан ажралиб турган: бири пичоқ, газлама, қурол, эгар, жабдуқ, бешик, сандиқ ва бошқа нарсалар ясайдиган қўли гул усталари билан машҳур бўлса, бошқаси юксак маънавий негизлари, ўқимишли кишиларнинг кўплиги, ноз-неъматга бой боғлари билан шуҳрат қозонган ва ҳаказо. Тошкент маҳаллалари ишлаб чиқариш принципига қараб номланган. Бу ерда Темирчи, Мисгарлик, Қошиқчилик, Тақачи, Эгарчи, Парчабоф, Заргарлик, Ўқчи, Чақичмон, Дегрез ва бошқа маҳаллалар мавжуд бўлган. Бу маҳаллаларнинг номидан Тошкентдаги ҳунармандчилик ишлаб чиқаришининг географиясини аниқлаш мумкин. Шаҳарнинг катта бозори ва унинг атрофида жойлашган маҳаллалар нима билан савдо қилишига қараб номланган: Тўнбозор, Эгарбозор, Тузбозор, Ипакбозор, Сандиқбозор ва ҳоказо.

Маҳаллаларнинг номланишида шаҳар аҳолисининг узоқ йиллар мобайнида шаклланган этник таркиби ҳам ўз аксини топган. Бу номларни таҳлил қилиш аҳолининг туркий-форсий келиб чиқиши ва туркий аҳоли нисбатининг яққол устунлигидан гувоҳлик беради: 105 та маҳалланинг номи туркий, 44 таси форсий, 35 таси эса ҳар иккала тилда баб-баравар қўлланадиган сўзлардан келиб чиққан. XIX асрда Тожик, Қашқар, Мўғулкўча, Қанғли, Турк, Калтатой, Чиғатой сингари маҳаллалар бор эди. Ҳожи, Уламо каби маҳалла номлари жамиятнинг табақавий хусусиятини ўзида акс эттирган. Тошкентда асосан бадавлат кишилар истиқомат қилган бир неча маҳаллалар бўлган: Бойкўча, Қозикўча, Ҳожикўча, Эшонгузар ва бошқалар. Шу ўринда касбий, ижтимоий ва табақавий мансублигига кўра бирлашган кишилар билан бир қаторда, ҳар бир маҳаллада бошқа табақа, ижтимоий гуруҳ ва касб-ҳунардаги аҳоли ҳам истиқомат қилганлигини қайд этиб ўтиш лозим. Бир қатор маҳаллалар машҳур кишилар, авлиёлар ёки мачитлар номи билан аталган: Хастимом (Ҳазрати Имом), Тиллашайх, Юнусхон, Шайх Зайниддин бува, Оқмачит, Салиммачит. Сағбон кўчасида жойлашган маҳаллалардан бири машҳур олим ва ҳофиз Кўҳакий номи билан аталган. Тошкентда маҳаллалар айнан қайси даврдан бошлаб пайдо бўлганини аниқлаш қийин, лекин ўрганилган барча маҳаллалар (шаҳар девори доирасида) тарихи бир неча юз йилликларга бориб тақалади. Баъзи маълумотларга кўра, Обиназир маҳалласи 600 йилдан буён мавжуд. Чиғатой маҳалласининг пайдо бўлиши ва номланиши бу ерда яшаган ўзбек уруғларидан бири – чиғатой атамасидан ( XIII аср) келиб чиққанлиги ҳақида фаразлар мавжуд. 1917 йил Октябр тўнтариши натижасида ҳокимиятни қўлга олган большевиклар, эски давлат машинасини биринчи галда синдириш тўғрисидаги марксча-ленинча тезисга суянган ҳолда ўз давлатларини тиклай бошлайдилар. Гарчи бирданига бўлмаса-да, буржуа давлатчилиги таълимоти

сифатида маҳаллий ўзини ўзи бошқариш идораларини ҳам синдириш лозим эди. Ички ишлар халқ комиссарлигининг биринчи ҳужжати-1917 йил 24 декабрда чоп этилган йўриқномасида айтилишича, жойлардаги ҳокимиятни ташкил этишга бутунлай «янгича» ёндашиш зарур эди, ишчи, солдат ва деҳқон депутатлари Советлари маҳаллий аҳамиятга молик масалаларда мутлақо мустақил деб эълон қилинган бўлса ҳам, бироқ марказий Совет ҳокимиятининг декрет ва қарорларига мувофиқ иш тутишлари лозим эди. Ҳокимият идораси сифатида Советларга маҳаллий аҳамиятга молик маъмурий, хўжалик, молиявий ва маданий-маърифий ишларни бошқариш вазифалари юклатилганди. Бошқарув тартибида Советлар ҳокимиятнинг барча декрет ва қарорларини ҳаётга татбиқ этишлари, бу қарорлар ҳақида аҳолини кенг хабардор этиш чораларини кўришлари, акси инқилобий идораларни ёпиб қўйишлари, реквизициялар ва мусодараларни амалга оширишлари, жарималар солишлари, хибсга олишлари, Совет ҳокимиятини ағдариб ташлашга ёки унга қарши фаол ҳаракат қилишга чақирувчи жамоат ташкилотларини тарқатиб юборишлари керак эди. Шундай қилиб, маҳаллий Советлар ошкора равишда давлат ҳокимияти идоралари бўлиб қолди. Бу маҳаллий характерда бўлса ҳам, аммо марказий идоралар доирасида мустақил иш олиб борадиган, синфий курашда ошкора иштирок этувчи ҳокимият эди. Моҳиятан бу давлат ҳокимиятини «демократик централизм» тамойили асосида ташкил этишга биринчи ёндошув эди. Маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни кўзда тутмаган, аммо давлат аппаратини яратишда хийла моҳирона фойдаланилган мафкуранинг даъво қилишича, гўё «бутун давлат ҳокимияти ўзини ўзи бошқариш асосида ташкил этилди, ўзини ўзи бошқариш эса давлат ҳокимиятига айланди». Дарҳақиқат, ташқаридан қараганда манзара ғоят зўр эди-бутун мамлакат ҳатто энг кичик ҳудудий бирликлар: қишлоқлар, овуллар, ўртача шаҳарларда тузиладиган турли-туман Советлар билан қопланган эди.

Бироқ совет ҳукумати Советлар ва маҳаллаларнинг вазифаларини чеклаш, ўзига бўйсундиришга интилдики, бу ҳол маҳалла фаолиятига ўз таъсирини ўтказди. Аммо маҳалла ўзининг яшовчанлигини намоён этиб, анъанавий ҳаёт ва алоқа тарзига қарши ҳар қандай ҳужумларга ва уларни йўқотиш йўлидаги уринишларга дош берди. У илгариги ҳаёт тарзи, урф-одат ва расм- русумларни пинҳона сақлаб қола олди. Коммунистик тизим маҳаллани ўз назоратидан чиқариб юбормасликка интилиб, таркиб топган жамоат тузумидан ўз мақсадларида фойдаланишга интилди ва шунинг учун бундай ҳолат билан ҳисоблашишга мажбур бўлди. Расмий доиралар маҳалла комитетларига аҳолини ҳисобга олиш ва маълумотномалар бериш ҳамда юқори ташкилотларга ҳисобот тақдим этиш вазифаларини юклади. Ҳокимият ана шундай майда-чуйда вазифалар ҳисобига маҳаллаларнинг вазифалари доирасини кенгайтириш билан эски урф-одатларни сиқиб чиқариб, уларни янгилари билан алмаштириш пайида бўлди. Масалан, эски анъанавий никоҳ тўйи янги-қизил тўй билан алмаштирилди. «халқнинг азалий удумлари «феодализм сарқитлари»деб баҳоланиб, уларга қарши ҳужум бошланди. Кишиларнинг ахлоқ меъёрлари ва қадриятларини ўзгартиришга ҳаракат қилинди. Совет ҳукумати қатағон йилларида маҳаллада яшаб келаётган илгариги бадавлат кишилар ҳақида маълумот тўплашга ҳаракат қилди. Уларнинг кўпчилиги ҳибсга олиниб, сургун қилинди. 1932 йил 17 апрелда Ўзбекистонда биринчи марта шаҳарлардаги маҳалла қўмиталари тўғрисида Низом чиқди. 1935-1936 йилларда маҳалла қўмиталари ташкил этилиб, аҳоли ўртасида олиб бориладиган барча ишларни қўмита раиси бошқарадиган бўлди. Орадан 30 йил ўтгач, 1961 йил 30 августида Ўзбекистон Олий Кенгаши республика шаҳар, қишлоқ, посёлка ва овуллардаги маҳалла қўмиталари тўғрисидаги Низомни қабул қилди. Аммо унда маҳаллага юридик шахс мақоми берилмаган эди. «Маҳалла қўмиталари бирон-бир молиявий хўжалик фаолияти билан шуғулланиши мумкин эмас, улар олди-сотди, ижарага бериш

ишларини бажаришда қатнашишлари мумкин эмас» эди. Бундан кўриниб турибдики маҳаллаларнинг ҳуқуқ ва ваколатлари чекланган эди. Иккинчи жаҳон уруши маҳалланинг байналминалчилик табиатини намоён этди. Уруш даврида маҳалла қўмиталари армияга чақирувни ташкил этиш, меҳнат фронтига аҳолини сафарбар қилиш, кўчириб келтирилган аҳолини турар-жой билан таъминлашда фаол иштирок этдилар. Урушдан кейинги йилларда Ўзбекистонга ўз юртидан бадарға қилинган қрим татарлар кўчиб келишди. Маҳаллий аҳоли уларнинг оғир қисматига ҳамдард бўлиб, уларга бошпана ва нон-туз берди. «Ўтмиш сарқитлари»га ҳамда мусулмон аҳолининг анъанавий турмуш тарзига қарши кураш, уларни коммунистик ёки Европа андозалари билан алмаштиришга уринишлар маҳаллий аҳолининг ҳаёт тарзини ташқи жиҳатдангина ўзгартирди, холос. Халқимизнинг қонига сингиб кетган оила ва маҳалла анъаналари эса бекаму кўст сақлаб келинди ва ёшлар онгига сингдирилди. Шунинг учун 80-йилларнинг иккинчи ярмидаёқ жамиятда оз бўлса-да демократия куртаклари пайдо бўла бошлаши биланоқ барча анъанавий тартиботларни илдам қайта тиклаш имконияти туғилди. М аҳалла мустақиллик даврида Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришган дастлабки кунларданоқ давлат бошқарувини ва жамиятни эркинлаштириш йўли тутилиши билан бирга ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятига эътибор берила бошлади. Миллат ва жамоат тизими ҳамда шарқона демократик ўзини ўзи бошқаришнинг тимсоли ҳисобланган маҳалланинг мавқеи тикланди ва унинг фаолияти учун ҳуқуқий база яратилди. «Маҳалланинг нуфузини кўтариш нафақат иқтисодий, нафақат ижтимоий, балки-сиёсий, тарбиявий, улкан маънавий масаладир» деб таъкидлади Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов. Маҳалла борасида олиб бораётган сиёсат иккита муҳим вазифани ҳал этишни кўзда тутади.

Биринчиси маънавий вазифа бўлиб, у ўзбек халқининг минг йиллик тарихидаги ноёб, энг азиз анъаналарни, қадриятларни қайтадан тиклаш ва ривожлантиришдан иборат. Иккинчиси сиёсий вазифа бўлиб, маҳалла институтини бугунги замон талабларига мувофиқ тарзда тиклаш ва унинг ваколаларини кенгайтиришдан иборат. Таъбир жоиз бўлса, маҳалла тимсолида шарқона демократия шакли кўрилмоқда. Бу нарса биринчи марта олий Кенгаш томонидан 1993 йилнинг 2 сентябрида қабул қилинган «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунида ўз ифодасини топган эди. Даврнинг янгича талабларига мувофиқ юзага келган бу Қонун ижтимоий- сиёсий, маънавий-маърифий ҳаётимизда катта воқеа бўлди. Унда маълум маънода жамиятимизнинг ҳаёт тарзи белгилаб берилди. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, мазкур Қонун қабул қилинганидан ва амал қила бошлаганидан бери мамлакат ижтимоий-сиёсий ҳаётида туб сифат ўзгаришлари рўй берди. Бу, аввало, раҳбарлик ва бошқарув тизимида демократик тамойилларнинг кучайганлиги, ижтимоий ҳаётда ўзини ўзи бошқариш органларининг роли ва мавқеи ошганлиги билан изоҳланади. Ўтган даврда ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятида тўпланган тажриба мазкур Қонунни такомиллаштириб, уни тез ўзгараётган ҳаёт талабларини ўзида тўла мужассамлаштира оладиган, сифат жиҳатдан янги ва мукаммал юридик ҳужжатга айлантиришни зарурат қилиб қўйди. Чунки Қонуннинг кўпгина моддалари амалга ошириш механизмига эга эмас эди. Унда йиғин раислари (оқсоқоллари) зиммасига кўпгина вазифалар юкланиб, катта ваколатлар берилган бўлса ҳам, улардан фойдаланиш таъминланмаган эди. Бу ҳолатлар ўз навбатида раис ва оқсоқолларнинг ташаббус кўрсатиб ишлашларини чеклаб қўяр эди. Шундай қилиб, ҳаё т тақозосига кўра Қонун 1999 йил 14 апрелда ва 2003 йил 30 августда ўзгартириш ва қўшимчалар билан янги таҳрирда қабул қилинди.

Янги таҳрирдаги ушбу Қонунда фуқаролар йиғинлари ва улар раисларининг ваколатлари бирмунча кенгайтирилди. Бу органлар иложи борича аҳолига яқинлаштирилди. Бу, ўз навбатида, кучли давлатдан кучли жамиятга ўтиш жараёнида фуқароларнинг жойларда давлат ва жамият ишларини бошқаришда фаол иштирок этишларини таъминлайди, бизни фуқаролик жамияти сари яқинлаштиради, жойларда адолат қарор топишига имконият яратади. Қайд этиш лозимки, мустақилликкача бўлган ва мустақилликнинг дастлабки йилларидаги маҳаллалар ҳаёти билан бугунги маҳаллалар мавқеини қиёслаб кўрсак, улар орасида ер билан осмонча фарқ бор. Бу одатдаги муболаға ёки сўз ўйини эмас. Буни маҳаллага берилган ваколатларнинг қанчалиги-ю, улар қай даражада ўзлаштирилганлиги, маҳалла фаолияти билан боғлиқ шахслар мавқеининг ўсганлиги-ю, буни маҳалла аҳли қай даражада тан олиб, бирлашиб, фаолиятга киришганлиги каби ўнлаб қиёсий хулосалардан сезиш мумкин. Аслида, фуқаролик жамияти қуришнинг пойдевори шу эмасми? Одамлар ўз ҳаётий масалалари ечимини шу идорадан кутса, фуқаролик жамиятининг кўриниши шу эмасми? Мамлакатимиз ҳудудининг ҳеч бир қаричи ёки ҳеч бир фуқароси йўқки, маҳалла бошқаруви билан қамраб олинмаган бўлса. Бутун республикамиз ҳудудида 10 мингдан ортиқ маҳалла мавжуд. Уларнинг асосий қисмида йиғин раислари, котиблари ва маҳалла посбонлари сардори маошлар билан таъминланган. Маҳалла йиғинларининг ҳар бири қошида ўнга яқин комиссиялар фаолият кўрсатади. Бу комиссиялар маҳалланинг тарихан шаклланган тажрибалари асосида фуқароларни бошқариш ишлари билан бир қаторда, ўз фаолият доираларини кенгайтириб бормоқда. Хусусан, ҳокимият томонидан берилаётган ваколатларни қисқа вақтда тез ва мукаммал амалга ошириш бунга яққол мисолдир. Бугунги кунга келиб, маҳаллалар ўз ҳудудини белгилаш, ўзгартириш, ўз раҳбар органларини сайлаш, комиссиялар таркибини белгилаш, ҳокимликлар раҳбарларининг маҳалла аҳли ҳузуридаги ҳисобларини тинглаш, маҳалла ҳудудидаги ташкилотлар

билан ҳамкорлик қилиш, маҳаллада тадбиркорликни йўлга қўйиш, коммунал тўловларни ундириш ва коммунал хизмат кўрсатишни йўлга қўйиш, муҳтожларга моддий-маънавий ёрдам кўрсатиш, фуқароларни қабул қилиш, ишсизлар билан ишлаш ва уларни ишга жойлаштириш каби ўнлаб ваколатларни бажармоқда. Тўғри, бу ваколатлар ҳар бир маҳаллада ҳам тўлалигича ўзлаштирилиб, амалга оширилаяпти, деб бўлмайди. Аммо бу билан фуқаролик жамиятига дастлабки қадам қўйилди. Бугун нафақат маҳалла оқсоқоли-ю унинг фаоллари, балки маҳалла аҳолиси ҳам маҳалланинг фуқаролик жамиятини ташкил қилишдаги асос ва таянч ролини ҳис қилмоқда. Буни яна шундан сезиш мумкинки, айнан фуқаролар йиғинлари фаолияти туфайли аҳолининг ҳокимликларга қиладиган мурожаатлари камайиб бормоқда. Демак аҳоли билан ҳокимият ўртасидаги муносабатларда маълум даражада маҳалла томон бурилиш ясалди. Агар республикамизнинг турли жойларидаги маҳаллалар фаолияти таҳлил қилинса, уларда ижобий ўзгаришларни сезиш мумкин, яъни маҳаллий ҳокимият ва маҳалла фуқаролар йиғинларининг сайъ-ҳаракати туфайли давлат томонидан маҳаллалар фаолиятига берилган эътибор тўғри тушунилиб, кўплаб маҳаллаларимиз фаолиятида ўзига хос янгиликлар қилинаётганлигини кўрамиз. Масалан, кўпгина маҳаллалар аҳолига турли хилдаги хизматлар кўрсатувчи ширкатлар тузганлар. Шу йўл билан топилган даромад ҳисобидан ҳатто кам таъминланган, кўп болали оилаларга, қаровчиси бўлмаган ёлғиз шахсларга моддий ёрдам бериш йўлга қўйилмоқда, янги иш жойлари ташкил қилинмоқда. Шаҳарлардаги, ҳатто баъзи қишлоқ туманларидаги маҳаллаларда гузарлар, спорт мажмуалари барпо этилмоқда. Бу ўринда маҳалла мулки шакллари ҳам кенгайиб бормоқда. Маълумки, маҳаллаларда сиёсий, иқтисодий масалаларда жамоатчилик фикри шаклланади ва турмуш тарзи ривожланади. Шу боис давлатимиз томонидан маҳаллаларга, фуқаролар йиғинларига алоҳида эътибор берилганлиги халқимиз ижтимоий-маънавий ҳаётида муҳим воқеадир.

Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, қарийб 130 йиллик мустамлакачилик тузуми даврида миллий қадриятлар, маҳаллалардаги ўзига хос тўю томошалар, байрамлар, сайллар, маросимлар ва анъанавий урф-одатларимиз атайин камситилди ва ҳатто тақиқлаб қўйилди. Ўша даврдаги шўро мафкураси асосида иш олиб борди. Натижада аҳоли ўртасида бир-бирларига меҳр-оқибатсизлик, қонунсизлик, ўзбошимчалик, оила бузилишлари, маънавий тарбиясизлик кучайиб, шунинг оқибатида ёшлар ўртасида турли нотўғри йўлларга кириб кетиш ҳоллари кўпайиб кетди. Бундай ҳолларни бартараф этиш, аҳоли ўртасида тартиб ўрнатиш, унинг онгини, соғлом тафаккурини шакллантириш мақсадида маҳаллаларга, фуқаролар йиғинларига алоҳида эътибор қаратилиши шунчаки демократик жамият эмас, балки ҳуқуқий демократик, адолатли фуқаролик жамияти қураётганимиздан далолатдир. Давлатимиз ва жамиятимиз ривожланишининг илк босқичида аҳолининг кам таъминланган табақаларини ижтимоий ҳимоялаш ва қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари кўрилганлиги юқорида айтиб ўтилди. Аҳолининг ижтимоий ночор табақалари-пенсионерлар, ногиронлар, кўп болали ва кам даромадли оилалар, вақтинча ишсизлар, ўқувчи ёшлар, шунингдек қайд этилган миқдорда даромад олувчи кишиларни ялписига ҳимоя қилишни давлат ўз зиммасига олган эди. Ижтимоий ҳимоялашнинг мавжуд тизими чуқур таҳлил этилганда, унинг камчиликлари, исрофгарчиликка йўл қўйилаётганлиги ва ижтимоий самараси етарли эмаслиги аён бўлиб қолди. Дастлабки йилларда дотациялар, нафақалар ва имтиёзларнинг мавжуд тизимидан кам даромадли оилалар ҳам, ўзига тўқ фуқаролар ҳам баб-баравар фойдалана олар эди. Ҳатто ижтимоий ёрдамга камроқ муҳтож бўлган фуқаролар ундан анча кўп фойдаланаётганлиги маълум бўлиб қолди. Бу эса аҳолининг кўпчилик қисми онгига сингиб кетган боқимандалик кайфияти янада зўрайишига олиб кела бошлаши мумкин эди. Давлат томонидан берилаётган ижтимоий ёрдамни чиндан ҳам муҳтож инсонга етказиш имконини берадиган манбалар, воситаларни аниқ-равшан

белгилаб олиш мураккаб ва масъулиятли вазифа эди. Ўтказилган таҳлил ва изланишлар натижасида ижтимоий ҳимоялашни асоссиз тенглаштириш тизимидан қатъиян воз кечиб, Шарқда неча минг йиллар давомида қарор топган маънавий-ахлоқий қадриятларга, турмуш тарзи ва дунёқараш хусусиятларига мувофиқ келадиган ўз йўлимиз танлаб олинди. Ўзбекистонда маҳалла орқали муҳтожларга ёрдам бериш ижтимоий кўмаклашишнинг энг содда, аммо самарали ва очиқ воситадир, деган фикрга келинди. Ижтимоий ҳимоянинг янги тизими доирасида кам даромадли оилаларга бериладиган моддий ёрдам одамларга энг яқин турувчи маҳалла аҳолиси йиғинида тайинланадиган бўлди. Бу ёндашувда бир томондан, халқнинг қўшнига ёрдам бериш, унинг аҳволига астойидил ҳамдард бўлишдек асрий анъаналари, иккинчи томондан, дангасалар ва текинхўрларга нисбатан нафрат ва муросасизлик одати ҳам ўз аксини топган. Энг муҳими, моддий ёрдам кўрсатишнинг бу усули шундай оила аъзоларининг қадр-қимматини камситишга йўл қўймаслик имконини беради. Аҳолининг муайян қатламларини ижтимоий ҳимоялаш тадбирларини рўёбга чиқаришда кам таъминланган оилаларга давлат мададини, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг кенг ва фаол иштирокини кучайтириш мақсадида 1994 йил 23 августда Ўзбекистон Республикаси Президентининиг «Кам таъминланган оилаларни ижтимоий ҳимоялашни кучайтиришга оид тадбирлар тўғрисида»ги Фармони қабул қилинди. Фармонни бажариш ҳамда кам таъминланган оилаларга моддий ёрдам тайинлаш ва тўлашга доир ташкилий чора-тадбирларни амалга ошириш мақсадида 1994 йил 23 августда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Кам таъминланган оилаларни ижтимоий ҳимоя қилишни ташкил этиш масалалари тўғрисида»ги 434-сонли қарори қабул қилинди. Ушбу қарор билан кам таъминланган оилаларни ҳисобга олиш, уларга моддий ёрдам тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисидаги Низом тасдиқланди. Мазкур Низомга мувофиқ, кам даромадли оилаларга ҳар ойда моддий ёрдам тайинлаш ва унинг миқдорини белгилаш тўғрисидаги қарор

фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари-қўрғон, қишлоқ, овул ва шаҳар маҳаллалари фуқаролик йиғинлари, йиғинни ўтказиш имкони бўлмаганда кўчалар, турар жойлар, қишлоқ, овул маҳаллалари фуқаролари вакилларининг йиғилиши томонидан қабул қилинадиган бўлди. Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишни таъминлашда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари масъулиятини янада ошириш, ҳимоянинг аниқ йўналишини кучайтириш, ҳудудларни ижтимоий ривожлантириш борасидаги тадбирларни амалга оширишда ушбу органларнинг ваколатлари ва масъулиятини кенгайтириш мақсадида, шунингдек, муҳтож оилаларга аниқ йўналтирилган ижтимоий ёрдам кўрсатиш борасида тўпланган ижобий тажрибани эътиборга олиб, Президент 1999 йил 13 январда «Аҳолини аниқ йўналтирилган ижтимоий мадад билан таъминлашда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ролини ошириш тўғрисида » Фармон чиқарди. Ушбу Фармонга биноан 1999 йил 1 мартдан бошлаб аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш бўйича амалдаги чора-тадбирлар билан бир қаторда маҳалла ўзини ўзи бошқариш органлари орқали ишламайдиган оналарга боласи 2 ёшга етгунга қадар парвариш қилиш бўйича нафақалар тайинлаш ва тўлаш, ўзгаларнинг парваришига муҳтож бўлган ёлғиз пенсионерларни асосий озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш ваколатлари берилди. Шу билан бирга маҳаллалар зиммасига комуннал хизмат корхоналари билан биргаликда сув, электр энергияси, газдан фойдаланиш сарф- харажатлари ҳамда коммунал хизмат ҳақи тўлиқ ва ўз вақтида тўланишини ташкил этиш ҳамда назорат қилиш вазифалари юкланди ва шу асосда фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларини рағбатлантириш тизими жорий этилди. Тўловларнинг белгиланган тушумлари 100 фоиз таъминланган тақдирда ушбу сумманинг 20 фоизи, 75 фоизидан кўпроғи таъминланганда эса, унинг 10 фоизи маҳаллаларнинг махсус ҳисоб варақаларига ўтказиладиган бўлди.

Белгиланган тартиб бўйича маҳалла ҳисоб варағига ўтказилган пул маблағининг 60 фоизи уй-жой коммунал хизматлар ҳақини тўлаш учун кам таъминланган оилаларга, 25-35 фоизи маҳалла ҳудудини ободонлаштиришга, 5 фоизидан 15 фоизигача – маҳалла фаолларини рағбатлантиришга йўналтириладиган бўлди. Шу билан бир қаторда маҳаллаларга ўз маблағлари ҳамда жалб этилган маблағлар ҳисобидан, шунингдек, юридик ва жисмоний шахсларнинг ихтиёрий эҳсонлари ҳисобидан моддий мададга муҳтож бўлган оилаларга ҳар томонлама ёрдам кўрсатиш ваколати ҳам берилди. Маҳалла халқимизнинг азалий удумлари, урф-одатлари ва анъаналарига таянган ҳолда улкан тарбиявий вазифани бажариб келмоқда. Кексаларнинг панд-насиҳати, катталарнинг шахсий ибрати, жамоанинг ҳамжиҳатлиги мисолида кишилар, айниқса ёшлар онгига эзгулик ғоялари сингдириб борилади. Маҳалла-аввало, соғлом ижтимоий муҳит маскани. Бу ерда кучли таъсирга эга бўлган жамоатчилик фикри маҳалла аҳлининг ҳулқ-атвори, ўзаро муносабатларини адолат ва маънавий мезонлар асосида тартибга солиб туради. Айниқса, миллий қадриятлар, меҳр-оқибат, эл-юрт шаъни каби фазилатларни камол топтиришда маҳалланинг ўрни беқиёс. Шу маънода маҳаллани демократия дарсхонаси, деб ҳам аташ мумкин. Маҳаллада кенг жамоатчилик ўртасида мафкуравий ишларни самарали йўлга қўйиш учун дастурлар, концепция ва тадбирлар ишлаб чиқилиб амалга оширилади. Тарбия жараёни иштирокчилари саъй-ҳаракатларини бирлаштириш мақсадида 1994 йилда ишлаб чиқилган «Оила, маҳалла, мактаб ҳамкорлиги» концепцияси ёшларни истиқлол ғояларига садоқатли, маънавий баркамол, ватанпарвар этиб тарбиялаш учун кенг жамоатчилик фаолиятини мувофиқлаштириш борасида маҳаллалар учун муҳим дастури амал бўлди. Ё шларни ҳар томонлама камол топтириш учун барча маҳаллалар қошида «Оила, мактаб ва жамоатчилик кенгашлари» ташкил қилинди. Бундай кенгашларнинг асосий фаолият йўналишлари болалалар ва ёшларнинг ҳаётда

ўз ўринларини тўғри белгилаб олишлари учун уларни миллий ва умуминсоний қадриятлар руҳида тарбиялашда, уларда камтарлик, олийжаноблик, кишиларга ғамғўр, меҳр-мурувватли бўлиш, меҳнатсеварлик хислатларини ривожлантиришда халқ таълими ходимларига яқиндан ёрдам бериш; тарбиянинг янги шакллари, услубларини амалга оширишда педагог ходимлар, ўқитувчилар, ота-оналар, жамоатчилик вакиллари ҳамкорлигини мустаҳкамлашга ёрдам бериш; тарбияси оғир, қаровсиз қолган болаларнинг ота-оналари билан ишлаш, уларни фойдали меҳнатга жалб қилиш, ҳунар ўрганишини ташкил этиш, ҳар бир тарбияси оғир болага жамоатчилик фаолларини бириктириш, вақти-вақти билан уларнинг ҳисоботини тинглаш; маҳалла аҳли ҳамкорлигида тадбирлар, байрамлар, ҳашарлар, хотира куни, Наврўз, ҳосил байрами ва бошқалар ўтказиш; маҳаллалардаги ҳунармандлар оилаларида устоз-шогирдлик муносабатларини йўлга қўйиш; ҳуқуқий тарбияни шакллантириш, маҳаллада яшовчи ҳуқуқ органлари ходимлари томонидан тарбияси қийин болаларни оталиққа олиш, уларга ёрдам бериш, уларнинг ота-оналарини кенгаш йиғилишларида муҳокама қилиш; ҳар бир хонадондаги ўқишдан четда қолган, ўқимай, ишламай юрган, балоғат ёшига етган болаларни ҳисобга олиш, уларга нисбатан зарур чоралар кўриш; ибратли оилаларнинг бола тарбиясида қўлга киритган ютуқларини ўрганиш, оммалаштириш, рағбатлантиришдан иборат. Маҳалла йиғинлари фаолиятининг асосий йўналишларидан бири инсон ҳаёти билан чамбарчас боғлиқ бўлган турли маърака, маросимларга бош-қош бўлишдир. Тўй-ҳашамлар, оилавий тантаналарни, хотира маросимларини меъёрида, ихчам, исрофгарчиликсиз ўтказишга қаратилган Президент Фармони бу борада алоҳида эътиборга лойиқдир. Фармонда ҳаётимизда учраб тураётган шуҳратпарастлик, дабдабабозлик, эл-юрт одатлари ва анъаналарини менсимаслик, ўзини кўз-кўз қилиш, атрофида яшаётган одамларнинг ҳол- аҳволини инобатга олмаслик каби эскилик сарқитларига чек қўйиш зарурлиги таъкидланди. Бироқ уни амалга ошириш юзасидан қониқарли иш

олиб борилмаётганлиги, истиқомат жойларида соғлом муҳит бузилишига сабаб бўладиган, оддий одамларнинг нафсониятига тегадиган, уларнинг адолатга, соғлом турмуш тарзига, умуман давлат ҳокимиятига бўлган ишончига зиён етказадиган салбий ҳатти-ҳаракатларга чек қўйиш учун мутасадди идоралар, айниқса маҳалла оқсоқоллари етарли чора-тадбирлар кўрмаётганлиги кўрсатилган. Мазкур Фармоннинг ижросини таъминлаш борасида Маҳалланинг масъуллиги ва жавобгарлиги қанчалик катта эканлиги яна бир-бор таъкидланди, маҳалла, овул ва қишлоқ фуқаролар йиғинлари ҳузурида тўй, маросим ва бошқа тадбирларни ўтказиш билан бевосита шуғулланувчи маслаҳат кенгашлари (комиссиялар) ташкил этилди. Уларга: -маҳалла фаоллари, ҳокимликлар, тегишли давлат ва жамоат ташкилотлари билан биргаликда халқимиз табиатига ёт бўлган дабдабабозлик, ким ўзарга тўйлар қилиш ва шу каби ҳолларга чек қўйиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш тавсия этилди; - муқаддас динимиз, қадриятларимиз, урф-одатларимиз ва анъаналаримизнинг ҳақиқий моҳиятини ҳаётий, таъсирчан мисоллар ёрдамида кенг халқ оммасига мунтазам етказишни қатъий йўлга қўйиш уқтирилди; - жамоатчилик кенгашлари билан ҳамкорликда замон талабларига мос, халқимизнинг қарашларига мувофиқ келадиган янги, намунавий анъаналарни ташкил қилиш ва жорий этиш вазифалари топширилди. Мустақиллик йилларида маҳалла нуфузи ва мавқеини оширишга, фаолиятини ривожлантиришга ҳар томонлама кўмаклашувчи бир қанча омиллар барпо этилди. Булардан асосийлари: Биринчидан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятининг аниқ ҳуқуқий асослари яратилди. Мустақиллик туфайли «маҳалла» атамаси юртимиз тарихида биринчи марта Конституцияга киритилди. 1993 йилда «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги Қонун илк бор қабул қилинди. 1999, 2004 йилларда эса Олий Мажлис томонидан ушбу

Қонун янада такомиллаштирилиб, янги таҳрирда қабул қилинди. Умуман олганда, маҳаллалардаги фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятининг ҳуқуқий негизи Асосий Қомусимиз ва тегишли қонунлар доираси билан кифояланмайди. Бу соҳада ҳозирга қадар Ўзбекистон Республикаси Президентининг 7 та фармони, Вазирлар Маҳкамасининг 6 та қарори қабул қилинди. Шунингдек, ҳукумат даражасида 15 га яқин норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар, яъни турли йўриқномалар, қоидалар, услубий кўрсатмалар, низомлар ишлаб чиқилган ва қабул қилинган. Иккинчидан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини ривожлантиришга ҳар томонлама кўмаклашувчи давлат ва нодавлат тузилмалари шаклланди. Хусусан, 2000 йилнинг 11 февралида иккинчи чақириқ Олий Мажлис таркибида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Демократик институтлар, нодавлат ташкилотлар ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари қўмитаси тузилди. Қўмита демократик тузилмалар, жумладан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятига тааллуқли янги қонунлар қабул қилиш, амалдаги қонунларни такомиллаштириб бориш билан шуғулланади ҳамда қонунлар ижроси бўйича назорат-таҳлил ишларини амалга оширади. Республика «Маҳалла» хайрия жамғармаси эса Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1992 йил 12 сентябрдаги Фармонига мувофиқ ташкил этилган. Жамғарманинг асосий вазифалари Ўзбекистон аҳолисининг тарихан таркиб топган удум ва анъаналарини авайлаб асраш ва бойитишга ҳар томонлама кўмаклашиш, кам таъминланган оилалар, ногиронлар, етимларга ва ёлғиз қолган қарияларга нисбатан инсонпарварлик ва меҳр-шафқат муносабатида бўлиш ғояларини тарғиб қилиш, уларга моддий ва маънавий ёрдам кўрсатиш ҳамда бозор иқтисодиёти шароитида маҳаллаларни ижтимоий, иқтисодий ва маданий ривожлантиришга кўмаклашишдан иборат. Ўзбекистон Оқсоқоллар Кенгаши Таъсис қурултойининг 1999 йил 6 ноябрдаги қарори асосида ташкил этилган нодавлат нотижорат ташкилоти бўлиб, фаолиятининг асосий йўналиши барча поғоналардаги фуқаролар

ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини ҳар томонлама мувофиқлаштиришга қаратилган. Учинчидан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг мустақиллигини таъминлаш, уларга давлат органлари ваколатларини босқичма-босқич ўтказиб бориш орқали маҳаллалардаги фуқаролар йиғинларининг жамоатчилик ўртасида мафкуравий ишларни самарали йўлга қўйишлари учун шарт-шароит яратилди. Мамлакатни ривожлантиришнинг ҳозирги босқичида халқимизнинг маънавий-аҳлоқий қадриятлари, кўп асрлик анъаналари, урф-одатлари, маданиятини қайта тиклаш, ўсиб келаётган ёш авлодни ҳар томонлама баркамол қилиб тарбиялаш, ўсмирлар ва ёшлар ўртасида ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш, рўйхатга олинмаган диний ташкилотлар фаолиятига, ёт қарашларни мажбуран сингдириш ҳолларига чек қўйишда маҳаллалардаги фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари етарли тажриба, салоҳият ва тегишли имкониятларга эгадир. Тўртинчидан, истиқлол йилларида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тизими шаклланди. Мазкур органларни сайлаш жараёни такомиллашди. 2004 йил 29 апрелда «Фуқаролар йиғини (оқсоқоллари) ва унинг маслаҳатчиларини сайлаш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни қабул қилинди. Амалдаги қонунчилик асосида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари сайлови бўлиб ўтди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 105-моддасига ҳамда «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги Қонуннинг 20-моддасига биноан фуқаролар йиғинлари раислари (маҳаллалар оқсоқоллари) ва улар маслаҳатчилари 2,5 йилга муддат тугаши билан фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига янги сайлов бошланади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига сайлов – жамиятимиз учун демократия, сиёсий фаоллик ва фуқаролик мактабидир. Шундай қилиб, Ўзбекистонда фуқаролик жамиятини барпо этишда, ўзбекона демократиянинг устувор бўлишида, ижтимоий адолатнинг

қарор топишида, халқимизнинг ижтимоий-маънавий ҳаётида ўзини ўзи бошқариш органларига асосий ўрин ажратилган. Ў збекистонда ўзини ўзи бошқарув тараққиётининг асосий йўналишлари Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда амалга оширилаётган янгиланиш ва ислоҳотлардан асосий мақсад юртимизнинг янада ривожланиши, халқимизнинг эркин ва фаровон ҳаётга эришиши, жаҳон ҳамжамиятида муносиб ўрин эгаллашига эришишдир. Мазкур стратегик ва дастурий вазифаларни амалга оширишнинг муҳим устувор йўналишларидан бири давлат қурилиши ва фуқаролик жамиятини шакллантириш жараёнларини демократиялаш ва эркинлаштиришдан иборат. Бу борада ҳокимият тармоқларининг бир-биридан мустақил иш юритиш тамойилларини мустаҳкамлаш, ҳокимият ваколатларини нодавлат ва жамоат ташкилотларига, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига, маҳаллага босқичма-босқич топшириш, уларнинг бажарадиган ишлари доирасини кенгайтириш асосий вазифалар ҳисобланади. Бунда энг муҳими касби ва ижтимоий мавқеидан қатъий назар, аҳоли манфаатларини янада тўлароқ ифодалаш ва ҳимоя қилишда ўзини ўзи бошқариш органларининг ҳуқуқ ва мавқеини ошириш, уни бошқариш тизимининг самарали шакли ва моделини яратиш, янги давр талаблари асосида ислоҳ этиш долзарб вазифа бўлиб турибди. Фуқаролик жамиятини қуриш даврида давлат ваколатларининг бир қисмини босқичма-босқич ўзини ўзи бошқариш органларига топширишнинг устувор йўналишларини белгилаш, уларни маҳаллалар фаолиятининг мазмуни, мақсад-муддаосига мослаш, бу ишни рўёбга чиқаришнинг механизми, ҳуқуқий кафолатлар тизимини яратиш талаб этилади. Бу йўлдаги дастлабки дастурлардан бири Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2000 йил 2 июндаги Фармонига асосан тайёрланган «ХХ I аср маҳалласи» концепциясидир. Ушбу концепция ўзини ўзи бошқариш органлари- маҳаллаларнинг ҳуқуқларини кенгайтириш, жамият ҳаётидаги роли ва

аҳамиятини кўтаришга, ривожлантирилган ва амалий аҳамиятга эга бўлган моделини яратишга ҳамда шу орқали давлат ва жамият қурилишини эркинлаштириш, адолатли фуқаролик жамиятини шакллантиришга қаратилган. ХХ I асрда фуқаролик жамияти тамойилларига мос равишда халқнинг ўз турмуши ва бутун жамият ҳаётини ташкил этиш ва бошқаришда фаол қатнашиши учун шарт-шароит яратиш, миллий табиатимизга мос бўлган ўзини ўзи бошқарувчи маҳаллани ривожлантириш ҳамда унинг мавқеини ошириш-давлат ва жамият қурилишидаги демократик ислоҳотларнинг муҳим жиҳатларидан биридир. Маҳаллалардаги фуқаролар ўзини ўзи бошқариш ораганларининг самарали фаолият юритиши аҳоли кенг қатламларининг ташаббускорлигини оширишга, халқимизнинг улкан ақлий ва маънавий салоҳиятини мумкин қадар кўпроқ жалб этишга имкон беради. «ХХ I аср маҳалласи» концепциясининг назарий асосини давлатимизга фуқаролик жамиятини шакллантириш жараёнларини эркинлаштириш сиёсати белгилаб беради. Маҳалалардаги фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари мавқеини белгилаб берувчи назарий қоидалар амалга оширилишини таъминлайдиган илмий тавсия ва таклифларни ишлаб чиқиш, бу борада илмий тадқиқотлар олиб бориш натижасида маҳаллаларнинг имкониятини аниқлаш, уларнинг тарихий тажрибасини таҳлил қилиш ва умумлаштириш, бу соҳадаги хорижий тажрибани синчиклаб ўрганишни йўлга қўйиш зарур бўлади. Мазкур концепцияни амалга оширишнинг ҳуқуқий асослари мустақиллигимизнинг дастлабки йилларида ишлаб чиқилди. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва тегишли қонунларида мазкур концепцияни амалга оширишнинг ҳуқуқий асослари ишлаб чиқилган. 1. Фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятининг ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлаш юзасидан қуйидаги тадбирларни амалга ошириш белгиланади:

- фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини тартибга солувчи қонунлар ижроси устидан назоратни кучайтириш, қонунларни тарғиб қилиш бўйича тушунтириш ишларини олиб бориш, қонунларга шарҳлар тайёрлаш ёки мавжуд шарҳларни такомиллаштириб нашр қилиш; - фуқаролар йиғини, шунингдек, тафтиш комиссияси тўғрисидаги янги Низомни тайёрлаб, Вазирлар Маҳкамаси тасдиғидан ўтказиш ва кучга киритиш; - маҳалланинг ижтимоий ҳаётига тааллуқли масалалар юзасидан қонун ҳужжатларини тайёрлаш, қабул қилиш ва ҳаётга татбиқ этиш жараёнларида фуқароларнинг бевосита иштирокини таъминлаш; - давлат органлари ваколатларини фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига босқичма-босқич топшириш жараёнининг ҳуқуқий асосларини ишлаб чиқиш; - маҳаллий давлат органлари билан маҳалла ўртасида функциялар ҳамда ваколатларни аниқ тақсимот қилиш; - давлат органларининг айрим ваколатларини фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига ўтказиш соҳасидаги тажриба ишларини ташкил қилиш ва бу борада жамоатчилик фикрини ўрганиш; - фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини тегишли қонунлар, норматив ҳужжатлар, қўлланмалар, йўриқномалар ва бошқа зарурий ҳужжатлар билан таъминлаш. 2. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари учун кадрлар тайёрлаш, ушбу органлар мансабдор шахслари ва ходимларининг ҳуқуқий, иқтисодий, маънавий билимларини юксалтириш юзасидан: - демократик институтлар, нодавлат ташкилотлар ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари учун зарур бўлган малакали кадрлар тайёрлаш масаласини Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг мутахассислар тайёрлаш рўйхатига киритиш; - мазкур тизим раҳбар ходимлари учун малака ошириш, қайта тайёрлаш курсларини, айниқса, уларнинг жойлардаги бўлимларини ташкил этиш;

- «Маҳалла» хайрия жамғармаси ҳузуридаги «Маҳалла-зиёли» ўқув- услубий марказининг имкониятларини кенгайтириш, марказнинг молиявий таъминоти масаласини ҳал қилиш, ҳуқуқий мақомини белгилаш ва истиқбол дастурини яратиш; - академиялар, олий ўқув юртларининг ўқув ва илмий-тадқиқот кафедралари, «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш тамойиллари» ихтисослигини ўз ичига олган махсус марказ, шўъбалар, гуруҳлар очиш. 3. Фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг иқтисодий таъминотини яхшилаш юзасидан: - фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини молиялаш тизимини такомиллаштириш; - фуқаролар йиғини раиси (маҳалла оқсоқоли), масъул котиб, маданий- маърифий ишлар бўйича маслаҳатчи, ҳисобчи, маҳалла посбони, хотин- қизлар комиссияси раиси каби штат бирликлари учун маҳаллий давлат ҳокимияти орқали эмас, тўғридан-тўғри фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан маош тўлаш тартибини жорий этиш; - маҳаллалар ҳудудларини табиий газ ва ичимлик сув билан таъминлаш, йўл-йўлкаларни асфальтлаш, кўприклар солиш, марказлашган чиқиндихоналар қуриш сарф-харажатларини бюджет маблағлари ҳисобидан қоплаш; - фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тасарруфидаги хусусий тадбиркорлик билан шуғулланувчи кичик ва ўрта корхоналар, маиший хизмат кўрсатиш шахобчаларига, қишлоқ хўжалиги корхоналарига барча давлат солиқларини тўлашда имтиёзлар бериш; - фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари идораларини зарур замонавий иш қуроллари-компьютерлар, нусха кўчириш дастгоҳлари, кабинет жиҳозлари, канцелярия ашёлари ва бошқа зарур нарсалар билан таъминлаш масаласини ҳал этиш;

- маҳаллалар ҳудудидаги иморатлар, гузарлар, бозорларни фойдаланилмаётган ер майдонлари, бинолар ва бошқа иншоотларни қонунда белгиланган тартибда маҳаллалар тасарруфига ўтказиш; - фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятида шартнома муносабатларининг устунлигини таъминлаш мўлжалланади. 4. Фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини ташкилий жиҳатдан яхшилаш юзасидан: - маҳалла марказларини, гузарларни шарқона меъморий услубда қуришни давом эттириш; ХХ I аср маҳалла гузари лойиҳасини тайёрлаш; - фуқаролар йиғинлари билан уй-жойлардан фойдаланиш идораларини ягона бир бўғинга айлантириб, барча ҳудудларда уй-жой эгалари ширкатларини тузиш назарда тутилади; 5. Фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг ижтимоий ҳамкорлик, маънавий-маърифий ва мафкуравий соҳалардаги фаолиятини кучайтириш учун: - маҳаллалар ҳудудларида масжидлар, милиция ҳудудий таянч пунктлари ва бошқа тегишли ташкилотлар билан ҳамкорликда тартиб- интизомни, фуқароларнинг тинч-осойишта яшашини таъминлаш, хавфсизликка таҳдид солувчи ҳар қандай бўҳтон-иғвога, бузғунчилик хатти- ҳаракатларига нисбатан қатъий чоралар кўриш, жойларда «Ўз уйингни ўзинг асра!» даъватини амалга ошириш; - аҳоли яшаш жойлари санитария-эпидемиология ҳолатини яхшилаш, юқумли касалликлар билан касалланишнинг олдини олиш, санитария талабларига амал қилиш борасида маҳалла ҳудудида жойлашган корхона, муассасалари, савдо-сотиқ шахобчалари, бозорлар раҳбарлари билан ҳамкорликда чора-тадбирлар мажмуини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; - фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг давлат идоралари, нодавлат ташкилотлар билан ижтимоий ҳамкорлик алоқаларини кенгайтириш, ўзаро алоқаларнинг амалий-услубий қоидаларини такомиллаштириш;

- маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг хорижий мамлакатлардаги фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари билан алоқаларини кенгайтириш, уларнинг марказдан мустақил иш юритиш тажрибасини ўрганиш ва мақбул жиҳатларини мамлакатимизда қўллаш учун тавсия этиш, ўзаро тажриба алмашишни йўлга қўйиш зарур бўлади. 6. Давлат органлари зиммасидаги қуйидаги ваколатларни фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига босқичма-босқич ўтказиб бориш мақсадга мувофиқ: - фуқаролар ижтимоий таъминотини тўла ташкил қилиш; - уй-жой савдосини расмийлаштириш ва бошқа нотариал хизматларни бажариш; - паспорт тизимига риоя қилишни таъминлаш, фуқароларнинг келиш- кетиш ҳолатларини қайд қилиш; - фуқароларни ҳарбий хизмат учун рўйхатга олиш; - ишсизларни рўйхатга олиш ва ишга жойлаштириш юзасидан тавсиялар бериш; - маданий-маърифий, тарбиявий ишларни олиб бориш, барча маҳаллалар ҳудудида кутубхоналар ва қироатхоналар ташкил этиш; - ёдгорликлар, қабристонлар, муқаддас қадамжойларнинг сақланиши ва фойдаланилиши устидан назорат ўрнатишда қатнашиш; - маҳаллий солиқлар ва маҳаллий бюджетнинг пастдан юқоригача шаклланишида ва юқоридан пастгача тақсимланишида фаол қатнашиш; - маҳаллалар ҳудудида тегишли ижтимоий инфратузилмани, гузарларни барпо қилиш, ижтимоий иншоотларни таъмирлаш ва улардан фойдаланиш масалаларини маҳаллалардаги ўзини ўзи бошқариш органлари доирасида ҳал қилиш; - маҳаллалар ҳудудида кичик ва ўрта бизнес ташкилотларини яратиш, рўйхатдан ўтказиш, корхоналарнинг солиқ тўлашини назорат қилиш ҳуқуқига эга бўлиш;

- болалар боғчалари, бошланғич ва ўрта таълим мактабларининг хўжалик фаолиятини ташкил қилиш, уларни қўллаб-қувватлаш масалаларининг маҳалалардаги ўзини ўзи бошқариш органлари доирасида ечилишини қонунлаштириш; - маҳаллалар ҳудудидаги давлат тиббиёт масканларининг хўжалик фаолиятини ташкил қилиш, дори-дармонларнинг ишлатилишини жамоатчилик назоратига олиш; - спорт мажмуаларини қуриш, таъмирлаш ва улардан фойдаланишни ташкил қилиш орқали ёшларнинг оммавий спорт ўйинларида қатнашишлари учун маҳаллаларда шарт-шароит яратиш; - Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Президент Фармонлари ва Фармойишлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари ва фармойишлари, турли даражадаги ҳокимликлар, халқ депутатлари маҳаллий Кенгашлари қарорларининг маҳаллалар ҳудудида бажарилишини назорат қилиш; - фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг фаол жамоатчиларини рағбатлантириш мақсадида давлат мукофотларига тавсия этиш. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари бу вазифаларни тўла бажара олиш қобилиятига эга бўлгач, уларга давлат органлари ихтиёридаги бошқа ваколатлар босқичма-босқич ўтказиб борилади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ўз ваколатлари доирасидан чиқмаган ҳолда бошқа органлар ваколатлари доирасига кирмайдиган ҳар қандай масала бўйича ташаббусларни рўёбга чиқаришда амалдаги қонунчилик асосида тўла мустақил фаолият кўрсатиш ҳуқуқидан фойдаланадилар. Маҳаллалардаги фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари зиммасидаги вазифаларнинг тўла ва муваффақиятли бажарилишини таъминловчи восита уларнинг кучли молиявий асосга эга бўлишидир . Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари молиявий жиҳатдан етарли салоҳиятга эга бўлмаса, биринчидан, ўзларига қонуний белгилаб берилган ваколатларни амалга ошира олмайди, иккинчидан, уларнинг давлат

органларига қарамлиги сақланиб қолаверади. И.А.Каримов таъкидлаганларидек, «Биз маҳаллий ҳокимият органлари ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари олдига қўйилган вазифаларни ҳал этиш учун улар етарли молиявий ресурсларга эга бўлишига эришмоғимиз лозим. Бунинг учун уларнинг даромадларини шакллантирувчи манбаларни мунтазам кенгайтириб бориш зарур бўлади». Шу сабабли, маҳаллаларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига давлат органларининг айрим ваколатларини олиб бериш баробарида, уларнинг молиявий асосларини кучайтириш мақсадга мувофиқдир. Амалдаги қонунчиликка биноан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятининг молиявий асоси: - ўз маблағларидан; - халқ депутатлари туман ва шаҳар Кенгашлари томонидан белгиланган тартибда ажратиладиган маблағлардан; - юридик ва жисмоний шахсларнинг ихтиёрий хайр-эҳсонларидан; - шунингдек, қонун ҳужжатларида кўзда тутилган бошқа маблағлардан ташкил топади.

O'xshashlar

Ўзини ўзи бошқаришнинг ваколатлари

Ўзини ўзи бошқаришнинг асосий принциплари

Ўзини ўзи бошқариш асослари

Хорижий давлатларда ўзини ўзи бошқариш шаклланишининг назарий-ҳуқуқий асослари

Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи фани