Ўзбекистонда юридик конфликтларни ҳал қилишнинг ўзига хос жиҳатлари - Huquqshunoslik - Referatlar

Ўзбекистонда юридик конфликтларни ҳал қилишнинг ўзига хос жиҳатлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистонда юридик конфликтларни ҳал қилишнинг ўзига хос жиҳатлари Мустақиллигимизнинг дастлабки йиллариданоқ мамлакатимиз олдида ўзбек жамияти тараққиётининг ўзига мақбул йўлини танлашдек долзарб масала кўндаланг турган эди. Президентимиз таъбирича, ”Биз тарихимизнинг ўша туб бурилиш нуқтасида, ғоят хатарли ва мураккаб кунларда ҳақиқатан ҳам яккаю-ягона тўғри йўлни танладик. Яъни, мустабид тузум, ўта мафкуралашган, миллий ўзлигимизни топтаган эски тизимдан воз кечиб, халқимизнинг хоҳиш-иродаси, азму қарорини бажо келтириб, очиқ демократик ва ҳуқуқий давлат қуриш, ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантириш йўлини танладик” 1 . Айни пайтда, келажак сари тараққиётимизнинг асосида ётадиган беш тамойил белгилаб олинди, яъни аввалги тузумдан қолган салбий мерос – иқтисоднинг сиёсийлашувидан узил-кесил ҳоли бўлиш, мамлакатда амалга ошираётган ислоҳотларга давлатнинг ташаббускор бўлиши, ислоҳотларнинг кескин йўл билан эмас, балки босқичма-босқич, “... одамлар турмуш даражасининг кескин пасайиб кетишига йўл қўймасдан, аҳолининг ҳимояга муҳтож қатлам ва гуруҳларини ижтимоий жиҳатдан муҳофаза қилган ҳолда” 2 қонун устунлигини таъминлаган ҳолда амалга оширилиш белгиланган эди. Йирик назариётчи олим, профессор З.Исломовнинг фикрича, агар давлат ҳокимияти нобарқарорликни йўқота олмаса, давлат ичидаги вазиятни назорат қила олмаса, оқибатда мамлакатда ижтимоий танглик юз беради ва бу тангликнинг натижаси сифатида аҳолида ҳокимият институтларига нисбатан ишончсизлик ҳолати, бу институтлар томонидан ўз нуфузларини йўқотиши ҳамда жиноятчилик ва зўравонликнинг кўпайиши юз беради. “Давлат томонидан бошқарилмайдиган ёки заиф бошқариладиган ва маълум 1 Каримов И . Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари. – Т.: “Ўзбекистон”.2002. – Б.6. 2 Ўша жойда .

даражада ”пинҳоний” иқтисод томонидан ва унинг қоидалари асосида амалга ошириладиган бозор муносабатлари иқтисодиёти ислоҳотлари – бу худди аввалги тоталитар тузум ҳуружининг ўзгинасидир, фақат давлат даражасида эмас, балки давлатга қарши амалга оширилаётган ҳуруждир. Шу боис ўтиш даврини кечираётган жамиятда туб ўзгаришлар кучли давлат ҳокимиятисиз, яъни қатъий қарорлар ишлаб чиқара оладиган ва уларни мунтазам ҳаётга татбиқ эта оладиган ҳокимиятсиз амалга оширишнинг иложи бўлмайди” 3 . Айтиш лозимки, мустақилликка эришилгандан сўнг Ўзбекистонда кечаётган бир ижтимоий тузумдан иккинчисига ўтиш даври ўзининг ўта мураккаблиги ва мавжуд турли омилларга боғлиқлиги билан ажралиб туради. Мана шундай жамиятнинг тубдан янгиланиш жараёни ҳар қандай жамият тараққиётининг ажралмас элементи бўлган ижтимоий конфликтларсиз кечмайди, албатта. Бозор иқтисодиётига асосланган ҳуқуқий давлатни қуриш йўлида жамият олдидаги турли муаммолар ва зиддиятларнинг муқаррарлигини назарда тутган мамлакатимиз Президенти И.Каримовнинг уларнинг оқилона ечимини топиш масаласида муҳим восита бўлувчи сиёсий-ҳуқуқий давлат институтларининг моҳияти ва ўрни масаласига ўзига хос замонавий ёндошганлигини таъкидлаш ўринли, яъни унинг эътирофича, “Биз яқин ўтмишда синфий ҳукмронликнинг қуроли сифатида давлат ҳақидаги марксча ғояни шиор қилиб олиб, бу назарияни догмага, давлат ва ҳуқуқни эса синфий кураш, синфий рақибларни енгиш воситасига айлантирган эдик. Демократия шароитларида эса, давлат ижтимоий қарама-қаршиликларни зўрлик ва бостириш йўли билан эмас, балки ижтимоий келишув, халқ таъбири билан айтганда муросаю мадора билан бартараф этиш воситасига айланади. 3 Қаранг: Исламов З. Проблема власти: её понимание, назначение, социальная ценность. –Т., 2003. –С.14.

Ҳуқуқни ўзига эса ижтимоий ҳамжиҳатлик ва келишувларга асосан ижтимоий тартиб-интизомга эришиш, эркинлик, адолатпарварлик ва тенгликни вужудга келтириш воситаси сифатида ёндошилади” 1 . Ижтимоий нотенгликнинг асосий белгилари бўлиб мулкчилик, ҳокимият, мақом муносабатларидаги фарқлар ҳисобланади. Бу хусусиятлар у ёки бу даражада жамиятнинг ижтимоий-синфий тузилмасида акс этади, ижтимоий гуруҳлар, индивидлар ўртасидаги муносабатлардаги нотенглик бўлиб намоён бўлади. Ижтимоий-сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий нотенглик билан ижтимоий гуруҳлар ва индивидларнинг ҳаёт тарзида, маданиятида, руҳиятидаги муҳим фарқлар хам боғлиқ бўлади. Моддий ва маънавий бойликларни яратиш, уларни айирбошлаш ва тақсимлаш юзасидан бўладиган ижтимоий ҳаракатлар ижтимоий гуруҳлар ўртасида тангликка, муайян шароитларда эса очиқ конфликтга олиб бориши муқаррардир. Сўнгги ўн йилликларнинг тарихий тажрибаси шундан гувоҳлик берадики, давлат социализми хусусий мулкчиликни ва синфларнинг ижтимоий нотенглигини бутунлай тугата олмади. У жамиятни ижтимоий конфликтлардан хам қутқара олмади. Шу ўринда мамлакатимиз раҳбарининг Ўзбекистон халқининг ривожланиш хусусиятлари, ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражаси, маънавий қадрият ва анъаналарини эътиборга олган ҳолда янги ривожланиш босқичида ижтимоий зиддиятларнинг ўта кескинлашувига йўл қўймаслик масаласига эътиборни қаратиб қуйидагича фикр билдирган, яъни “…муста қ иллигимизнинг биринчи кунлариданок, ўзимизга хос ва ўзимизга мос и қ тисодиётни ва ижтимоий моделни, яъни устувор йуналишларни танлаган эканмиз, ўзгалардан фар қ ли ў ларок, жамиятимизда ўта бойлар ва ўта қ ашшо қ лар бўлиши маъ қ ул эмаслигини эълон қ илганмиз ва бизнинг бугунги амалий хаётимиз айнан шу ма қ садга қ аратилган. …” 1 . 1 Каримов И.Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. Т.:- “Ўзбекистон”, 1995 . – Б.26. 1 Каримов И. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч- қ удратимизга, ҳ амжи ҳ атлигимиз ва қ атъий иродамизга бо ғ ли қ . Т.,-Ўзбекистон, 2004.- 12-т. – Б.110.

Мамлакатимизда амалга оширилаётган демократик ислоҳотлар ижтимоий ва сиёсий ҳаётнинг барча соҳаларини, шу жумладан, судлов тизимини ҳам қамраб олди. Таъкидлаш жоизки, суд ҳокимиятининг моддий асоси ва ташкилий ҳуқуқий шакли бўлган давлат суд тизимини ташкил этувчи судлар томонидан амалга ошириладиган одил судлов жамиятда ҳуқуқ субъектлари (жисмоний ва юридик шахс, жамият ва давлат, алоҳида шахс ва давлат) ўртасида юзага келувчи конфликтларни ҳуқуқ воситасида ҳал қилиш, фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини, фуқаролик жамияти ва давлат манфаатларини ҳимоя қилишнинг энг ишончли ва маърифий усули ҳисобланади. Суд ислоҳотини чуқурлаштириш, бутун одил судлов тизимини демократлаштириш - ҳуқуқий давлатни мустҳкамлашнинг муҳим йўналишидир. Ижтимоий турмушнинг демократик институти тариқасида суднинг аҳамияти ошиб бормоқда. Босқичма-босқич ва изчиллик билан амалга оширилаётган ислоҳотлар давомида суд фуқаролар ва юридик шахслар ўртасидаги турли ҳуқуқий конфликтларни самарали ҳал қилиш воситасига айланиб бормоқда. “Мустақиллик йилларида суд-ҳуқуқ тизимини эркинлаштириш ва демократлаштириш борасида мухим қадамлар қўйилганини эътироф этмоқ лозим. Бунинг натижасида мамлакатимизда замановий дем о кратия талабларига жавоб бера оладиган суд тизими шаклланмоқда. Фуқароларнинг судга ишончи мустаҳкамланиб бормоқда. 1993 йил қабул қилинган "Судлар туғрисида"ги биринчи қонундаёқ айбсизлик презумпцияси химояга бўлган ҳуқуқ, суд жараёнидаги тортишув ва ошкоралик каби умумэътироф этилган тамойиллар белгилаб қуйилган эди. Улар кейин жиноий процессуал, фуқаролик процессуал ва бошқа кодекс ҳамда қонунларда ривожлантирилди. Жаҳон тажрибасини ҳисобга олиб, биринчи марта мамлакатимизда Конституциявий суд таъсис этилди. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида

хўжалик муносабатларида қонунчиликни таъминлаш да мухим роль ўйнаётган хўжалик судлари тизими яратилди. 2000 йилда Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги "Судлар туғрисида"ги Қонуннинг қабул қилиниши суд тизимини ислох қилишда муҳим босқич бўлди” 1 . Суд ҳокимияти органларининг фаолиятига бўлган давлатнинг эҳтиёжи , энг аввало , жамиятда турли шаклларда: инсон билан инсон, инсон билан давлат (ёки унинг органлари), давлат билан алоҳида шахс ўртасида юз берувчи ижтимоий конфликтларни юридик воситалар ва усуллар билан ҳал қилиш зарурияти билан белгиланади. «Ҳокимиятнинг ҳар бир тармоғи ўз функцияларини факат ўзига мос бўлган, алохида органлар ёрдамида амалга оширади. Суд ҳокимиятида бундай органлар бўлиб судлар ҳисобланадики, улар суд тизимини ташкил этади. Бу катъий ташкиллаштирилган тизим. Унинг ташкилий шакллари қонун билан батафсил белгиланади ва фақат қонунчилик тартибида ўзгартирилиши мумкин» 2 . Юридик адабиётда «Суднинг ижро органлари тизимидан алохида бўлиши, унинг институциявий ва ташкилий мустакиллигига факат конституциявий тузум ёки хокимиятлар бўлиниши принципини тан олувчи давлатлардагини эришиш мумкин. Айнан шу пайтдан бошлаб суд хакида эмас, балки суд хокимияти хакида гапириш мумкин» 3 лиги хакида фикр мавжуд. «Ижтимоий ҳ имоя тизими сифатида суд тизими « ҳ у қ у қ ий давлат» ма қ омига талабгор ҳ ар қ андай давлатда катта а ҳ амият касб этади. Ижтимоий ҳ акам ролини бажариш билан у бир ва қ тнинг ўзида ҳ у қ у қ билан тартибга солинадиган фаолиятнинг барча со ҳ аларини ҳ имоя ҳ илади. Суд органлари тизими ҳ у қ у қ ий тартиботни, и ҳ тисодий макон бирлигини, мулк та ҳ симоти ва 1 Каримов И. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмо қ керак. Т.10. - Т : Ўзбекистон,2002. – Б. .318. 2 Қаранг: Конституционное право зарубежных стран / Под общ.ред.М.В.Баглая, Ю.И.Лейбо, Л.М.Энтина. М.:Норма-Инфра,1999. - С.328. 3 Қаранг: Абросимова Е.Б. Судебная власть в Российской Федерации: система и принципы. – М.:Институт права и публичной политики , 2001. - С.1 2 .

айирбошлашнинг ҳ укмрон шаклларини қ ўри қ лаб ва и қ тисодий фаолият эркинлигини кафолатлаб конституциявий тузум асосларининг муста ҳ камлигини таъминлайди. Айнан у жамият манфаатларига зид хатти- ҳ аракатларни содир этувчи шахсларга нисбатан давлат мажбурловини жорий этади» 4 . Ўзбекистонда ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини шакллантириш жараёнлари ўзига хос тарзда амалга оширилмоқда. Мамалакатда босқичма-босқич жорий қилинаётган жамиятни янгилаш ва модернизациялаш бўйича туб ислоҳий ўзгаришлар ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маънавий соҳаларда юзага келувчи келишмовчилик ва конфликтларга ўз таъсирини ўтказмаслиги мумкин эмас. Амалиётчи конфликтолог И.Чупрининанинг фикрича, Ўзбекистонда конфликтлар билан иш олиб бориш соҳасида «... ҳозирги замон демократик қадриятлари билан миллий аъаналарнинг уйғунлашуви энг самарали ҳисобланади. ... бу масалада Ўзбекистоннинг ўзига хослиги маҳаллий ўзини ўзи бошқариш жамоавий тузилмаси – маҳаллаларнинг самарали фаолият кўрсатиши ҳисобланади. Маҳалла ўз аҳолиси ўртасидаги низоларни анъанавий тарзда ҳал қилиб келиш билан шуғулланган. Ҳозир бу функция маҳаллалар қошидаги келиштирув бўйича қўмиталарни тузиш орқали қайта тикланмоқда» 1 . Дарҳақиқат, Ўзбекистон мустақилликни қўлга киритгач, суверен давлатчиликни шакллантиришда маданиятимиз сарчашмаларига, теран ва улкан маънавий меросимизга мурожаат қилиш, боқий тарихий ўтмишимизда мавжуд бўлган барча эзгуликларни юзага чиқариб, ривожлантириш борасида беқиёс имкониятлар очилди. Ўтмиш аждодларимизнинг маданий ва маънавий бойлиги чуқур мушоҳада этилиб ижтимоий онгимизга сингдирилмоқда, шу орқали биз барпо этаётган янги фуқаролик жамияти 4 Қаранг: Пилипенко Ю.С., Каримуллин Р.И. Российская судебная система в контексте нового Федерального конституционного закона// Российское право. 1998 , №1. - С.23. 1 Қаранг: Чупрынина И. Заметки о современных проблемах гражданского общества в СНГ и роли неправительственных организаций в мировотворчестве./Разрешение и предупреждение конфликтов в СНГ. Международный справочник организаций /Ред. И сост. Л.Л.Зимина, Е.Ю.Садовская. Конфликтологический центр. – Алматы, 2002. - С.27.

манфаатларига хизмат қилмоқда. Кенг кўламда ривож топган жамоат бирлашмалари тизими нинг мавжудлиги фуқаролик жамиятининг муҳим сифат белгиларидан биридир. Бундай ижтимоий институтлар воситасида фуқаролар ўзларининг сиёсий, иқгисодий, маданий ва турмушнинг бошқа соҳаларидаги эҳтиёж ҳамда манфаатларини қондириш ва ҳимоялаш, умумий муаммоларни биргаликда ҳал этиш имкониятига эга бўладилар. Жамоат бирлашмалари давлатдан мустақил бўлган, алохида фаолият юритадиган ва, айни вақгда, давлат институтларига таъсир ўтказа оладиган, давлатнинг ижтимоий ҳаётга, шунингдек, фуқароларнинг шахсий ҳаётига асоссиз аралашувидан муҳофаза қилишга йўналтирилган ташкилотлардир. Фуқаролар ёки юридик шахсларнинг ташаббуси билан тузилган бу кўнгилли ўзини ўзи бошқарувчи ташкилотлар хилма-хиллиги билан фаркланади. Уларни қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: 1) аҳоли муайян йирик тоифаларининг ижтимоий манфаатларини кўзлаб ишлашга ихтисослашган ҳукуматга қарашли бўлмаган умуммиллий ташкилотлар; 2) "Маҳалла" жамғармаси (фуқароларнинг жамоавий-маҳаллий ўзини ўзи бошқарувига доир ҳаракатини мувофиқлаштирувчи); 3) Ўзбекистон Республикаси Хотин-қизлар қўмитаси (республикада ва жойларда қўмиталарнинг бошлиқлари давлат раҳбарияти тизимига киритилганлиги туфайли барча даражаларда ҳукумат ташкилотлари билан ўзаро боғлиқ ҳолда ишлаш механизмига эга) Ишбилармон аёллар уюшмаси, Олима аёллар уюшмаси каби шерик ташкилотларни таъсис этган; 4) Ўзбекистон Республикаси Ногиронлар уюшмаси(маълумотларга кўра унинг таъсир доирасида 600 мингдан зиёд киши бор). Ф озил ва комил тарих гувоҳлик берганидек, айнан маҳаллий жамоада эркин элу улуснинг кучи ўз ифодасини топади. Маҳаллий жамоалар демократия ўрнатилишида беқиёс роль ўйнайди. Маҳаллаларнинг маҳаллий ҳудуд аҳолиси ҳаётида ўзига хос аҳамият

касб этишига мамлакатимиз Президенти томонидан ўринли урғу берилганлиги эътиборни тортади, чунончи «... маҳалла халқимизнинг ўзи асрлар давомида ижод қилган том маънодаги демократик идора тариқасида одамларнинг сиёсий , ижтимоий савиясини оширишда муҳим аҳамият касб этади. Халқимизнинг «Отанг – маҳалла, онанг - маҳалла» деган нақли ҳам айнан шу маънода айтилган, десак, асло хато бўлмайди. Шунинг учун ҳам маҳаллада яшайдиган ҳар қайси одам – у ишчи ёки ўқитувчи, раҳбар ёки пенсионер бўладими – ким бўлишидан қатъи назар, маҳалла идорасига келганида, албатта, бир ният, бир ташвиш ёки илтмос билан келади. Шундай экан, маҳаллага мурожаат қилган ҳар қайси инсонни қуруқ гаплар билан жўнатиш эмас, балки уларнинг талаб ва илтимосини қондиришга ҳаракат қилиш лозим. Биз ана шу масала устида чуқурроқ ўйлашимиз зарур, деб ўйлайман» 1 . Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш тизимини мустаҳкамлаш ва ривожлантиришга мамлакат мустақиллиги қўлга киритилганидан сўнг Ўзбекистон давлати раҳ б арияти томонидан кучли эътибор қаратилмоқда, чунки мазкур маҳаллий жамоавий идоранинг турмуш, оила, фарзандлар таълим ва тарбияси билан боғлиқ жамият ҳаётида юзага келувчи кўп сонли можаролар ва конфликтлар ечимини ўз вақтида оқилона ва мақбул ҳал қилиш воситаси эканлигини ҳаётнинг ўзи тўлиқ тасдиқламоқда. «Бугунги кунда дунёнинг турли мамлакатларидан келиб кўрган одамлар фақат бизнинг юртимизда мавжуд бўлган, ноёблиги билан кўпчиликнинг ҳавасини ўзига тортадиган маҳалла идорасининг афзалликларига тан бермоқда. Улар халқимизнинг ана шу тизимга суяниб ва таяниб, ўз келажагини қураётганганини яхши баҳоламоқда. Чунки маҳаллада одамлар эркин яшаши, ўз фикрини эркин билдириши, камчиликларни бемалол танқид қилиши мумкин. .... Маҳалла том маънодаги жамоа бўлиши керак. Маҳаллага шундай шароит туғдириб бериш керакки, токи унда яшайдиган ҳар қайси 1 Каримов И. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ҳа мжи ҳ атлик ва қ атъий иродамизга бо ғ ли қ . Т.- Ўзбекистон. – 2004. 12т. – Б.102-103.

инсон ўз ҳуқуқини яхши билсин ва маҳаллага суяниб, маҳалланинг ваколатларидан фойдаланиб, ўз ҳуқуқини ҳимоя қилишга қодир бўлсин. ...Ҳаммамиз яхши биламизки, бизнинг халқимизда ор-номус, андиша, ҳаё ва ибо деган тушунчалар ниҳоятда кучли. Бу эса кўпинча уйдаги можарони ҳал этиш учун ариза ёзиб, судга чопишга йўл бермайди. Оилавий келишмовчиликларни нари борса маҳалла доирасида, кўпни кўрган кексалар, фаоллар ёрдамида ҳеч кимга овоза қилмай, ортиқча расмиятчиликка йўл қўймай ҳал этиш – бу ота-боболаримиз амал қилиб келган азалий одат. Ким нима демасин, биз бундан ҳеч қачон воз кечмаймиз» 2 . «... биз инсон ҳуқуқларини юксак қадрлаймиз, бу борада бирон-бир адолатсизлик ёки қонун талабларидан чекинишга асло йўл қўймаймиз. Чунки бу дунёда ҳар ким ўз хоҳишига кўра яшашга, ўзи хоҳлаганча иш тутишга ҳақлидир. Бугун биз суд тизимини айнан шундай қарашлар асосида ислоҳ қилаяпмиз. Шу мақсадда судларда ярашув амалиёти ҳам кенг қўлланилмоқда. Бу ўзаро келишув йўли билан ҳал бўладиган масалани жанжал кўтармасдан, беҳуда аризабозлик, бир-бирини ҳақорат қилмасдан ҳал этиш имконини беради. ...Арзимаган ҳаётий масалаларни ҳам ўз шахсий манфаатини кўзлаб, жанжал ва суд орқали, тортишув орқали ҳал қилиш, ортиқча можароларга бориш, ўйлайманки, бундай йўл халқимизга маъқул бўлмайди» 3 . 2 3

Адабиётлар рўйхати Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 380 б. Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 366 б. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 429 б. Каримов И. А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 413 б. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б.

O'xshashlar

Kонфликтларни ҳал қилишнинг юридик усуллари

Ёзма юридик нутқ. Юридик терминлар тизимининг ўзига хос хусусиятлари

Конфликтларни олдини олишнинг юридик усуллари

Жиноятларни «излар босилмай туриб» тергов қилишнинг ўзига хос хусусиятлари

Профессионал жиноятчиларнинг ўзига хос хусусиятлари