Юридик техниканинг умумий қоидалари - Huquqshunoslik - Referatlar

Юридик техниканинг умумий қоидалари

Yuklangan vaqt:

28.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.5 KB

Ko'chirib olish

Юридик техниканинг умумий қоидалари Режа: 1. Юридик техника мазмунининг тушунчаси. Қонун ҳужжатларининг мазмуни ва тузилишига оид қоидалар. 2. Мантиқ қоидалари. Тил қоидалари. Расмий (реквизит) талаблар. Юридик техника тартиб-таомиллари. 3. Юридик воситалар тушунчаси ва умумий тавсифи. 4. Юридик техниканинг умумий, техник юридик ва махсус воситалари. 5. Ҳуқуқий символлар. Юридик терминлогия. 1

2. Қонун ҳужжатларининг мазмуни ва тузулишига оид қоидалар “Юридик техника” тушунчасининг ҳозирги талқинлари шу билан тавсифланадики, улар мазкур тушунчага қонунчилик технологиялари қисмини киритади. Қонунчилик технологиялари (юнонча: технология – санъат, маҳорат, кўникма ҳақидаги таълимот) – юридик амалиётда яратилган қоидалар, усуллар ва воситалар бўлиб, уларнинг қўлланилиши маълум ижтимоий гуруҳларга ёки бутун жамиятга зарур бўлган қонун ҳужжати яратилиши ва қабул қилинишини таъминлайди. Шунинг учун ҳам “Юридик амалиёт норматив аҳамиятга эга. У... муайян ҳуқуқий қоидаларда ўз ифодасини топади”. Ижтимоий-ҳуқуқий маънода қонунчилик технологиялари ёзилган ва ёзилмаган қоидалар, усуллар ва воситалар бўлиб, уларнинг қўлланилиши маълум ижтимоий гуруҳлар ёки бутун жамиятга зарур бўлган қонунни тайёрлаш ва қабул қилишни таъминлайди. Шунингдек, улар қонун чиқарувчиларга ёки жамоатчилик фикрига худди шу мақсадда таъсир кўрсатиш методларидир. Тегишли адабиётларни таҳлил қилиш орқали юридик техника ва қонунчилик техникаси каби атамаларга дуч келамиз. Шу ўринда табиий бир савол туғилади, яъни бу икки атаманинг ўзаро фарқи нимада, улар қамраб оладиган масалалар доираси қандай? Бу атамаларнинг номидан ҳам кўриниб турибдики, юридик техника тушунчаси қонунчилик техникаси тушунчасидан кенгроқ. Зеро, юридик техника бу – ҳар бир мамлакатда ваколатли давлат органлари томонидан норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ишлаб чиқиш, қабул қилиш, расмийлаштириш, амалдагиларига тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш, эскиларини бекор қилишда ҳамда индивидуал юридик ҳужжатлар, яъни ҳуқуқни қўллаш ҳужжатларини қабул қилиш жараёнида фойдаланиладиган услублар, усуллар, йўллар ва воситалар, шунингдек амалий кўникмалар мажмуидан иборатдир . 2

Юридик техниканинг энг муҳим талабларидан бири бу - ҳар бир яратилган қонун, энг аввало мантиқий мунтазамликка асосланган ҳолда, бир- бирига боғлиқ ва ҳар бири олдинги норманинг мазмунидан келиб чиқадиган нормалар тизимидан иборат бўлиши керак. Бошқача қилиб айтганда, ҳар бир норма яхлит бир тизимнинг мустақил, бироқ ўзигача ва ўзидан кейинги нормаларга мазмунан боғлиқ бирлиги сифатида жойлаштирилиши лозим. Бунда, норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг бирон-бир нормаси бошқа нормага мазмунан зид келмаслигини таъминлаш муҳим аҳамиятга эга. Ҳар бир норма ягона тизимнинг бўғини сифатида умумий қонун ҳужжати йўналишига мос келиши лозим. Бироқ бу фикр, бир норматив-ҳуқуқий ҳужжат ичида зиддият бўлмаса бўлди, дегани эмас, албатта. Алоҳида олинган норматив-ҳуқуқий ҳужжат яхлит қонунчилик тизимидаги барча ҳуқуқий нормаларга зид келмаслиги лозим. Шу жиҳатдан олганда, ҳуқуқий тизимда ўзаро зиддиятлар бўлмаслигига эришиш муҳим аҳамиятга эга. Ҳуқуқ ижодкорлиги – жамият ва давлат нинг ҳуқуқий эҳтиёжларини аниқлаш ва баҳолаш, ваколатли субъетларнинг ҳуқуқий ҳужжатларини белгиланган тартибда шакллантириши ва қабул қилишини қамраб олувчи жараёнидир. Ушбу таърифда қуйидаги муҳим жиҳатларга урғу берилган: 1)ҳуқуқий тартибга солишни талаб этадиган ҳолат ёки жараённи англаш, ўрганиш ва таҳлил этиш; 2) у ёки бу ҳуқуқий актни қабул қилиш ваколатига эга бўлган органни (субъективни) аниқлаш; 3)қабул қилиниши мўлжалланаётган актнинг шаклини танлаш; 4)тегишли процедура доирасида ҳуқуқий актни тайёрлаш, қабул қилиш ёки ўзгартириш. Албатта, санаб ўтилган бу жиҳатлар ўзаро боғлиқ ва яхлит жараёндир. Ҳуқуқшунос олим, академик Ш.З.Ўразаев таъкидлаганидек, қонун чиқариш жараёнида қонунларга шошма-шошарлик, вақтдан ўзиб кетиш, ҳадиксираш ва оқибатини пухта ўйламаслик, тез-тез ўринсиз ўзгартишлар киритавериш, шунингдек бир жойда тўхтаб, қотиб қолиш ҳоллари бўлмаслиги лозим. Дарҳақиқат, бу борада шошма-шошарликка йўл қўймаслик учун ҳуқуқий тартибга солишнинг мақсади ва вазифаларини 3

аниқлаш ҳамда тартибга солиш меъёрини тўғри танлаш жуда муҳим аҳамият касб этади. Шу сабабли, қонун ижодкори “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги ва “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги Қонунларда ҳуқуқий тартибга солишнинг мақсади ва вазифаларини аниқ белгилаш лозимлигини ва бунинг учун амалиётни ўрганиш, жамоатчилик фикрини ҳисобга олиш зарурлигини қайд этади. “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги Қонуннинг 14-моддасида эса қонун лойиҳасини тайёрлаш қонунчиликнинг ҳолатини чуқур ўрганишга, ижтимоий муносабатларнинг муайян соҳасини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишга салбий таъсир кўрсатаётган нуқсонлар ва зиддиятларни аниқлашга, шунингдек амалдаги қонун ҳужжатларининг қўлланилиш амалиётини таҳлил этишга асосланиши кўрсатилган. Қонунчилик техникасининг энг муҳим талабларидан бири бу - ҳар бир яратилган қонун, энг аввало мантиқий мунтазамликка асосланган ҳолда, бир- бирига боғлиқ ва ҳар бири олдинги норманинг мазмунидан келиб чиқадиган нормалар тизимидан иборат бўлишидир. Бошқача қилиб айтганда, ҳар бир норма қонун ёки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжат - яхлит бир тизимнинг мустақил, бироқ ўзигача ва ўзидан кейинги нормаларга мазмунан боғлиқ бирлиги сифатида жойлашиши лозим. Қонуннинг матнини ишлаб чиқишда қонунчилик техникасидан фойдаланишнинг асосий мақсади қуйидагилардан иборатдир: - қонун тузилиши ва шаклининг мукаммал бўлиши; - қонунда ифодаланган меъёрий қоидаларнинг аниқ, равон ва тушунарли бўлиши; - қонун нормаларининг қонун чиқарувчининг мақсадига тўла мос келиши; - қонуннинг предмети ҳисобланмиш муносабатларнинг тўла тартибга солиниши. 4

Норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг хусусан, қонуннинг бирон-бир нормаси бошқа бир нормага мазмунан зид келмаслигини таъминлаш муҳим аҳамиятга эга. Ҳар бир норма ягона тизимнинг бўғини сифатида умумий қонун ҳужжати йўналишига мос келиши керак. Бироқ бу фикр, бир норматив-ҳуқуқий ҳужжат ичида зиддият бўлмаса бўлди, дегани эмас, албатта. Алоҳида олинган норматив-ҳуқуқий ҳужжат яхлит қонунчилик тизимидаги барча ҳуқуқий нормаларга зид келмаслиги лозим. Бунда бутун ҳуқуқий тизимда ўзаро зиддиятлар бўлмаслигига эришиш муҳим аҳамият касб этади. Қонун матнини ишлаб чиқишнинг қоидалари ҳақида ҳуқуқшунос олимлар Ҳ.Одилқориев, И.Тультеев ва Ў.Муҳамедовлар қуйидаги фикрларни баён этишади: - норматив-ҳуқуқий тартибга солишда тўлиқлик, ҳуқуқий муносабатлар моделини тузиш, юридик нормаларни таърифлашда камчилик ва нуқсонларни бартараф этиш муҳим; - норматив кўрсатмаларнинг аниқлиги, нормаларни ҳаддан ташқари умумий, мавҳум таърифлашга, ҳаддан зиёд чалкаш кўрсатмаларга йўл қўймаслик лозим; - мантиқий жиҳатдан қатъий ва изчил баён этиш, ҳуқуқий ҳужжатнинг норматив кўрсатмалари ўртасида узвий алоқани таъминлаш даркор; - норматив-ҳуқуқий ҳужжатни иложи борича қисқа ва ихчам баён этиш керак; - норматив ва норматив бўлмаган кўрсатмаларни, муваққат ва доимий нормаларни аниқ ажратиш муҳим; - норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тилининг содда ва лўнда бўлиши, осон эсда қолиши лозим; - норматив-ҳуқуқий ҳужжат ягона мазмун билан боғланган, битта тартибга солиш предметига эга бўлиши даркор; - норматив-ҳуқуқий ҳужжатни яхшироқ шарҳлаш, ундан фойдаланиш, уни ҳисобга олиш ва системалаштиришни енгиллаштириш мақсадида айни 5

бир масала юзасидан бир неча ҳужжатлар қабул қилинишига йўл қўймаслик керак; - ҳуқуқ ижодкорлигининг техник усулларидан бир хилда ва изчил фойдаланиш лозим. Р.Книпер ва В.Назарянлар қонун матнини ишлаб чиқишнинг қоидалари ҳақида тўхталиб, қуйидагиларни таъкидлаб ўтадилар: 1. Қонун матнини ишлаб чиқишда таҳрир гуруҳи тартибга солиниши мўлжалланаётган масалага мос келувчи мантиқий режа ва қонунни тайёрлаш тизимини тузиши лозим. Ҳажман катта бўлган лойиҳаларни ишлаб чиқишда тушунишга қулай бўлишни таъминлаш учун умумий қисм киритиш имкониятини кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ; 2. Қонуннинг тузилишига келганда уни қуйидаги белгилар асосида бўлиши тавсия этилади: - фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари; - давлатнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари; - зарурий бўлган маъмурий идоралар (масалан, Патент идораси); - мўлжалланаётган санкциялар; - солиққа доир қоидалар; - ўтказиш қоидалари, бунда қонуннинг кучга кириш санаси ҳам ифодаланиши лозим; 3.Қонунда кундалик ҳаётдагидан бошқа маънода ишлатиладиган турли иборалар (дефинициялар) қўлланилса, имкон қадар уларнинг тушунчаларини бериш лозим. Шу билан бир қаторда, такрорлашларни олдини олиш ҳамда янги атамаларни муомалага киритишда ҳам тушунчалардан фойдаланиш тавсия этилади. Тушунчаларда норматив кўрсатмалар бўлмаслиги ҳамда улар сўзнинг суньий маъносини келтириб чиқармаслиги лозим. Қонунчилик ҳужжатлари қонунда белгиланган шаклда қабул қилинадиган, умуммажбурий давлат кўрсатмалари сифатида қонун ҳужжатлари нормаларини белгилаш, ўзгартириш ёки бекор қилишга қаратилган расмий ҳужжат, яъни норматив-ҳуқуқий ҳужжатлардан иборат 6

бўлади. Хусусан, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, қонунлар ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларининг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорлари қонун ости ҳужжатлари ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонунда расман мустаҳкамлаб қўйилганидек, Ўзбекистон Республикасида барча қонунчилик ҳужжатлари икки хил кўринишда намоён бўлади: 1) Қонунлар 2) Қонун ости ҳужжатлари Қонун –ижтимоий ва давлат ҳаётининг энг муҳим томонларини тартибга соладиган, махсус тартибда қабул қилинадиган ва олий юридик кучга эга ҳуқуқий ҳужжатдир. Ўзбекистон Республикаси қонунчилик ҳужжатларининг иккинчи тури – бу қонун ости ҳужжатларидир. Қонун асосида ташкил этилган ҳамда унга зид бўлмаган ваколатли органларнинг ҳуқуқ ижодкорлиги ҳужжатлари қонун ости ҳужжатлари ҳисобланади. Шундай қилиб, қонунчилик ҳужжатлари – бу давлат ҳокимияти ва бошқарувининг юқори органлари томонидан чиқариладиган норматив ҳуқуқий ҳужжатлар йиғиндисидир. Мантиқ қоидалари. Қонун ҳар қандай ҳуқуқий ҳодиса каби ўзининг махсус шакли ва мазмунига эга. Шаклсиз мазмун бўлмаганидек, мазмунсиз шакл ҳам бўлмайди. Мазмун – бу муайян ҳодисанинг у ёки бу элементлар, алоқалар, муносабатлари йиғиндиси ҳисобланади. Шакл эса, – бу ҳодиса мазмунининг ташкил этилиши, мавжуд бўлиши ва қўлланилишининг усулидир. 7

Қонун ўз мазмуни, шакли, мантиқий фикрлаш маданияти, қонунчилик техникаси даражасидан келиб чиққан ҳолда, расман аниқ хусусиятга эга бўлади. Маълум мантиқий усулларни қўллаган ҳолда, қонунчилик матнларинининг тузилишини шакллантириш унинг шакл ва мазмун жиҳатдан такомиллашувини таъминлаб беради. Умуман, қонун мантиқий тузилиши, ҳужжатнинг тузилмавий шакли қуйидагилардан иборат бўлади: ҳужжатнинг номланиши, қонунни қабул қилган орган номи, қонуннинг номланиши, қонун матнининг асосий элементлари, яъни муқаддима, қисм, бўлим, боб, модда, модда банди, модда қисми, қонуннинг кучга кириш вақти, тегишли мансабдор шахснинг имзоси. Қонуннинг мантиқий тузилиши унинг мазмуни билан узвий боғлиқ бўлиб, у қуйидаги таркибий қисмлардан иборат: 1) муайян турдаги ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солинишини асослаш; 2) ҳуқуқий нормативларни деонтик тартибга солиш ва мувозанатга келтириш; 3) ҳуқуқий нормативларни санкциялаш билан кафолатлаш. Амалдаги қонунчиликнинг умумий принципларидан келиб чиқиш - қонуннинг мазмунини белгилашда муҳим мантиқий усул ҳисобланади. Қонунлар конституцияга ёки конституциявий қонунларга зид келмаслиги лозим. Ҳар бир норматив ҳужжат ўзаро мантиқий боғлиқдир, бир-бирига мос келади ва тўлдириб туради. Фақат шундан кейин норматив ҳуқуқий ҳужжатларнинг функционал-ҳуқуқий тизимлилигини таъминлаш мумкин. Ҳуқуқий нормативларни махсус санкциялар билан таъминлаш қонун мантиқий тузилишининг энг асосий элементларидан биридир. Бусиз ҳуқуқий нормативни қўллаш самарасиз бўлар эди. Маълумки, ижтимоий нормалар орасида фақатгина ҳуқуқий нормалар расмий санкциялар билан таъминланган. Бу хусусият фақатгина давлат томонидан ўрнатилган ҳуқуқ нормаларига хосдир. 8

Тил қоидалари. Қонунчилик техникасининг муҳим талаби - қонун тили масаласига доир бўлиб, у қонунларнинг тили аниқ, тушунарли ва равон бўлишини тақозо этади. Чунки, қонуннинг асосий фойдаланувчилари оддий ҳуқуқ субъектлари - аҳоли эканлигини эътиборга олган ҳолда, у тушунарли тилда баён этилган бўлиши керак. Айни пайтда, қонун бу юридик ҳужжат, унинг тили оддий матнлардан, жумладан бадиий матнлардан жиддий фарқ қилади. Юридик тил талаби - қонун матни ҳам қисқа, айни пайтда етарли даражада тушунарли бўлиши лозим. “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги Қонунга кўра қонун лойиҳаси лўнда, аниқ, оддий ва равон тилда, нормаларни турлича изоҳлашни истисно этадиган тарзда юридик атамашуносликка риоя қилинган ҳолда баён қилинади. Эскирган ҳамда кўп маънони англатадиган сўзлар ва иборалар, мажозий таққослашлар, сифатлашлар, киноялар қўлланилишига йўл қўйилмайди. Қонун лойиҳасида фойдаланиладиган тушунчалар ва атамалар турлича изоҳлаш имкониятини истисно этадиган, уларнинг қонун ҳужжатларида қабул қилинган маъносига мувофиқ ягона шаклда қўлланилади. Зарур бўлган ҳолларда, қонунлар лойиҳаларида юридик, техник ва бошқа махсус атамалар ҳамда тушунчаларнинг қисқача таърифи берилади, умум қабул қилинган қисқартмалар қўлланилади ва бошқа қисқартмаларга тушунчалар берилади. 9

Расмий (реквизит) талаблар. Давлат иродасининг қонунда расман ифодаланиши, унинг расмийлиги, юридик кўрсатмаларни баён қилишнинг аниқ ва тушунарлилигини таъминлаш учун қонунни қатъи тартибда ва олдиндан бирхиллаштирилган шаклларда ҳамда тегишли расмий реквизитларнинг (сарлавҳа, чиқарилган сана ва бошқалар) аниқ расмийлаштирилишини талаб этади. Норматив ҳужжатнинг ташқи расмий реквизитлари унинг расмий хусусиятга, юридик кучга эгалигидан далолат беради. Шунингдек, улар норматив ҳужжатни қабул қилган давлат органи, вақти ва қайси шаклда қабул қилинганлигини кўрсатади. Ўзбекистон Республикаси қонун ижодкорлиги субъектлари томонидан қабул қилинадиган қонунчилик ҳужжатлари реквизитларига қуйидагилар киради: ҳужжат турининг номланиши (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қарори, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори ва бошқалар), қабул қилинган жойи ва вақти. Расмий реквизитлар орасида қонунга кўра, тегишли ҳужжатларни имзолаш ҳуқуқига эга мансабдор шахс имзоси ҳам бўлиши керак. Норматив ҳужжатларнинг нашрларини тартибли рақамлар билан таъминлаш зарурми? Бизнингча, кўпгина хорижий давлатларда қўлланилаётган ушбу усул ўзини оқлаши мумкин. Рақамли ҳужжатларни расмий нашрлардан фойдаланган ҳолда, уларни қонунчилик тўпламларида излаб топиш ҳамда улардан фойдаланиш ишни анча енгиллаштиради. Норматив ҳужжатнинг сарлавҳаси ҳам ҳужжатнинг расмий реквизити ҳисобланади. Сарлавҳа норматив ҳужжатнинг тартибга соладиган ижтимоий муносабатлар соҳасини кўрсатади. Бинобарин, у ҳужжат билан танишишнинг дастлабки босқичи, қонунчиликни тизимлаштириш ва ҳисобга олишнинг муҳим воситасидир. Сарлавҳа умуман олганда, норматив хусусиятга эга бўлмаслиги лозим. Бироқ, у юридик кўрсатмаларни излаб топиш, ҳисобга олиш ва 10

тизимлаштиришда муайян аниқлаштирувчи аҳамият касб этади. Баъзи ҳолатларда эса, айрим ноаниқ қоидаларни тўғри талқин қилишда беқиёс ўрин эгаллайди, чунки тегишли ҳужжатнинг амал қилиш соҳасини белгилаб беради. Умуман олганда, барча норматив ҳужжатлар сарлавҳаларга эга бўлиши лозим. Бу қонун ижодкорлигининг сўзсиз қоидаси ҳисобланади. Норматив ҳужжатларни рақамлар ёки бошқа усуллар билан номлаш мақсадга мувофиқ бўлмайди. Сарлавҳа аниқ ва равшан ҳужжат предметини акс этиши керакки, бунда уни ижро этувчи субъектлар сарлавҳа бўйича ушбу норматив ҳужжатни асосий мазмунини аниқлаши, тез эсда қолиши таъминланиши лозим. Сарлавҳа ахборот жиҳатдан бой, норматив ҳужжатнинг асосий тушунчаларини ифодалаган бўлиши лозим, ваҳоланки, ҳужжатни излаб топиш биринчи навбатда сарлавҳа бўйича амалга оширилади. Сарлавҳанинг ноаниқлиги, кўпсўзлиги, предметнинг етарлича ифодаланмаганлиги амалиётда тушунмовчиликлар ва хатоликларнинг йўл қўйилишига олиб келиши мумкин. Мунтазам ва батафсил таҳрир қилинган сарлавҳа, ортиқча сўзларни, нотўғри атама ва ибораларни бартараф этиш – юқори сифатли лойиҳанинг зарур шарти ҳисобланади. Юридик воситалар тушунчаси ва умумий тавсифи. Юридик техника воситалари – норматив ҳужжатни тузиш учун қўлланиладиган мантиқий-тил, формал-атрибутив (реквизитлар) ва махсус- юридик (конструкциялар, презумпциялар, фикциялар, ҳаволалар, эслатмалар ва ҳоказо) воситалар мажмуи. Профессор З.М.Исломов юридик техника воситалари қаторига: 1) атамашунослик; 2) юридик конструкциялар; 3) презумпциялар ва фикциялар; 4) тизимга солиш кабиларни киритади. Юридик техника масалаларига нисбатан муаллиф ёндашувининг самаралилигини қайд этган ҳолда, шуни таъкидлаш лозимки, унинг нуқтаи назари айрим қўшимча ва аниқликлар киритишни талаб этади. Жумладан, тизимга солиш асосан ҳуқуқ ижодкорлиги хусусиятига эга бўлган, юридик 11

жиҳатдан сермазмун фаолият ва шу маънода у атамашунослик ва юридик конструкциялар билан бир қаторга қўйилиши мумкин эмас . Юридик техника воситалари ҳақидаги масалага нисбатан ёндашувлар ғоят ранг-баранг. Бизнингча, уларни қуйидаги тоифаларга ажратиш мумкин: – формал-атрибутив воситалар (ҳужжат реквизитлари); – мантиқий воситалар (ҳужжат тузилиши, нормаларнинг ички тузилиши); – тил воситалари (мазкур тилнинг ифода воситалари мажмуи, шу жумладан атамашунослик, нутқ андозалари, метафоралар, рамзлар ва бошқалар); – махсус юридик воситалар (юридик конструкциялар, презумпциялар, фикциялар, ҳаволалар, эслатмалар, далилий изоҳлар, қўшимча шартлар ва ҳоказолар). Юқорида баён этилганлар юридик техника таркибий қисмлари иерархиявий тузилишга эга, уларни синонимлар сифатида эътироф этиш амалиёти эса тўғри эмас, деган хулосага келиш имконини беради. Дарҳақиқат, юридик техниканинг методологик базаси ёрдамида олинган янги билим унинг қоидалари мазмунига бевосита таъсир кўрсатади. Юридик техника қоидаларига риоя этишга унинг усулларидан тўғри фойдаланиш йўли билан эришилади. Ниҳоят, юридик техника усулидан фойдаланиш унинг мазкур ҳуқуқ ижодкорлиги вазифасини ҳал қилиш учун зарур бўлган воситалари мажмуини танлашдан бошқа нарса эмас. Маълумки, “Давлат амри сифатида амал қилувчи барча қонунлар жамият тараққиётига жиддий таъсир кўрсатади. Башарти, қонун чиқарувчи идора қонунларни яратиш ишига тегишли юксак масъулият билан ёндашмаса, бунинг натижасида юзага келадиган қонунлар жамият тараққиёти манфаатларига салбий таъсир этиши ҳам мумкин”. Демак, давлат амри ҳуқуққа айланиши учун у қонун даражасига кўтарилиши лозим. Бунинг учун уни ҳуқуқ тилида ифодалаш талаб қилинади. Айни шу иш юридик 12

атамашуносликка мувофиқ юридик техниканинг махсус воситалари ёрдамида амалга оширилади. Бу турдаги юридик техника воситалари номоддий шакллар бўлиб, уларнинг ёрдамида ҳуқуқни яратиш – унинг андозасини, конструкцияларини тузиш, унинг мазмунини юридик шаклга солиш мумкин. Юридик техниканинг умумий, техник юридик ва махсус воситалари. Ю ридик техниканинг асосий воситалари қуйидагилар ҳисобланади: а) норматив тузиш; б) тизимли тузиш; в) юридик конструкциялар; г) тармоққа мувофиқ типлаштириш. Норматив тузиш. Давлат амрини ҳуқуқ тилига кўчириш, аввало, шундан иборатки, у ҳуқуқий онг категориялари (“ҳуқуқ”, “бурч” ва бошқалар) га мувофиқ юридик ва бошқа атамашунослик ёрдамида норматив қоида кўринишида баён этилади. Давлат амрини қоида-норма кўринишида баён этиш ҳуқуқни юридик-техник жиҳатдан яратишнинг бирламчи намунавий андозаси ҳисобланади. “Сўнгги ўн йилликлар давомида мамлакатимизда қонунларнинг шакл ва аниқлигига жуда катта аҳамият бериб келинмоқда ҳамда қонунларнинг тузилиши, шакли жиҳатидан бир хилликка эришилмоқда. Қонунларнинг ўз кучини йўқотган деб топилиши, уларга тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш амалиёти тартибга солинмоқда. Лекин бу борада амалга оширилаётган ижобий ишлар қонун ижодкорлигида мавжуд бўлган камчиликларни ҳам кўрсатмоқда. Амалдаги қонунлар реквизитлари ва бўлинмаларида учрайдиган ҳар хилликлар, уларнинг тузилиши, ёзилиши, ягона намуналарининг йўқлиги, ҳар хил қонун ҳужжатларида уларнинг номланиши ва тузилмавий бирликларини рақамлашда учрайдиган камчиликлар қонунларни юридик-техник жиҳатдан такомиллашганлигидан далолат бермоқда”. 13

Тизимли тузиш. Қонун чиқарувчининг амрини норматив уюштириш уни қоида- нормалар кўринишида ифодалаш билан чекланмайди. Қоида-нормалар тизимли тузилишга эга бўлиши, ҳуқуқнинг тартибга солувчи, мажбурий хоссаларини намоён этадиган тарзда ўзаро боғланиши лозим. Бу эса норматив қоидаларни мантиқий нормалар кўринишида ифодалашни талаб этади. Норматив баён этишда тартибга солувчи ва муҳофаза қилувчи қоидаларнинг узвий боғлиқлигига эришиш айниқса муҳимдир. Бинобарин, “демократик жамиятларда ижтимоий муносабатларни тартибга солиш тарихий ва мантиқий аҳамият касб этиши ва бир вақтнинг ўзида мотивацион хусусиятга эга бўлиши лозим. Нормалар мотивацион таркибга эга бўлмаса, умуммажбурий деб қабул қилинмайди ва ўз навбатида, ҳуқуқий муносабатларнинг иштирокчиларида ҳуқуқий бурчни келтириб чиқармайди”. Юридик конструкциялар – қонун чиқарувчи амрини техник-юридик ифодалашнинг юқори даражаси бўлиб, мантиқий нормаларнинг қисмлари ва томонлари ўртасидаги боғланишнинг хусусиятини (моделини) ифода этади. Аксарият тадқиқотчилар, юридик конструкциялар – норматив материални мавжуд ҳуқуқий муносабатлар, юридик фактларнинг муайян типи ёки турига, уларнинг ўртасидаги боғланишга мос келадиган тарзда тузиш, деб ҳисоблайдилар. Юридик конструкциялар ҳуқуқ ижодкорлиги (асосан кодекслаштириш) тажрибасига мувофиқ таркиб топтирилади. Бунда норматив материални тузишнинг мақсадга мувофиқ моделлари танлаб олинади, эскирган моделлардан эса воз кечилади. Уларни яратишда ҳуқуқ фани катта рол ўйнайди. У нафақат амалиётда вужудга келган намунавий конструкцияларни назарий жиҳатдан мустаҳкамлайди ва англаб етади, балки уларни ривожлантириш масаласини ҳам қўяди. Тармоққа мувофиқ типлаштириш. Ҳуқуқий муносабатнинг тузилмавий типи қонун чиқарувчининг амрини ҳуқуқ тилида баён этишни таъминловчи ўзига хос конструктив модел 14

ҳисобланади. Норматив қоидаларни тизимли уюштириш учун улар шундай баён этилиши лозим, яъни бунда нафақат мантиқий нормалар ва изчил юридик конструкцияларни вужудга келтиради, балки ҳуқуқнинг муайян тармоғига киритилади, тармоқдаги ҳуқуқий муносабатга хос жиҳатларга мос келади. Бунга мазкур қоидани тармоқ кодекслаштирилган ҳужжатига киритиш, уни умумий нормаларнинг муайян тизимига бўйсундириш, тармоқ атамашунослигидан фойдаланиш ва ҳоказолар йўли билан эришилади. 15

Юридик терминлогия. Қонун яратиш жараёнида атамалар, айниқса махсус юридик атамалар масаласи қонун яратувчидан чинакам масъулият ва маҳоратни талаб этади. Атамаларга нисбатан ҳам бир неча талаблар мавжуд: 1) қонун матнида махсус атамалар жудаям кўпайиб кетмаслиги керак, акс ҳолда у фақат тор мутахассислар учунгина тушунарли бўладиган қонунга айланиб қолади; 2) атамаларнинг мазмуни қисқа, тушунарли тарзда изоҳланиши керак; 3) имкон қадар бир норматив-ҳуқуқий ҳужжат доирасидагина эмас, балки бутун ҳуқуқий тизим доирасида бир ва айнан ўша атаманинг бир хил тушунилиши, бир хил изоҳланиб, қўлланишига эришиш лозим. 16

A дабиётлар рўйхати 1. У. А. Тухташева. Ижро иши юритиш. Дарслик. Т., ТДЮИ, 2009, 308 -бет. 2. М.Қ. Ўразалиев. Ижро иши юритиш. Ўқув қўлланма. Т., ТДЮИ, 2011,369- бет. 3. Д. Ҳабибуллаев. Суд қарорилари ижроси муаммо ва ечим. “Ҳуқуқ ва бурч” Т 2009 № 10, 36-38-бет. 4. Б.Юсупов. Суд ҳужжатини ижро этмаганлик учун жиноий жавобгарлик муаммолари. Юрид.фан.номз.илм.даражасини олиш учун ёзилган дисс.автореф. Т., 2011, 26-бет. 5. Б.Юсупов. Суд ҳужжатини ижро этмаганлик учун жиноий жавобгарлик муаммолари. Монография. Т.,2011,173-бет. 6. А.Норқулов. Бурч адо етилса, ҳуқуқ топталмайди. “Ҳуқуқ ва бурч”.Т.,2012, №5,34-35-бет. 17

O'xshashlar

Kриминалистик техниканинг умумий қоидалари

Криминалистик тактиканинг умумий қоидалари

Жиноятларни тергов қилиш криминалистик услубиётининг умумий қоидалари

Юридик шахслар

Юридик конфликтология