Yuridik shaxslar 2 - Huquqshunoslik - Referatlar

Yuridik shaxslar 2

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

147 KB

Ko'chirib olish

Reja: 1.Fuqarolik huquqida yuridik shaxs tushunchasi va belgilari 2. Yuridik shaxsning huquq layoqati va muomala layoqati 3. Yuridik shaxslarning vujudga kelish va bekor bo`lish tartibi 4. Yuridik shaxslarning turlari 5. Xususiy korxonalar – yuridik shaxs sifatida 6. Xo`jalik shirkatlari – yuridik shaxs sifatida 7. Xo`jalik jamiyatlari yuridik shaxs sifatida 8. Davlat korxonalari – yuridik shaxs sifatida 9. Davlat korxonalari – yuridik shaxs sifatida 10. Matlubot kooperativi – yuridik shaxs sifatida 11. Jamoat birlashmalari – yuridik shaxs sifatida 12. Jamoat fondi – yuridik shaxs sifatida

Fuqarolik huquqida yuridik shaxs tushunchasi va belgilari Fuqarolik huquqining mustaqil subyektlari sifatida fuqa-rolik-huquqiy munosabatlarda qatnashish va shu munosabat bilan muayyan huquq va majburiyatlarga ega bo`lishi layoqati nafaqat fuqarolarga, balki yuridik shaxslarga ham beriladi. O`zbekistonda yuridik shaxslar faoliyatini tartibga soluvchi qonunlarning butun bir turkumi vujudga keltirilgan. Kooperatsiya, Fermer xo`jaligi, Siyosiy partiyalar, Banklar va bank faoliyati to`g`risida, Notariat, Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish, Vijdon erkinligi va diniy tashkilot- lar, Nodavlat notijorat tashkilotlar, Birja va birja faoliyati to`g`risidagi qonunlar shular jumlasidandir. Ularning har birida turli xo`jalik yuritish shakliga ega bo`lgan u yoki bu yuridik shaxslarga o`ziga xos ta`riflar, tushunchalar berilgan. FK esa ularning barchasini umumlashtirib quyidagicha ta`rif beradi: O`z mulkida, xo`jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida alohida mol- mulkka ega bo`lgan ham o`z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, o`z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo`la oladigan va ularni amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da`vogar va javobgar bo`la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi (FK, 39- modda). Yuqorida berilgan ta`rifdan aniqlanishicha, har qanday tash-kilot emas, balki muayyan talablarga javob beradigan tashki-lotlargina yuridik shaxs bo`la oladi.

Yuridik shaxslar: 1) tashkiliy birlik; 2) mulkiy mustaqillik; 3) mustaqil mulkiy javobgarlik; 4) fuqarolik muomalasida o`z nomidan harakat qilish belgilariga ega bo`lishi kerak. Tashkiliy birlik – bu yuridik shaxsning huquq subyekti sifatida tashkil bo`lganligini, muayyan huquq va majburiyatlarga ega bo`lishligini bildiradi. Yuridik shaxsning tashkiliy jihatdan tuzilishi (struktura-si)ni ko`rsatadigan Nizomi yoki Ustavi bo`lishi kerak. Ba`zi davlat muassasalari va davlat budjetida bo`lgan boshqa davlat tashki-lotlari, shuningdek qonunda nazarda tutilgan hollarda, boshqa tashkilotlar ham alohida Nizomga ega bo`lmay, mazkur turdagi tashkilotlar haqidagi umumiy Nizom asosida ish olib borishlari mumkin. Yuridik shaxslarning ayrim filiallari (xo`jalik bo`limlari, uchastkalari, agentliklari) ma`lum tizimga ega bo`lgan, muayyan tarzda tashkil etilgan bo`lsa ham, ular butun bir tashkilot (kor-xona, muassasa) ishining bir qisminigina bajaruvchi tashkilotlari bo`lgani tufayli yuridik shaxs bo`la olmaydi. Masalan, Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy universitetining yuridik fakulteti muayyan shaklda tashkil topib, ish olib borish tartibi, kafedra a`zolari o`rtasidagi o`zaro munosabatlar, dekanning vakolatlari belgilangan bo`lsa ham, yuridik shaxs hisoblanmaydi. Mulkiy mustaqillik – fuqarolik huquqining subyekti bo`lishi uchun yuridik shaxs hisoblangan har qanday tashkilotning o`ziga xos mulki bo`lishi, har qaysi davlat tashkilotining o`ziga biriktiril-gan mulki bo`lishini taqozo qiladi. Boshqacha aytganda, yuridik shaxslar mustaqil balans yoki smetaga ega bo`lishlari kerak (FK, 39-modda, 2-band).

Yuridik shaxslarning mol-mulki ularning Ustav doirasida aks ettiriladi. Ustav fondi ta`sischilarining qo`shgan pul mablag`lari, ko`chmas mol-mulklari, a`zolik badallaridan, tadbirkorlik fao-liyatidan topilgan daromadlaridan, fuqarolarning ixtiyoriy xay-riya mablag`laridan, aksiyalaridan tushgan dividendlardan va qonunda man etilmagan o`zga manbalardan tashkil topadi. Bu sohada ayrim cheklovlar ham bor. Chunonchi, siyosiy partiyalar davlat organlaridan, korxonalar, muassasalar va tashkilotlardan, xori-jiy davlatlar va tashkilotlardan, xalqaro tashkilotlardan, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo`lmagan shaxslardan, diniy tashkilot-lardan, anonim xayriya beruvchilardan mablag`lar va boshqa mol-mulklar olishi taqiqlanadi[42]. Davlat tashkilotlari davlatga qarashli mulkka nisbatan to`la xo`jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqigagina egadirlar. Kooperativlar va jamoat tashkilotlari, ularning birlashmalari o`zlariga mulk huquqi asosida tegishli bo`lgan mulkni egallaydi. Alohida mulkka ega bo`lmagan yoki mustaqil ravishda boshqara ol-maydigan va shu sababli boshqa shaxslar bilan xo`jalik munosa-batlarida bo`la olmaydigan tashkilotlar fuqarolik huquqining subyekti bo`lib hisoblanmaydi. Mustaqil mulkiy javobgarlik – shundan iboratki, yuridik shaxs hisoblangan tashkilot o`z majburiyatlari yuzasidan o`ziga tegishli bo`lgan (davlat tashkiloti esa, o`ziga biriktirib qo`yilgan) mulki bilan javob beradi. Yuridik shaxs hisoblangan davlat tashkilotlarining majburiyatlari yuzasidan davlat javobgar bo`l-maydi, bu tashkilotlar ham davlat tashkilotlari majburiyatlari yuzasidan javobgar bo`lmaydilar. Davlat budjetida turadigan tashkilotlarning qarzini qoplash, mablag` berish shartlari va tartibi O`zbekiston Respublikasi qonunlari bilan belgilanadi. Yuridik shaxsning yuqori organi o`ziga qarashli yuridik shaxs hisoblangan tashkilotlarning qarzlari yuzasidan javobgar bo`l-maydi. Ammo yuridik shaxsning yuqori organi o`ziga bo`ysunadigan tashkilotning qarzlari uchun qonunda yoki Nizomda nazarda tutilgan hollarda javobgar bo`lishi mumkin. Quyi tashkilotlar

ham o`zlari-ning yuqori tashkilotlari majburiyatlari yuzasidan javobgar bo`lmaydilar. Yuridik shaxslar o`z majburiyatlari bo`yicha o`zlariga qarashli butun mol- mulki bilan javob beradi. Davlat korxonasining mol-mulki yetarli bo`lmaganida davlat uning majburiyatlari bo`yicha subsidiar (qo`shimcha) javobgar bo`ladi. Yuridik shaxsning bankrotligi uning mulkdori yoki ta`sischi-ning g`ayriqonuniy harakatlari tufayli vujudga kelgan bo`lsa, yuridik shaxsning mol- mulki yetarli bo`lmaganda, uning mulkdori (yoki ta`sischisi) zimmasiga subsidiar javobgarlik yuklatilishi mumkin. Fuqarolik muomalasida o`z nomidan harakat qilishi – yuridik shaxs hisoblangan tashkilot o`z nomidan huquqiy munosabatlarda qatnashib, turli bitimlar tuza olishi, mulkiy va mulkiy xarak-terda bo`lmagan huquqlarga ega bo`la olishi va majburiyatlar vujud-ga keltira olishi, demakdir. Yuridik shaxs sudda, xo`jalik sudida mustaqil ravishda da`vogar va javobgar bo`la oladi. Har bir yuridik shaxs o`z firma nomiga ega bo`lishi talab etiladi. Firma nomi yuridik shaxsning tashkiliy-huquqiy shaklini bildiradi. Masalan, “Zarbdor” savdo– ishlab chiqarish jamoa kor-xonasi. Bu yerda “Zarbdor” – korxonaning nomi, ya`ni, korxonaning mahsulot va xizmatlari “Zarbdor” yorlig`i ostida chiqariladi. “Savdo- ishlab chiqarish” korxona faoliyatining xarakterini, “ja-moa korxonasi” – korxonaning jamoa mulkchiligiga asoslanganli-gini bildiradi. Shuningdek, yuridik shaxslar rasmiy nomda, ya`ni davlat nomida bo`lishlari ham mumkin. Yuridik shaxslarga rasmiy nomni berishda O`zbekiston Respublikasi Hukumati ruxsat beradi. Masa-lan, O`zbekiston Republikasi Prezidentining 2000

yil 28 yanvar-dagi Farmoniga ko`ra, Toshkent Davlat Universitetiga O`zbekiston Milliy Universiteti maqomi berildi[43]. Yuridik shaxsning huquq layoqati va muomala layoqati Yuridik shaxs o`z faoliyatida o`z ta`sis hujjatlarida nazarda tutilgan maqsadlarga muvofiq fuqarolik huquq layoqatiga ega bo`ladi. Tashkilotlar bilan fuqarolar o`rtasidagi huquq layoqat-larining hajmida farq bo`lishi mutlaqo tabiiydir. Tashkilotlar fuqarolarga nisbatan belgilangan birmuncha huquq va majbu-riyatlarga ega bo`la olmaydilar, faqat o`z ustav yoki nizomlarida ko`rsatilgan faoliyat bilangina shug`ullana oladilar. Yuridik shaxsning maxsus huquq layoqati uning ustavi, nizomi yoki qonun hujjatlari bilan belgilanadi (FK, 41-modda, 3-band). Yuridik shaxs hisoblangan tashkilot yoki korxona qatnashadi-gan munosabatlarning doirasi uning tashkil qilinish maqsadlari bilan hamda amalga oshirilishi lozim bo`lgan ishlarning xarakteri bilan belgilanadi. Yuridik shaxs o`zi qatnashadigan munosabat-larga qarab ma`lum huquq va majburiyatlarga ega bo`ladi. Shunday qilib, yuridik shaxsning huquq layoqati, unga maxsus yuklangan vazifalar bilan belgilanadi (maxsus huquq layoqati prinsipi). Yuridik shaxs qonun hujjatlarida belgilab qo`yilgan ayrim fao-liyat turlari bilan faqat maxsus ruxsatnoma (litsenziya) asosida-gina shug`ullanishi mumkin. Masalan: neft, neft mahsulotlari va gaz qazib chiqarish, ularni qayta ishlash va sotish faoliyati.

Fuqarolik huquqida fuqarolarga nisbatan huquq layoqatining tenglik prinsipi o`rnatilgan, fuqarolik huquq layoqatining maz-muni hamma fuqarolar uchun qonun bilan teng hajmda belgilangan bo`lsa, yuridik shaxslarning huquq layoqati undan farqlanib, ularning har qaysi turi uchun har xil bo`ladi. U barcha yuridik shaxslar uchun birorta umumiy hajmda oldin emas, balki muayyan yuridik shaxsning paydo bo`lishida, uning ish maqsadlariga qarab, qonun, ustav yoki nizomlarida belgilanadi. Yuridik shaxslarning muomala layoqati ham fuqarolik muomala layoqatidan farq qiladi. Agar fuqarolarda huquq layoqatidan farq qilib, muomala layoqati muayyan yoshga yetgach vujudga kelsa, muomala layoqati yuridik shaxslarda huquq layoqati bilan bir vaqtda tashkil topadi. Shu bilan birga, fuqarolik muomala layoqatidan farq qilib yuridik shaxslarning muomala layoqatini cheklash va uni muomalaga layoqatsiz deb topish mumkin emas. Yuridik shaxs o`z ustavi yoki nizomi asosida harakat qiladi. Yuridik shaxsning huquq layoqati, uning ustavi yoki nizomi tasdiqlangan paytdan boshlab yoxud tegishli vakolatli idora ushbu yuridik shaxsni tashkil etish haqidagi qaror chiqargandan keyin vujudga keladi. Yuridik shaxs davlat ro`yxatidan o`tkazilgandan boshlab tashkil etilgan hisoblanadi (FK, 44-modda, 4-band). Umumiy qoida bo`yicha, yuridik shaxsning ta`sis hujjatlari qonun talablari darajasida bo`lsa, uni uch ish kunida davlat ro`yxatidan o`tkazish lozim. Ayrim yuridik shaxslarni tashkil qilish va davlat ro`yxatidan o`tkazish qonun bilan ta`qib qilinadi. Masa-lan, Konstitutsiyaviy tuzumni zo`rlik bilan o`zgartirishni maqsad qilib qo`yuvchi, respublikaning suvereniteti, yaxlitligi va xavf-sizligiga, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi, urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy ado-vatni targ`ib qiluvchi, xalqning sog`lig`i va ma`naviyatiga tajovuz qiluvchi, shuningdek harbiylashtirilgan birlashmalarning,

milliy va diniy ruhdagi siyosiy partiyalar hamda jamoat birlashmalari-ning maxfiy jamiyat va uyushmalarning tuzilishi va faoliyati taqiqlanadi. Yuridik shaxsning ustavi yoki u haqdagi nizom shunday hujjatki, bunda uning faoliyati uchun yuridik ahamiyatga ega bo`lgan qoidalar mustahkamlanadi. Ustavda yuridik shaxsning nomi, uning joylashgan yeri, tashkil bo`lish maqsadi va tartibi, uning tashkiliy tuzilishi, a`zolarga ega bo`ladigan tashkilot bo`lsa, a`zolikka qabul qilish shartlari, mulkning tarkibi singari qator qoidalar belgilanadi. Ba`zi hollarda, yuridik shaxsni tashkil etishda, mazkur tur-dagi yuridik shaxslarning tashkiliy tuzilishi va faoliyatiga doir barcha umumiy qoidalarni nazarda tutgan (tipovoy) namunaviy ustavlarning bo`lishi yuridik shaxs ustavini tuzish vazifasini yengillashtiradi. Bunday namunaviy ustavlarga fermer xo`jaligi- ning namunaviy ustavini[44], qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ning namunaviy ustavini[45] misol qilib ko`rsatish mumkin. Yuridik shaxsning organlari ham bo`ladi. Yuridik shaxs qonun, ustav yoki nizom bo`yicha belgilangan vakolatlar doirasida harakat qiluvchi o`z organlari orqali fuqarolik huquqlari va burchlariga ega bo`ladi. Yuridik shaxslarning muomala layoqati, ya`ni o`z harakatlari bilan fuqarolik huquqlari va burchlarini olish layoqati, yuqorida ko`rsatilganidek, ularning organlari orqali amalga oshiriladi. Yuridik shaxslarning organlari qonun, ustav yoki nizomga muvofiq ravishda yuridik shaxsning erk-irodasini ifodalaydi va yuridik shaxs nomidan faoliyat olib boradi. Yuridik shaxslarning organ-lari yakka boshchilikka asoslanib, direktor, rais, boshqaruvchi yoki kollegial boshqaruv, vakillar majlisi, umumiy majlis (yoki yig`ilish) singari tartibida boshqaradigan organ bo`lishi mumkin.

Davlat tashkilotlari hisoblangan yuridik shaxslarning organ-lari, qoida bo`yicha, yakka boshchilik asosida belgilanadi. Masalan, Toshkent Davlat yuridik instituti rektori. Kooperativ va jamoat tashkilotlari hisoblangan yuridik shaxslarning organlari ikki turga: yakka (tartib) boshchilikka asoslangan (masalan, boshqaruv raisi) yoki kollegial tartibda boshqarishga asoslangan (masalan, a`zolarning umumiy majlisi, boshqaruvi) bo`lishi mumkin. Yuridik shaxslarning vujudga kelish va bekor bo`lish tartibi Yuridik shaxslar quyidagi usullarda vujudga kelishi mumkin: 1. Buyruq (farmoyish) orqali. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ToshDYUIni tashkil etish to`g`risidagi qarori bunga misol bo`la oladi. Odatda, bunday usul bilan davlat tashkilotlari hisoblangan yuridik shaxslar tashkil topadi. Qolgan ikki usulda esa yuridik shaxslarning ta`sischisi, mulk-dorlar yoki ular vakil qilgan shaxslar qonunda nazarda tutilgan hollarda esa, boshqa tashkilotlar va fuqarolar hisoblanadi. 2. Murojaat qilish usuli. Bunda muassislar tomonidan tuziladigan yuridik shaxslarning vujudga kelish imkoniyati qonun tomonidan oldindan belgilab qo`yilmagan bo`ladi. Binobarin, bunday hollarda davlat organi xuddi shunday yuridik shaxsning bo`lish-bo`lmasligi maqsadga muvofiqligini tekshiradi.

3. Ruxsat olish usuli. Bunday usulda tashkil topadigan yuridik shaxslarning vujudga kelish imkoniyatlari qonunlarda oldindan belgilab qo`yiladi va binobarin, ularning tashkil bo`lish-bo`lmasligi maqsadga muvofiqligi tekshirilmaydi, balki ta`sis hujjatlarining (yuridik shaxslarni tashkil etish haqidagi ta`sis shartnomasi va ularning ustavi) qonunga muvofiqligi tek-shiriladi, xolos. Yuridik shaxs ta`sis shartnomasi ishtirokchilar tomonidan tuziladi, ustavi esa ro`yxatga olinadi (nizomi tasdiq-lanadi). Ta`sis hujjatlarida yuridik shaxslarning tarkibi va vako-latlari, boshqa zaruriy ma`lumotlar bo`lmog`i kerak. Ta`sis shart-nomasida ishtirokchilar yuridik shaxs faoliyatini amalga oshi-rishda vujudga kelgan foyda va zararni taqsimlash, yuridik shaxsni boshqarish tartibini belgilaydilar. Yuridik shaxs murojaat qilish va ruxsat olish usullari orqa-li tashkil topganda, albatta, uni tashkil qiluvchilar tashabbuskor guruh bo`ladi. Bu guruh fuqarolar (jismoniy shaxslar) dan ham, yuridik shaxslardan ham iborat bo`lishi mumkin. Ular muassislar yoki ta`sischilar deb ataladi. Ta`sischilar orasida davlat ham uning organlari bo`lishi mumkin. Muassislar ko`p hollarda yuridik shaxsning mol- mulkini vujudga keltirishga o`z ulushini qo`shadi. Bu ulushlar asosida ustav fondi tashkil topadi. Fuqarolik qonun hujjatlarda “ta`sischi” va “muassis” atama-larining izohi hamda ular o`rtasidagi farqli jihatlar beril-maydi. Ko`pchilik hollarda ayniqsa, keyingi paytda “ta`sischi” atamasi huquq normalarida deyarli qo`llanilmayapti. Yuridik shaxsni tashkil etayotgan shaxs (yoki shaxslar) huquq normalarida muassis (yoki muassislar) atamasi bilan nomlanmoqda. Bu holat esa o`z o`zidan kundalik hayotda ishlatilayotgan “ta`sischi” va “muassis” atamalarining bir xildagi ma`noga egaligini ifodalaydi.

Yuridik shaxs o`z faoliyatida ko`zlangan maqsad bo`yicha tijo-ratchi va tijoratchi bo`lmagan turlarga bo`linadi (FK, 40-modda). Yuridik shaxslarning tijoratchi turlari muassislarning foyda olish maqsadini ko`zlab tuziladi. Notijorat turlarida muassislar foyda olish maqsadini ko`zlamaydilar. Qonun hujjatlariga muvofiq tijoratchi yuridik shaxslar ham va notijorat yuridik shaxslar ham tadbirkorlik (foyda olishga qaratilgan faoliyat) faoliyati bilan shug`ullanishlari mumkin, lekin bunda, tijoratchi yuridik shaxslardan farq qilib notijorat yuridik shaxslar o`z tadbirkorlik faoliyatlaridan olgan foydani faqat a`zolarining ehtiyojini qondirish yoki o`zga mushtarak maqsadni amalga oshirish uchun ishlatadilar. Olingan foydani boshqa maqsadlarda ishlatilishiga yo`l qo`yilmaydi. Shu munosabat bilan notijorat yuridik shaxslarga nisbatan FKda “foyda olishni maqsad qilib qo`ymagan” degan ibora emas, balki “foyda olishni o`z faoliyatining asosiy maqsadi qilib qo`ymagan” iborasi belgilan-gan. Bu esa, notijorat tashkiloti tadbirkorlik bilan shug`ullani-shi, muayyan foyda ko`rishi mumkinligini belgilaydi. Notijorat yuridik shaxslarning asosiy maqsadi (yordamchi yoki boshqa maqsad-lar bundan mustasno) faqatgina foyda olish bo`lmaydi, xolos. Yuridik shaxs bekor bo`lganida ularning tijorat turlarida yuridik shaxs hamma kreditorlar bilan hisob-kitob qilgandan keyin mol-mulki muassislar o`rtasida taqsimlab olinadi. Notijo-rat xarakterdagi yuridik shaxslarda esa qolgan mol- mulkka nisba-tan muassislar haq-huquqqa ega bo`lmaydilar. Yuridik shaxslarning davlat ro`yxatidan o`tish ma`lumotlari, shuningdek o`ziga xos nomi davlat reyestriga kiritiladi. Yuridik shaxslarni ro`yxatdan o`tkazishni tashkil etishning maqsadga muvofiq emasligi haqidagi asos bilan uni ro`yxatdan o`tkazishni rad etish faqat yuridik shaxslarni murojaat etish usuli bilan tashkil qilish tartibida qo`llaniladi. Davlat ro`yxatidan o`tkazish rad etilganda sudga shikoyat bilan murojaat qilish mumkin

bo`ladi. Yuridik shaxslar davlat ro`yxatidan o`tgan paytidan boshlab tuzilgan hisoblanadi. Yuridik shaxsni qayta tuzish bu haqdagi tegishli qaror bilan amalga oshiriladi. Qarorda muassislarni shartnomaga qo`shilish va shartnomadan chiqish tartibi kabilar ko`rsatiladi. Odatda, tijoratchi yuridik shaxslarning ustavlari qonunda belgilangan tartibda tuman hokimliklarida davlat ro`y-xatiga olinadi. Jamoat birlashmalari maqomiga ega bo`lgan yuri-dik shaxslar, shuningdek yirik qo`shma korxonalar, davlat tomoni-dan tashkil etilgan yuridik shaxslar nizomlari maxsus vakolatli davlat organlari tomonidan (Vazirlar Mahkamasi, Adliya vazirli- gi kabi) tasdiqlanadi. Respublikamiz hozirgi bozor iqtisodiyotiga bosqichma- bosqich o`tish davrida yuridik shaxslar ko`pincha qayta tashkil etish yo`li bilan bekor bo`ladi. Qayta tashkil etish turli shakllarda jumladan, qo`shib yuborish, qo`shib olish, bo`lish, ajratib chiqarish, o`zgartirish shakllarida amalga oshirilishi mumkin (FK, 49-modda). Yuridik shaxs birlashganida ikki yoki bir necha tashkilot o`zining mustaqil ravishda ish olib borishini bekor qiladi va yagona tashkilotga birlashadi, ularning huquq va majburiyatlari yangidan vujudga kelgan yuridik shaxsga o`tadi. Yuridik shaxs bo`linganda o`z faoliyatini bekor qiladi va uning negizida ikki yoki bir necha yuridik shaxs paydo bo`ladi hamda avvalgisining huquq va majburiyatlari yangidan vujudga kelgan yuridik shaxslarga o`tadi. Yuridik shaxsning qo`shilishida uning huquq va majburiyatlari uni qo`shib olayotgan yuridik shaxsga o`tadi hamda qo`shilgan yuridik shaxs o`zining mustaqil ravishda faoliyat yuritishini to`xtatadi. Ajralish shaklida esa faoliyat yuritayotgan yuridik shaxs tarkibi-dan mustaqil tashkilot ajralib chiqadi va alohida yuridik shaxs huquqini oladi.

Kooperativ jamoat tashkilotlarining birlashishiga, bo`lini-shiga a`zolarning umumiy majlislari (yig`ilishlari) va vakillari majlisi (yig`ilish) ning qarori asosidagina yo`l qo`yiladi. Yuridik shaxslarni qayta tashkil qilish tartibi O`zbekiston Respublikasi qonunlari yoki o`zlarining ustavlari bilan belgi-lanadi. Yuridik shaxslar qayta tashkil etilganida universal huquqiy vorislik vujudga keladi. Yuridik shaxsni tugatish uning huquq va burchlari huquqiy vorislik tartibida boshqa shaxsga o`tmasdan bekor qilinishiga olib keladi. FKning 53-moddasida yuridik shaxslarni tugatish asoslari quyidagicha belgilangan: 1. Yuridik shaxs muassislari (ishtirokchilari) ning yoki ta`sis hujjatlari bilan tugatishga vakolat berilgan yuridik shaxs orga-nining qaroriga muvofiq, shu jumladan, yuridik shaxs organining qaroriga muvofiq, yuridik shaxsning amal qilish muddati tugashi, uni tashkil etishdan ko`zlangan maqsadga erishilganligi munosabati bilan yoki yuridik shaxsni tashkil qilish chog`ida qonun hujjatlari buzilishiga yo`l qo`yilganligi sababli, agar bu buzilishlarni bartaraf etib bo`lmasa, sud yuridik shaxsni ro`yxatdan o`tkazishni haqiqiy emas deb topganida. 2. Yuridik shaxs faoliyati ruxsatnomasiz (litsenziyasiz) amalga oshirilgan yoki qonun bilan taqiqlab qo`yilgan faoliyat amalga oshirilgan taqdirda, shuningdek FKda nazarda tutilgan boshqa hollarda sudning qaroriga muvofiq tugatiladi. 3. FKning 57-moddasida aytilganidek, yuridik shaxsning bankrot deb hisoblanishi uning tugatilishiga olib keladi.

Yuridik shaxs tugatilayotganda, tugatish komissiyasi tayinlana-di. Tugatish komissiyasi yuridik shaxsni davlat ro`yxatidan o`tkazish haqidagi ma`lumotlar bosib chiqarilgan matbuot organlarida yuridik shaxsning tugatilishi hamda uning kreditorlar tomonidan talablarni bayon etish tartibi va muddati haqida xabar e`lon qiladi (FK, 55-modda). Bu muddat tugatish haqida xabar e`lon qilingan paytdan boshlab ikki oydan kam bo`lishi mumkin emas. Yuridik shaxslarning turlari Yuridik shaxslarning turlari jamiyatda mavjud bo`lgan mulk shakllariga bevosita bog`liqdir. Ma`lumki, O`zbekiston Respublika-sida mulk xususiy mulk va ommaviy mulk shakllarida bo`lib, yuridik shaxslar ham o`z navbatida davlatga tegishli va xususiy (nodavlat) yuridik shaxslar ko`rinishidadir. FKning 40-moddasida aytilganidek, foyda olishni o`z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olgan (tijoratchi tashkilot) yoki foyda olishni ana shunday maqsad qilib olmagan tashkilot (tijoratchi bo`lmagan tashkilot) yuridik shaxs bo`lishi mumkin. Tijoratchi bo`lgan yuridik shaxslar jumlasiga xususiy korxonalar, xo`jalik shirkatlari va jamiyatlari, ishlab chiqarish kooperativlari hamda unitar korxonalar kiradi. Tijoratchi bo`lmagan yuridik shaxslar jumlasiga jamoat birlashmalari, jamoat fondlari va mulkdorlar tomonidan moliyaviy ta`minlab turiladigan muassasalar kiradi.

Tijoratchi bo`lmagan tashkilotlar o`z ustavida belgilangan maqsadlarga mos keladigan doiralarda tadbirkorlik faoliyatlari bilan ham shug`ullana oladi. Nodavlat, notijorat tashkilotlarning davlat va jamiyat hayotidagi ahamiyatidan kelib chiqib, 1999 yil 14 aprelda O`zbekiston Respublikasining Nodavlat notijorat tashki-lotlar to`g`risidagi qonuni[46] qabul qilindi va amalga kiritildi. FKning 77-moddasiga ko`ra yuridik shaxslar o`zlarining fao-liyatlarini muvofiqlashtirish, shuningdek mushtarak manfaatlari-ni ifoda etish hamda himoya etish maqsadida uyushmalar (ittifoq) shaklida birlashmalar tuzishlari mumkin. Uyushma yuridik shaxs hisoblanib, uning a`zolari o`z mustaqilliklarini va yuridik shaxs huquqlarini saqlab qoladilar. Uyushma o`z a`zolarining majburiyat-lari bo`yicha uyushmaning ta`sis hujjatlarida nazarda tutilgan miqdorda va tartibda subsidiar javobgar bo`ladi. Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari ham yuridik shaxs sifatida fuqarolik-huquqiy munosabatlarning qatnashchila-ridir (FK, 78-modda). Umuman, yuridik shaxslar o`z faoliyatlarida Fuqarolik kodeksi normalariga, soha qonunlariga, shuningdek ustavlari va boshqa ta`sis hujjatlariga asoslangan holda ish olib boradilar.

Xususiy korxonalar – yuridik shaxs sifatida O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida mavjud bo`l-masa-da 2003 yil 11 dekabrda qabul qilingan “Xususiy korxona to`g`risida”gi[47] qonunning qabul qilinishi bilan yangi tashkiliy huquqiy shakldagi tijoratchi yuridik shaxsning huquqiy maqomi belgilandi. Ushbu qonunning 3-moddasiga asosan, mulkdor yagona jismoniy shaxs tomonidan tuzilgan va boshqariladigan tijoratchi tashkilot xususiy korxona deb e`tirof etiladigan bo`ldi. Xususiy korxona tadbirkorlik subyektlarining tashkiliy- huquqiy shaklidir. Xusu-siy korxona o`z mulkida alohida mol-mulkka ega bo`ladi, o`z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo`lishi hamda ularni amalga oshirishi, majburiyatlarni bajarishi, sudda da`vogar va javobgar bo`lishi mumkin. Xususiy korxona o`z majburiyatlari bo`yicha o`ziga qarashli butun mol- mulk bilan javob beradi. Xususiy korxona mulkdori korxonaning mol-mulki yetarli bo`lmagan taqdir-da, xususiy korxonaning majburiyatlari bo`yicha o`ziga qarashli mol-mulk bilan qonun hujjatlariga muvofiq subsidiar javobgar bo`ladi. Xususiy korxona to`liq firma nomiga ega bo`lishi lozim va qisqartirilgan firma nomiga ega bo`lishga haqli. Xususiy korxona O`zbekiston Respublikasi hududida va undan tashqarida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda bank hisobvaraqlari ochadi. Xususiy korxona o`zining to`liq firma nomi davlat tilida ifoda-langan va xususiy korxonaning joylashgan yeri ko`rsatilgan muhrga ega bo`lishi kerak. Muhrda ayni paytning o`zida firma nomi boshqa tilda ham ko`rsatilishi mumkin. Xususiy korxona o`zining firma nomi yozilgan shtamplariga va blankalariga, o`z emblemasiga, shuningdek belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tkazilgan tovar belgisiga hamda ko`zga tashlanib turadigan boshqa identifikatsiya vositalariga ega bo`lishga haqli.

Xususiy korxona mulkdor tomonidan tuziladi, mulkdor unga tegishli mol-mulk beradi va uning ustavini tasdiqlaydi. Xususiy korxona, agar uning ustavida boshqacha qoida belgilangan bo`lmasa, nomuayyan muddatga tuziladi. Xususiy korxona qonun hujjatlarida belgilangan tartibda boshqa yuridik shaxslarning muassisi bo`lishga yoki ularning ustav fondida o`zgacha tarzda ishtirok etishga, vakolatxonalar ochishga va filiallar tuzishga haqli. Xususiy korxonaning ta`sis hujjati uning ustavidir. Xususiy korxonaning ustavida korxonaning firma nomi, uning joylashgan yeri va pochta manzili to`g`risidagi ma`lumotlar, asosiy faoliyat turlarining ro`yxati, mulkdorning familiyasi, ismi, otasining ismi va yashash joyi, ustav fondining miqdori o`z ifodasini topishi lozim, bundan tashqari ustavda qonun hujjatlariga zid kelmaydigan boshqa qoidalar ham belgilanishi mumkin. Xususiy korxona davlat ro`yxatidan o`tkazilgan paytdan boshlab yuridik shaxs maqomiga ega bo`ladi. Xususiy korxonani davlat ro`yxatidan o`tkazish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Xususiy korxonaning ustav fondi bo`linmasdir va uni mulkdorning o`zi belgilaydi. Pul, qimmatli qog`ozlar, pul bilan baholanadigan boshqa mol-mulk yoki mulkiy huquqlar yoxud boshqa shaxsga beriladigan o`zga huquqlar xususiy korxonaning ustav fondiga qo`shiladigan hissa bo`lishi mumkin. Mulkdor xususiy korxonaning ustav fondiga o`zi kiritadigan mol-mulkni mustaqil baholaydi. Agar xususiy korxonaning ustav fondi shakllantiri-layotganda mulkdor o`z oila a`zolarining umumiy (ulushli yoki birgalikdagi) mulki hisoblangan mol-mulkni korxonaga berayotgan bo`lsa, ushbu mol-mulkning barcha mulkdorlaridan notarial tasdiqlangan rozilik olish talab etiladi.

Xususiy korxonaning ustav fondini ko`paytirish va kamaytirish mulkdorning qaroriga ko`ra xususiy korxonaning ustaviga o`zgartishlar kiritish yo`li bilan amalga oshiriladi. Agar ikkinchi moliya yilining va shundan keyingi har bir moliya yilining yakunida xususiy korxona sof aktivlarining qiymati uning ustav fondidan kam ekanligi ma`lum bo`lib qolsa, xususiy korxona o`z ustav fondini o`zining sof aktivlari qiymatidan oshmaydigan miqdorda kamaytirishi shart. Xususiy korxona sof aktivlarining qiymati qonun hujjatlarida belgilangan tartibda aniqlanadi. Xususiy korxona mulkdori korxonani rahbar sifatida yakka boshqaradi, korxona nomidan ishonchnomasiz ish ko`radi, uning manfaatlarini ifodalaydi, xususiy korxonaning pul mablag`lari-ni hamda boshqa mol-mulkini tasarruf etadi, shartnomalar, shu jumladan mehnat shartnomalari tuzadi, ishonchnomalar beradi, banklarda hisobvaraqlar ochadi, shtatlarni tasdiqlaydi, korxona-ning barcha xodimlari uchun majburiy bo`lgan buyruqlar chiqaradi va ko`rsatmalar beradi. Xususiy korxona mulkdori xususiy korxona ustaviga qonun hujjatlarida belgilangan tartibda o`zgartirishlar va qo`shimchalar kiritish, xususiy korxonani qayta tashkil etish va tugatish to`g`risida qaror qabul qilish, xususiy korxonaning soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar to`langanidan keyin qolgan foydasidan o`z ixtiyoriga ko`ra foydalanish, xususiy korxonaga tegishli mol-mulkni boshqa shaxsga berish, ijaraga berish, garovga qo`yish, boshqa yuridik shaxslarning ustav fondiga hissa sifatida kiritish yoki ushbu mol-mulkni boshqacha usulda tasarruf etish huquqiga ega. Xususiy korxona mulkdori qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo`lishi mumkin. Xususiy korxona mulkdori ustav fondini shakllantirishi, o`ziga qarashli korxonani yakka boshqarishi shart. Xususiy korxona mulkdori zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majbu-riyatlar ham bo`lishi mumkin.

Xususiy korxona mulkdori o`zi vaqtinchalik bo`lmagan taqdirda shu muddatda rahbarlik vazifasini bajarib turishni boshqa jismoniy shaxs zimmasiga yuklash to`g`risida yozma qaror qabul qiladi. Xususiy korxona mulkdori muvaqqat rahbar ning xususiy korxona mol-mulkini tasarruf etishga oid huquqini cheklab qo`yishi mumkin. Vafot etganligi, muomalaga layoqatsizligi, muomala layoqati cheklanganligi yoki bedarak yo`qolgan deb topilganligi oqibatida mulkdorning xususiy korxona rahbari vazifasini bajarishi mumkin bo`lmay qolgan taqdirda xususiy korxonani boshqarish fuqarolik qonun hujjatlariga va xususiy korxonaning ustaviga muvofiq amalga oshiriladi. Xususiy korxonaning mol-mulki qonunda nazarda tutilgan hol-lardan tashqari, natsionalizatsiya qilinmaydi. Shuningdek, uning mol-mulki rekvizitsiya qilinmaydi, xususiy korxonaning mulkdori-ga rekvizitsiya qilinayotgan mol- mulkning bozor qiymatiga muvofiq kompensatsiyasi to`lanadigan tabiiy ofatlar, avariyalar, epidemiya-lar, epizootiyalar va favqulodda tusdagi boshqa holatlar bundan mustasno. Xususiy korxona qonun hujjatlariga muvofiq har qanday fao-liyat turlarini amalga oshiradi. Xususiy korxonalarga tadbirkor-lik subyektlari uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan imtiyozlar, preferensiyalar va kafolatlar tatbiq etiladi. Qonun hujjatlari bilan belgilanadigan tartibda xususiy korxonalar uchun davlat budjetiga va davlat maqsadli jamg`armalariga soliqlar hamda boshqa majburiy to`lovlarning doimiy stavkalari belgilanadi. Xususiy korxonaning foydasi soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar to`langanidan so`ng korxona mulkdorining tasarrufiga o`tadi hamda unga soliq solinmaydi.

Xususiy korxona faoliyatini tekshirish nazorat qiluvchi organlar tomonidan ko`pi bilan ikki yilda bir marta, belgilangan tartibda amalga oshirilishi mumkin, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Xususiy korxonalar o`z huquq va manfaatlarini himoya qilish maqsadida qonunga muvofiq assotsiatsiyalarga (uyushmalarga) va boshqa birlashmalarga birlashishlari mumkin. Xususiy korxona mulkdori xususiy korxonani mol-mulk majmua-si sifatida sotishga, hadya qilishga, vasiyat qilib qoldirishga yoki uni o`zgacha usulda boshqa shaxsga o`tkazishga haqli. Xususiy korxona uning mulkdori yoki sudning qaroriga ko`ra, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qayta tashkil etilishi yoki tugatilishi mumkin. Xususiy korxonalarning tuzilishi, fao-liyati, qayta tashkil etilishi va tugatilishi sohasidagi nizolar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hal etiladi. Xo`jalik shirkatlari – yuridik shaxs sifatida Xo`jalik shirkati – bu shirkat nomidan harakat qiluvchi ikki yoki undan ortiq shaxsning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun tuzgan shartnomaviy yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan birlashmasidir. Xo`jalik shirkatlari va jamiyatlari bozor munosabatlari sharoitida tadbirkorlik faoliyatining eng faol ishtirokchilari hisoblanadi. Ular tijoratchi tashkilotlar jumlasiga kirib, ustav kapitallari, odatda, muassislarning qo`shgan umumiy (hissa) mol-mulk va mablag`lari yoki ishtirokchilarning aksiyalaridan iborat bo`ladi.

Xo`jalik sharkatlarining uning majburiyatlari uchun ishtirok-chilar o`z mulklari bilan solidar va subsidiar tarzda javobgar bo`lishlari, uning tadbirkorlik faoliyatida ishtirokchilar shaxsiy ishtiroki xarakterli (kommanditchilardan tashqari), ta`sis hujjati ta`sis shartnomasi hisoblanishi, xo`jalik sharkatlaridan ishtirokchilar chiqib ketadigan bo`lsa, tegishlicha uning ta`sis hujjatiga o`zgartirish kiritilishi uning o`ziga xos xususiyatlarini tashkil etadi. O`zbekiston Respublikasining “Xo`jalik sharkatlari to`g`risi-da”gi 2001 yil 6 dekabrda qabul qilingan qonuni 3-moddasiga muvofiq muassislarning (ishtirokchilarning) ulushlariga (hissala-riga) bo`lingan ustav fondiga (ustav kapitaliga) ega bo`lgan tijo-rat tashkiloti xo`jalik shirkati hisoblanadi, bunday shirkatda muassislar (ishtirokchilar) yoki ulardan ayrimlari shirkat nomi-dan tadbirkorlik faoliyati yuritishda shaxsan ishtirok etadilar. Xo`jalik shirkati, agar uning ta`sis shartnomasida boshqacha qoida belgilangan bo`lmasa, nomuayyan muddatga tuziladi va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan har qanday turdagi faoliyatni amalga oshirishi mumkin. Xo`jalik shirkati qonun hujjatlarida belgilangan tartibda boshqa yuridik shaxslarning muassisi (ishtirokchisi) bo`lishi, vakolatxonalar va filiallar tashkil etishi mumkin. Ta`sis shartnomasi xo`jalik shirkatining ta`sis etish hujjati hisoblanadi. Unda xo`jalik shirkatining turi, faoliyat sohasi, maqsadlari va muddatlari, muassislarning(ishtirokchilarning) tarkibi, firma nomi va pochta manzili, ustav fondining miqdori va uni hosil qilish tartibi, har bir ishtirokchi ulushining miqdori va nominal qiymati, hissalarining tarkibi, ularni kiritish muddatlari va tartibi, ustav fondini ko`paytirish va kamaytirish tartibi; boshqaruv organlari, shirkatni qayta tashkil etish va tugatish tartibi, shuningdek qonun hujjatlariga zid bo`lmagan

boshqa shartlar o`z ifodasini topadi. Bundan tashqari, ta`sis shartnomada vakolatxona va filiallari to`g`risidagi ma`lumotlar bo`lishi kerak. Yakka tadbirkorlar va tijoratchi tashkilotlar to`liq shirkat-ning ishtirokchilari hamda kommandit shirkatda to`liq sheriklar bo`lishlari mumkin. Yuridik va jismoniy shaxslar kommandit shirkatda hissa qo`shuvchilar bo`lishlari mumkin. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida belgilangan bo`lmasa, to`liq shirkatning ishtirokchilari va komman-dit shirkatning to`liq sheriklari, shuningdek kommandit shirkatda hissa qo`shuvchilar bo`lishga haqli emaslar. Xo`jalik sharkatlarining ikki to`liq va kommandit shirkat kabi turlari mavjud. FKning 60-moddasi va “Xo`jalik sharkatlari to`g`risidagi qonun-ning” 8- moddasiga muvofiq ishtirokchilari (to`liq sheriklari) o`z o`rtalarida tuzilgan shartnomaga muvofiq shirkat nomidan tadbir-korlik faoliyati bilan shug`ullanadigan hamda uning majburiyat-lari bo`yicha o`zlariga qarashli butun mol-mulk bilan javob beradigan shirkat to`liq shirkat deb hisoblanadi. Shaxs faqat bitta to`liq shirkatning ishtirokchisi bo`lishi mumkin. To`liq shirkatning firma nomi yo uning barcha ishtirokchilari nomini (nomlanishini), shuningdek “to`liq shirkat” degan so`zlarni yoxud bir yoki bir necha ishtirokchining “va kompaniya” degan so`zlar qo`shilgan nomini (nomlanishini), shuningdek “to`liq shirkat” degan so`zlarni o`z ichiga olishi kerak. To`liq shirkatning ustav fondi (ustav kapitali) uning ishti-rokchilari ulushlarining nominal qiymatidan tarkib topadi. Va uning miqdori to`liq shirkatni davlat ro`yxatidan o`tkazish uchun hujjatlarni taqdim etish sanasidagi holatga ko`ra qonun hujjat-larida belgilangan eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan

kam bo`lmasligi kerak. To`liq shirkat ishtirokchisining shirkat ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushining miqdori foiz-larda yoki kasr ko`rinishida belgilanadi. To`liq shirkat ishtirok-chisi ulushining miqdori uning ulushining nominal qiymati bilan shirkat ustav fondining (ustav kapitalining) o`zaro nisbatiga muvofiq bo`lishi kerak. Ishtirokchi ulushining haqiqiy qiymati shirkat sof aktivlari qiymatining uning shirkat ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushi miqdoriga mutanosib bo`lgan bir qis-miga mos bo`ladi. To`liq shirkat davlat ro`yxatidan o`tkaziladigan paytga qadar uning har bir ishtirokchisi o`z hissasining kamida o`ttiz foizini shirkatning ustav fondiga kiritishi shart. Qolgan qismi ta`sis shartnomasida ko`rsatilgan muddatda kiritilishi lozim bo`lib, bu muddat shirkat davlat ro`yxatidan o`tkazilgan paytdan e`tiboran bir yildan oshmasligi kerak. Pul, qimmatli qog`ozlar, boshqa ashyolar yoki mulkiy huquqlar yoxud pul bahosiga ega bo`lgan boshqa shaxsga o`tkaziladigan o`zga huquqlar ishtirokchilarning to`liq shirkat ustav fondiga (ustav kapitaliga) qo`shadigan hamda shirkatga qabul qilinadigan uchinchi shaxslarning hissalari bo`lishi mumkin. Ishtirokchilarning umumiy yig`ilishi shirkatning oliy boshqa-ruv organi hisoblanadi. To`liq shirkatning joriy faoliyatini boshqarish maqsadida ta`sis shartnomasida shirkatning ijro etuvchi organini tuzish nazarda tutilishi mumkin. Ijro etuvchi organni tuzish va uning vakolatlari, uning a`zolariga haq to`lash tartibi shirkatning ta`sis shartnomasi hamda boshqa hujjatlari bilan belgilanadi. To`liq shirkat ishtirokchilari shirkatning majburiyatlari yuza-sidan o`z mol- mulklari bilan solidar tarzda subsidiar javobgar bo`ladilar. FKning 61-moddasi va “Xo`jalik sharkatlari to`g`risida”gi qonunning 28- moddasiga muvofiq, shirkat nomidan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradigan hamda shirkatning majburiyatlari bo`yicha o`zlarining butun mol-mulklari bilan

javob beradigan ishtirokchilar (to`liq sheriklar) bilan bir qatorda shirkat fao-liyati bilan bog`liq zararlar uchun o`zlari qo`shgan hissalar doira-sida javobgar bo`ladigan hamda shirkat tomonidan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda ishtirok etmaydigan bir yoki bir necha ishtirokchi (hissa qo`shuvchi, kommanditchi) mavjud bo`lsa, bunday shirkat kommandit shirkat deb hisoblanadi. Kommandit shirkatda ishtirok etayotgan to`liq sheriklarning huquqlari va ularning shirkat majburiyatlari bo`yicha javobgar-ligi to`liq shirkat ishtirokchilari javobgarligi kabi bo`ladi. Shaxs faqat bitta kommandit shirkatda to`liq sherik bo`lishi mumkin. To`liq shirkat ishtirokchisi kommandit shirkatda to`liq sherik bo`la olmaydi. Kommandit shirkatdagi to`liq sherik o`sha shirkatning o`zida hissa qo`shuvchi va boshqa to`liq shirkatda ishtirokchi bo`lishi mumkin emas. Kommandit shirkatning firma nomi yo barcha to`liq sheriklarning nomlarini (nomlanishini) va “kommandit shirkat” degan so`zlarni yoxud kamida bitta to`liq sherikning “va kompaniya” degan so`zlar qo`shilgan holdagi nomini (nomlanishini), shuningdek “kommandit shirkat” degan so`zlarni o`z ichiga olishi kerak. Agar kommandit shirkatning firma nomiga hissa qo`shuvchining nomi kiritilgan bo`lsa, bunday hissa qo`shuvchi to`liq sherikka aylanadi. Kommandit shirkat faoliyatini boshqarish to`liq sheriklar tomonidan amalga oshiriladi. Bunday shirkatni uning to`liq sheriklari tomonidan boshqarish va uning ishlarini yuritish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Hissa qo`shuvchilar kommandit shirkatni boshqarishda va uning ishlarini yuritishda ishtirok etishga ishonchnomasiz boshqa har qanday tarzda uning nomidan ish ko`rishga haqli emaslar. Hissa qo`shuvchilar shirkatni boshqarish va uning ishlarini yuritish bo`yicha to`liq sheriklarning xatti-harakatlari xususida bahsla-shishga haqli emaslar.

Xo`jalik jamiyatlari yuridik shaxs sifatida Xo`jalik jamiyatlari – bu bir yoki bir necha shaxslar tomonidan jamiyat nomidan tadbirkorlik faoliyatini birga amalga oshirish uchun o`z mulklari(asosan mablag`lari)ni qo`shish yo`li bilan tuzgan tashkilotidir. Amaldagi qonunchilikka muvofiq xo`jalik jamiyatlarining mas`uliyati cheklangan jamiyat, qo`shimcha mas`uliyatli jamiyat va aksiyadorlik jamiyatlari kabi turlari mavjud. Mas`uliyati cheklangan hamda qo`shimcha mas`uliyatli jamiyatlar FK va “Mas`uliyati cheklangan hamda qo`shimcha mas`uliyatli jamiyatlar to`g`risida”gi qonun va boshqa qonun hujjatlari huquqiy tartibga soladi. Bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta`sis etilgan, ustav fondi (ustav kapitali) ta`sis hujjatlari bilan belgilangan miqdorlar-da ulushlarga bo`lingan xo`jalik jamiyati mas`uliyati cheklangan jamiyat deb hisoblanadi. Mas`uliyati cheklangan jamiyatning ishti-rokchilari uning majburiyatlari bo`yicha javobgar bo`lmaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog`liq zararlar uchun o`zlari qo`shgan hissalar qiymati doirasida javobgar bo`ladilar. Mas`uliyati cheklangan jamiyatning o`z hissasini to`la qo`shmagan ishtirokchilari jamiyat majburiyatlari bo`yicha har bir ishtirokchi hissasining to`lanmagan qismining qiymati doirasida solidar javobgar bo`ladilar. Bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta`sis etilgan, ustav fondi (ustav kapitali) ta`sis hujjatlari bilan belgilangan miqdorlar-dagi ulushlarga bo`lingan xo`jalik

jamiyati qo`shimcha mas`uliyatli jamiyat deb hisoblanadi. Bunday jamiyatning ishtirokchilari jamiyat majburiyatlari bo`yicha o`ziga tegishli mol-mulklari bilan hamma uchun bir xil bo`lgan va qo`shgan hissalari qiymatiga nis-batan jamiyatning ta`sis hujjatlarida belgilanadigan karrali miqdorda solidar tarzda subsidiar javobgar bo`ladilar. Qo`shimcha mas`uliyatli jamiyat ishtirokchilari javobgarligining eng yuqori miqdori qo`shimcha mas`uliyatli jamiyatning ustavida nazarda tutiladi. Ishtirokchilardan biri bankrot bo`lib qolganida, uning qo`shimcha mas`uliyatli jamiyat majburiyatlari bo`yicha javobgar-ligi, agar jamiyatning ta`sis hujjatlarida javobgarlikni taqsimlashning boshqacha tartibi nazarda tutilgan bo`lmasa, boshqa ishtirokchilar o`rtasida ularning qo`shgan hissalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Mas`uliyati cheklangan hamda qo`shimcha mas`uliyatli jamiyatlar qonun hujjatlarida taqiqlanmagan har qanday faoliyat turlarini amalga oshirishi mumkin. Jamiyat o`z majburiyatlari yuzasidan o`ziga qarashli barcha mol-mulk bilan javobgar bo`ladi. Jamiyat o`z ishtirokchilarining maj-buriyatlari yuzasidan javob bermaydi. Jamiyatning bankrotligi ishtirokchi sifatidagi shaxsning aybi tufayli vujudga kelgan bo`lsa, jamiyatning mol-mulki yetarli bo`lmagan taqdirda bunday shaxs zimmasiga uning majburiyatlari bo`yicha subsidiar javobgar-lik yuklatilishi mumkin. Davlat va uning organlari jamiyatning majburiyatlari yuzasidan javobgar bo`lmaydi, xuddi shuningdek jamiyat ham davlat va uning organlari majburiyatlari yuzasidan javobgar bo`lmaydi. Yuridik va jismoniy shaxslar jamiyatning ishtirokchilari bo`ladilar. Qonunda ayrim toifadagi jismoniy shaxslarning jamiyatda ishtirok etishi taqiqlanishi yoki cheklanishi mumkin. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, agar qonun hujjatlari-da boshqacha qoida belgilangan bo`lmasa, jamiyatning ishtirokchi-lari bo`lishga haqli emaslar. Jamiyat bir shaxs tomonidan ta`sis etilishi mumkin bo`lib, u jamiyatning yagona ishtirokchisiga aylanadi. Jamiyat keyinchalik bir

ishtirokchisi bo`lgan jamiyatga aylanishi mumkin. Jamiyat yagona ishtirokchi sifatida bir shaxsdan iborat boshqa xo`jalik jamiyatiga ega bo`lishi mumkin emas. Jamiyat ishtirokchilarining soni ellik kishidan oshmasligi lozim. Agar jamiyat ishtirokchilarining soni ushbu belgilangan me`yordan oshib ketsa, jamiyat bir yil ichida ochiq aksiyadorlik jamiyati yoki ishlab chiqarish kooperativi etib qayta tuzilishi kerak. Agar ko`rsatilgan muddat davomida jamiyat qayta tuzilmasa va jamiyat ishtirok-chilarining soni belgilangan me`yorga qadar kamaymasa, u yuridik shaxslarni davlat ro`yxatidan o`tkazuvchi organning talabiga binoan sud tartibida tugatilishi kerak. Jamiyatning ta`sis shartnomasi va ustavi jamiyat ta`sis hujjatlari deb hisoblanadi. Agar jamiyat bir shaxs tomonidan ta`sis etilsa, shu shaxs tasdiqlagan ustav jamiyatning ta`sis hujjati hisoblanadi. Jamiyat ishtirokchilarining soni ikki va undan ortiq kishiga ko`paysa, ular o`rtasida ta`sis shartnomasi tuzilishi kerak. Jamiyat ustav fondi (ustav kapitali) uning ishtirokchilari ulushlarining nominal qiymatlaridan tarkib topadi. Jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori jamiyatni davlat ro`yxatidan o`tkazish uchun hujjatlarni taqdim etish sanasidagi holatga ko`ra qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan kam bo`lmasligi lozim. Jamiyat davlat ro`yxatidan o`tkaziladigan paytga qadar uning har bir ishtirokchisi ta`sis hujjatlarida ko`rsatilgan jamiyatning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) o`z hissasining kamida o`ttiz foizini kiriti-shi shart. Jamiyatning har bir ishtirokchisi ta`sis hujjatlarida belgilangan va jamiyat davlat ro`yxatidan o`tkazilgan paytdan boshlab bir yildan oshmaydigan muddat mobaynida jamiyatning ustav fondiga (ustav kapitaliga) o`z hissasini to`liq kiritishi kerak. Jamiyatning ishtirokchisi tomonidan hissaning to`liq kiri-tilganligi jamiyat ishtirokchisiga beriladigan guvohnoma bilan tasdiqlanadi. Jamiyat ishtirokchilarining umumiy yig`ilishi jamiyat boshqa-ruvining oliy organi hisoblanadi.

Jamiyatning ustavida jamiyatning kuzatuv kengashini tuzish nazarda tutilishi mumkin. Jamiyatning joriy faoliyatiga rahbarlik qilish jamiyatning yakkaboshchilik asosidagi ijro etuvchi organi tomonidan yoki ja-miyatning kollegial ijro etuvchi organi tomonidan amalga oshiri-ladi. Jamiyatning ijro etuvchi organi jamiyat ishtirokchilarining umumiy yig`ilishiga va agar tuzilishi jamiyatning ustavida nazar-da tutilgan bo`lsa, jamiyatning kuzatuv kengashiga hisobdordir. Xo`jalik jamiyatlari turlaridan yana biri aksiyadorlik ja-miyatidir. Ustav fondi muayyan miqdordagi aksiyalarga bo`lingan jamiyat aksiyadorlik jamiyati hisoblanadi. Ishtirokchilar (aksiya-dorlar) jamiyat majburiyatlari bo`yicha javob bermaydilar, ja-miyat faoliyati bilan bog`liq zararlar uchun o`zlariga qarashli aksiyalar qiymati doirasida javobgar bo`ladilar (FK, 64-modda). J.I.Yuldashev xo`jalik jamiyatlari va shirkatlari ichida aksiyadorlik jamiyatlari yirik va o`rta biznesga, qolgan xo`jalik shirkatlari va jamiyatlari mayda va o`rta biznesga xos xo`jalik yurituvchi subyektlar deb hisoblaydi[48]. Aksiyadorlik jamiyatlarining huquqiy maqomi FK, 1996 yil 26 aprelda qabul qilingan “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyador-larning huquqlarini himoya qilish to`g`risida”gi qonun va boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. AJ o`z majburiyatlari yuzasidan o`ziga tegishli barcha mol-mulki bilan javobgar bo`ladi. Aksiyadorlar jamiyatning majburiyatlari yuzasidan javobgar bo`lmaydilar va uning faoliyati bilan bog`liq ziyonlarni o`zlariga tegishli aksiyalar qiymati doirasida to`lay-dilar. Aksiyalar haqining hammasini to`lamagan aksiyadorlar ja-miyat majburiyatlari yuzasidan o`zlariga tegishli aksiyalar qiyma- tining to`lanmagan qismi doirasida solidar javobgar bo`ladilar. Jamiyat o`z

aksiyadorlarining majburiyatlari yuzasidan javobgar bo`lmaydi. Agar jamiyatning nochorligi (bankrotligi) jamiyat uchun majburiy ko`rsatmalarni berish huquqiga ega bo`lgan aksiyador sifatidagi shaxsning g`ayriqonuniy xatti-harakatlari tufayli vujudga keltirilgan bo`lsa, mazkur aksiyador zimmasiga jamiyatning mol-mulki yetarli bo`lmagan taqdirda uning majburiyatlari bo`yicha subsidiar javobgarlik yuklatilishi mumkin. Aksiyadorlik jamiya-tining ustavida tegishli huquq nazarda tutilgan taqdirdagina, aksiyador majburiy ko`rsatma berish huquqiga ega bo`ladi. Jamiyat uchun majburiy ko`rsatmalar berish huquqiga ega bo`lgan aksiyador jamiyatning muayyan harakatni amalga oshirishi oqibatida nochor (bankrot) bo`lib qolishini oldindan bilib, o`z huquqidan uning ana shunday harakatni amalga oshirishini ko`zlab foydalangan holda-gina jamiyatning nochorligi (bankrotligi) aksiyadorning harakat-lari tufayli vujudga keltirilgan deb hisoblanadi. Aksiyadorlik jamiyati ochiq yoki yopiq bo`lishi mumkin. Ochiq aksiyadorlik jamiyatining muassislari tarkibiga kiruvchilarning eng kam soni cheklanmaydi. Yopiq aksiyadorlik jamiyatlarining muassislari esa kamida uch shaxsdan iborat qilib belgilanadi. Aynan muassislarning belgilangan miqdori turli davlatlarda turlicha belgilangan. Masalan, Italiyada – 2, Shveytsariyada – 3, Germaniyada – 5, Angliya, Fransiya, Yaponiyada – 7, Estoniya, Rossiya, Niderlandiya, Shveytsiya, Finlandiya va AQShning ko`pgina shtatlarida – 1 kishi va h.k[49]. Qatnashchilari o`zlariga tegishli aksiyalarini o`zga aksiyador-larning roziligisiz boshqa shaxslarga berishi mumkin bo`lgan aksiyadorlik jamiyati ochiq aksiyadorlik jamiyati deb hisoblanadi. OAJ o`zi chiqarayotgan aksiyalarga ochiq obuna o`tkazishga va qonun hujjatlarining talablarini hisobga olgan holda ularni erkin sotishga haqlidir. OAJ aksiyadorlarining soni chegaralanmaydi. Ochiq aksiyadorlik jamiyati ustav fondining eng kam miqdori jamiyat davlat ro`yxatidan o`tkazilgan sanada O`zbekiston Respubli-kasi Markaziy bankining

kursi bo`yicha ellik ming AQSH dollariga teng bo`lgan summadan kam bo`lmasligi kerak[50]. Aksiyalari faqat o`z muassislari yoki oldindan belgilangan doiradagi shaxslar orasida taqsimlanadigan aksiyadorlik jamiyati yopiq aksiyadorlik jamiyati deb hisoblanadi. Bunday jamiyat o`zi chiqarayotgan aksiyalarga ochiq obuna o`tkazishga yoxud ularni cheklan-magan doiradagi shaxslarga sotib olish uchun boshqacha tarzda taklif etishga haqli emas. YOAJ aksiyadorlarining soni ellik nafardan ziyod bo`lishi mumkin emas. Belgilangan chegaradan ortib ketgan taqdirda, u yopiq aksiyadorlik jamiyatlari uchun miqdori aksiyadorlarning chegaralangan limitidan ortib ketgan shaxslar aksiyadorlar reyestrida ro`yxatga olingan kundan e`tiboran olti oy ichida ochiq aksiyadorlik jamiyatiga aylantirilishi, ushbu muddat tugagach, sud tartibida tugatilishi lozim. Yopiq aksiyadorlik jamiyati ustav fondining eng kam miqdori esa, jamiyat davlat ro`yxatidan o`tkazilgan sanada qonun hujjat-larida belgilangan eng kam oylik ish haqining ikki yuz baravari miqdoridan kam bo`lmasligi kerak. Jamiyat filiallar tashkil etishi hamda vakolatxonalar ochishi mumkin. Ular o`zlarini tashkil etgan jamiyat tomonidan mol-mulk bilan ta`minlanadi va shu jamiyat tasdiqlagan nizomlar asosida ish ko`radi. Filial yoki vakolatxonaning rahbari jamiyat tomoni-dan tayinlanadi va jamiyat bergan ishonchnoma asosida ish ko`radi. Filial hamda vakolatxona faoliyati uchun javobgarlik ularni tuzgan jamiyat zimmasida bo`ladi. Ta`sis yig`ilishi (muassis) tasdiqlagan ustav jamiyatning ta`sis hujjati hisoblanadi.

Davlat korxonasi aksiyadorlik jamiyatiga aylantirilayotganda davlat mulkini tasarruf etishga vakolatli organ tasdiqlaydigan emissiya ma`lumotnomasi ham ta`sis hujjati hisoblanadi. Jamiyatning ustav fondi aksiyadorlar sotib olgan jamiyat ak-siyalarining nominal qiymatidan tashkil topadi. Jamiyat chiqara-digan barcha aksiyalarning nominal qiymati bir xil bo`lishi lozim. Jamiyatning ustav fondi uning mol-mulkining o`z kreditorlari manfaatlarini kafolatlaydigan darajadagi eng kam miqdorini belgilaydi. Jamiyat davlat mulki negizida tuzilganda korxona-ning (mol-mulkning) qonun hujjatlarida belgilangan tartibda aniqlangan bozor bahosi jamiyat ustav fondining summasini tashkil etadi. Aksiyadorlik jamiyatini aksiyadorlarning umumiy yig`ilishi, kuzatuv kengashi va ijroiya organi boshqaradi. Aksiyadorlarning umumiy yig`ilishi jamiyatni boshqarishning oliy organidir. Jamiyatning kuzatuv kengashi jamiyat faoliyatiga umumiy rah-barlik qiladi, ushbu Qonun bilan aksiyadorlar umumiy yig`ili-shining mutlaq vakolatlariga kiritilgan masalalarni hal etish bundan mustasno. Ovoz beruvchi aksiyalarning egasi bo`lgan aksiya-dorlar soni o`ttiz kishidan kam bo`lgan jamiyatda kuzatuv kengashi vazifasi jamiyat ustavi bilan aksiyadorlarning umumiy yigilishi zimmasiga yuklanishi mumkin. Bunday hollarda aksiyadorlar umumiy yig`ilishini o`tkazish masalasini hal etishga vakolati bo`lgan muayyan shaxs yoki jamiyat organi jamiyat ustavida o`z aksini topishi kerak. Jamiyatning kundalik faoliyatiga rahbarlik yakkaboshchilik asosidagi ijroiya organi (direktor) yoki kollegial ijroiya organ (boshqaruv, direksiya) tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Bir paytning o`zida ham yakkaboshchilik asosidagi,

ham kollegial ijroiya organlari bo`lishi nazarda tutilgan jamiyat ustavida ulardan har birining vakolatlari belgilab qo`yilishi kerak. Bunday hollarda jamiyatning yakkaboshchilik asosidagi ijroiya organi (direktor) vazifasini bajaruvchi shaxs kollegial ijroiya organi (boshqaruv, direksiya) raisi vazifasini ham amalga oshiradi. Aksiyadorlar umumiy yig`ilishining qaroriga binoan jamiyat ijroiya organining vakolatlari shartnoma bo`yicha tijorat tashk-ilotiga (boshqaruvchi tashkilotga) yoki yakka tartibdagi tadbirkorga (boshqaruvchiga) berilishi mumkin. Tuziladigan shartnomaning shartlari, basharti ustavda o`zgacha qoida nazarda tutilmagan bo`lsa, jamiyat kuzatuv kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Jamiyat ijroiya organining vakolatlariga jamiyatning kundalik faoliyatiga rah-barlik qilishga doir barcha masalalar kiradi, aksiyadorlar umumiy yig`ilishining mutlaq vakolatlariga yoki kuzatuv kengashining vakolatlariga kiritilgan masalalar bundan mustasno. Xo`jalik shirkati va jamiyatlari yuridik shaxs huquqini olgan sho`ba va tobe xo`jalik jamiyatlarga ega bo`lishi mumkin. FKning 67-moddasiga muvofiq, bir (asosiy) xo`jalik jamiyati yoki shirkati ikkinchi xo`jalik jamiyatining ustav fondida undan ustunlik mavqeiga ega bo`lgan holda ishtirok etishi tufayli yoxud ular o`rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq yo bo`lmasa boshqacha tarzda ikkinchi xo`jalik jamiyati tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni belgilab berish imkoniga ega bo`lsa, ushbu ikkinchi xo`jalik jamiyati sho`ba xo`jalik jamiyati hisoblanadi. SHo`ba xo`jalik jamiyati o`zining asosiy jamiyati (shirka-ti)ning qarzlari bo`yicha javob bermaydi. SHo`ba xo`jalik jamiyatiga bajarilishi shart bo`lgan ko`rsatma-larni berishga huquqli asosiy jamiyat ana shunday ko`rsatmalarni bajarish uchun sho`ba jamiyat tomonidan tuzilgan bitimlar yuzasi-dan sho`ba jamiyat bilan solidar javobgar

bo`ladi. Asosiy jamiyat-ning sho`ba xo`jalik jamiyatga bajarilishi shart bo`lgan ko`rsatma-larni berish huquqi sho`ba xo`jalik jamiyat bilan tuzilgan shartnomada yoki sho`ba xo`jalik jamiyatning ustavida ko`zda tutil-gan taqdirdagina asosiy jamiyat bunday huquqqa ega deb hisob-lanadi. SHo`ba xo`jalik jamiyati asosiy jamiyatning aybi bilan nochor (bankrot) bo`lib qolgan hollarda asosiy jamiyat sho`ba xo`jalik jamiyatning qarzlari yuzasidan subsidiar javobgar bo`ladi. Asosiy jamiyat sho`ba xo`jalik jamiyatning muayyan harakatlarni amalga oshirish oqibatida nochor (bankrot) bo`lib qolishini oldindan bilib, yuqorida aytilgan o`z huquqlari va (yoki) imkoniyatidan sho`ba xo`jalik jamiyatning shunday harakatlarni amalga oshiri-shini ko`zlab foydalangan hollardagina sho`ba xo`jalik jamiyat-ning nochorligi (bankrotligi) asosiy jamiyatning aybi bilan yuz bergan deb hisoblanadi. SHo`ba xo`jalik jamiyat aksiyadorlari asosiy jamiyatdan uning aybi bilan sho`ba xo`jalik jamiyatga keltirilgan ziyonni to`lashni talab qilishga haqlidir. Asosiy jamiyat sho`ba xo`jalik jamiyat-ning muayyan harakatlarni amalga oshirish oqibatida ziyon ko`rishi-ni oldindan bilib, o`z huquqlari va (yoki) imkoniyatidan sho`ba xo`jalik jamiyatning shunday harakatlarni amalga oshirishini ko`zlab foydalangan holdagina ziyon asosiy jamiyatning aybi bilan keltirilgan deb hisoblanadi. Xo`jalik jamiyatida ishtirok etuvchi boshqa jamiyat xo`jalik jamiyatiga qarashli ovoz beradigan aksiyalarning yigirma foizi-dan ko`prog`iga ega bo`lsa, bunday xo`jalik jamiyati qaram jamiyat deb hisoblanadi. Qaram xo`jalik jamiyati yuridik shaxs hisoblanadi. Xo`jalik jamiyatida ishtirok etuvchi boshqa jamiyat qaram jamiyat ustav fondining tegishli qismini qo`lga kiritib olganligi haqidagi ma`lumotlarni qonunda nazarda tutilgan tartibda darhol e`lon qilishi shart.

Xo`jalik jamiyatlari bir-birlarining ustav fondlarida o`zaro qatnashishining chegarasi va bunday jamiyatlardan biri boshqa jamiyat ishtirokchilari yoki aksiyadorlarining umumiy yig`ilishida foydalanishi mumkin bo`lgan ovozlar soni qonunda belgilab qo`yiladi. Ishtirok etuvchi va tobe xo`jalik jamiyatlari o`rtasidagi o`zaro munosabatlar qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Davlat korxonalari – yuridik shaxs sifatida O`zbekiston Respublikasi FKning 70-moddasiga muvofiq, uni-tar korxona deb o`ziga biriktirib qo`yilgan mol-mulkka nisbatan mulkdor tomonidan mulk huquqi berilmagan tijoratchi tashkilotga aytiladi. Bu korxonaning mulki bo`linmasdir va u qo`shilgan hissa-lar (ulushlar, paylar) bo`yicha, shu jumladan, korxona xodimlari o`rtasida ham taqsimlanmaydi. Unitar korxonaning mol-mulki unga xo`jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqi asosida tegish-lidir. Unitar korxona o`z majburiyatlari bo`yicha o`ziga qarashli mol-mulkka javob beradi. Unitar korxona o`z mol-mulk egasining majburiyati bo`yicha javob bermaydi. FKning 71-moddasida belgilanishicha yuridik shaxs huquqiga ega bo`lgan, xo`jalik yuritish huquqiga asoslangan unitar korxona mulkdorning yoki u vakil qilgan organning qaroriga muvofiq tashkil etiladi. Korxonaning ta`sis hujjati belgilangan tartib-da tasdiqlangan ustavidan iborat. Xo`jalik yuritish huquqiga asoslangan unitar korxona o`z mol-mulkining bir qismini xo`jalik yuritish uchun belgilangan tartibda topshirish yo`li bilan yuridik shaxs bo`lgan boshqa unitar korxona (sho`ba korxona) tashkil etishi mumkin. Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda davlat organining qaroriga muvofiq davlat mulki bo`lgan mol- mulk negizida operativ boshqarish huquqiga asoslangan davlat unitar korxonasi (davlat korxonasi) tashkil etilishi mumkin. Operativ boshqaruv huquqiga

asoslangan davlat korxonasining firma nomi uning davlat korxonasi ekanligini ko`rsatib turadi, korxonaning mol-mulki yetarli bo`lmaganida davlat korxona majburiyatlari bo`yicha subsidiar javobgar bo`ladi. Davlat korxonasi uni tuzgan davlat organining qaroriga muvofiq qayta tashkil etilishi yoki tugatilishi mumkin (FK, 72-modda). Davlat korxonasining asosiy ta`sis hujjati bu – uning ustavidir. Davlat korxonasi ana shu ustav asosida ish olib boradi. Ustavda quyidagilar belgilanadi: korxonaning nomi, joylashgan yeri, mol-mulki va mablag`lari, xo`jalik faoliyati turi, faoliyat predmeti, mehnatni tashkil qilish va unga haq to`lash, korxona boshqaruvi, hisoboti, korxona faoliyatini qayta tashkil qilish va tugatish haqidagi qoidalar. Ishlab chiqarish kooperativlari – yuridik shaxs sifatida Fuqarolarning shaxsiy ishtiroki a`zolarning (ishtirokchi-larning) mulki bilan qo`shiladigan pay badallarini birlashtirish asosida birgalikda ishlab chiqarish yoki boshqa xo`jalik faoliyatini olib borish uchun a`zolik negizidagi ixtiyoriy birlashmasi ishlab chiqarish kooperativi hisoblanadi. Qonunda va ishlab chiqarish kooperativining ta`sis hujjatlarida uning faoliyatida a`zolik asosida yuridik shaxslar ham ishtirok etishi nazarda tutilishi mumkin (FK, 69-modda). Ishlab chiqarish kooperativining a`zolari kooperativning majburiyatlari bo`yicha qonunda va kooperativ ustavida nazarda tutilgan miqdorlarda va tartibda subsidiar javobgar bo`ladilar.

Kooperativning firma nomi kooperativ nomini va “ishlab chiqarish kooperativi” degan so`zlarni o`z ichiga olgan bo`lishi kerak. Ishlab chiqarish kooperativlarining huquqiy mavqei va a`zolari-ning huquqiy burchlari Fuqarolik kodeksi hamda boshqa qonunlar bilan belgilanadi. Kooperativ fuqarolar istagi bilan yoki yuri-dik shaxslarning tashabbusi bilan mutlaqo ixtiyoriylik asosida tashkil etiladi. Kooperativ a`zolari bo`lgan fuqarolarning soni uch kishidan kam bo`lmasligi kerak. Kooperativ mustaqil tarzda ham, mulkning har qanday shakliga mansub korxonalar, muassasalar, tashkilotlar huzurida ham tashkil etilishi va faoliyat ko`rsatishi mumkin. Kooperativning ustavi kooperativ ta`sis etishni istagan fuqarolarning umumiy yig`ilishida yoki yuridik shaxslar muxtor vakillarining yig`ilishida qabul qilinadi va kooperativ joylash-gan yerdagi tuman hokimligida ro`yxatga olinadi. Kooperativning oliy boshqaruv idorasi umumiy yig`ilishi –konferensiya, syezd bo`lib, ular kooperativ raisini (boshqaruvi-ni), taftish komissiyasini (taftishchini) saylaydi va ularga kooperativni boshqarish bo`yicha o`z vakolatlarini topshiradi. Kooperativning mol-mulki o`z a`zolarining pul va moddiy badallari, banklarning kreditlari, o`zi ishlab chiqargan mahsu-lotlar, bu mahsulotlarni sotishdan, kooperativ ustavida nazarda tutilgan o`zga xil faoliyatdan kelgan daromadlar hamda qonunlarda man etilmagan boshqa manbalar hisobiga hosil bo`ladi. Kooperativ o`z faoliyatini quyidagi hollarda tugatadi:

1. Mol-mulk egasining yoki u vakolat bergan organning qaroriga yoxud sudning hal qiluv qaroriga muvofiq. 2. Agar ro`yxatga olingandan bir yil o`tgach ishlab chiqarish, xo`jalik faoliyatini boshlamasa yoki amalda to`xtatib qo`yilgach, daromadlar to`g`risidagi deklaratsiyani topshirgan vaqtdan boshlab bir yil davomida faoliyatini boshlamasa. 3. Olti oydan ko`proq vaqt davomida to`lovga qobiliyatsiz bo`lsa. 4. O`zbekiston Respublikasi qonunlarida ko`zda tutilgan boshqa hollarda[51]. Kooperativ tugatilgan taqdirda, unga nisbatan haqdorlar va yollanib ishlovchilarning da`volari qondirilgandan keyin qolgan mol-mulki kooperativ a`zolari o`rtasida ustavda ko`rsatilgan tartibda taqsimlanadi. Matlubot kooperativi – yuridik shaxs sifatida Ishtirokchilarning moddiy (mulkiy) ehtiyojlarini qondirish maqsadida fuqarolarning a`zoligiga asoslangan ixtiyoriy birlash-masi matlubot kooperativi hisoblanadi va birlashuv uning a`zolari tomonidan o`z mulkiy (pay) badallarini qo`shish yo`li bilan amalga oshiriladi (FK, 73-modda).

Matlubot kooperativi ustavida quyidagi ma`lumotlar bo`lishi kerak: kooperativ a`zolari qo`shadigan pay badallarining miqdo-ri, kooperativ a`zolari pay badallarining tarkibi va ularning qo`shish tartibi, badalni qo`shish majburiyatini buzganlik uchun javobgarlik, kooperativni boshqarish organlarining tarkibi va vakolatlari, ular tomonidan qarorlar qabul qilish tartibi, shu jumladan, qarorlar bir ovozdan yoki ovozning ko`pchiligi bilan qabul qilinadigan masalalar va shuningdek, kooperativ ko`rgan zararlarni kooperativ a`zolari tomonidan to`lash tartibi to`g`risidagi masalalar ko`rsatiladi[52]. Matlubot kooperativining nomida uning faoliyatini asosiy maqsadi ko`rsatilishi, shuningdek “kooperativ” so`zi yoki “matlubot jamiyati” degan so`zlar bo`lishi kerak. Matlubot kooperativining a`zolari uning majburiyatlari bo`yicha har bir kooperativ a`zosi to`laydigan qo`shimcha badalning to`lanmagan qismi doirasida subsidiar javobgar bo`ladilar. Bu holda kooperativ a`zolari solidar javob beradilar (FK, 73-modda, 5-band). Matlubot kooperativining tijorat faoliyatiga nisbatan Fuqarolik kodeksining tijoratchi tashkilotlar to`g`risidagi qoidalari qo`llaniladi. O`zbekiston Respublikasi Matlubot kooperatsiyasi xalqaro kooperativ alyansida va boshqa xalqaro tashkilotlarda qatnashishi mumkin[53]. Jamoat birlashmalari – yuridik shaxs sifatida

O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonun-larida belgilangan huquqlari, erkinliklarini va siyosat, iqtisod, ijtimoiy rivojlanish, fan- madaniyat, ekologiya va hayotning boshqa sohalaridagi qonuniy manfaatlarini birgalikda ro`yobga chiqarish uchun birlashgan fuqarolarning xohish-irodalarini erkin bildi-rishi natijasida vujudga keladigan ixtiyoriy tuzilma jamoat bir- lashmasidir. Siyosiy partiyalar, ommaviy harakatlar, kasaba uyush-malari, xotin- qizlar, yoshlar va bolalar tashkilotlari, faxriy va nogironlar uyushmalari, ilmiy- texnikaviy, madaniy-ma`rifiy va boshqa ko`ngilli jamiyatlar, ijodiy uyushmalar, yurtdoshlar bir-lashmalari, fondlar, assotsiatsiyalar va fuqarolarning boshqa birlashmalari jamoat birlashmasi deb ataladi. Faoliyati jamiyatning axloqiy negizlarini, umumbashariy insonparvarlik qadriyatlarini buzishga qaratilgan, shuningdek konstitutsion tuzumni g`ayriqonuniy yo`l bilan o`zgartirish yoki O`zbekiston Respublikasi hududining birligini buzish, urushni, zo`ravonlikni va shafqatsizlikni, jamiyatni parchalashga olib boradigan ijtimoiy, shu jumladan, sinfiy; shuningdek, irqiy, milliy va diniy adovatni avj oldirish, qonun bilan taqiqlangan boshqa xatti-harakatlar qilish maqsadini ko`zlaydigan jamoat birlashmalarining tuzilishiga yo`l qo`yilmaydi. Harbiylashtiril-gan jamoat birlashmalari va qurolli tuzilmalar, shuningdek diniy xarakterga ega partiyalar, ularning filiallari va boshqa struktura bo`laklari tashkil etish taqiqlanadi. Jamoat birlashmalari qonunda ko`rsatilgan miqdordan kam bo`lmagan tashabbuskor guruh tomonidan tuziladi[54]. Buning uchun ta`sis qurultoyi yoki umumiy yig`ilish chaqirib, unda ustav va rahbar organlari tasdiqlanadi. Ustavda quyidagilar ko`rsatiladi: 1. Jamoat birlashmasining nomi, maqsadi va vazifasi.

2. Jamoat birlashmasining o`z faoliyatini amalga oshiradigan hudud ichki tuzilishi. 3. Jamoat birlashmasiga qabul qilish shartlari va tartibi. 4. Jamoat birlashmasi a`zolarining huquq va burchlari. 5. Jamoat birlashmasidagi uning tashkilotlari, rahbar organlarining vakolatlari va ularni tuzish tartibi. 6. Jamoat birlashmasi mablag`lari va uning vujudga kelish manbalari. 7. Jamoat birlashmasining manzilgohi. 8. Ustavga o`zgartirishlar kiritish tartibi. 9. Jamoat birlashmasi faoliyatini to`xtatish tartibi. Xalqaro jamoat tashkilotlarining, respublika, viloyatlararo birlashmalarning ustavlari O`zbekiston Respublikasi Adliya vazir-ligida ro`yxatga olinadi. Viloyat, tuman, shahar hududlarining doirasida amal qiluvchi birlashmalar viloyat hokimligi Adliya boshqarmalarida ro`yxatga olinadi. Jamoat birlashmalari va ularning tashkilotlari ustavi ro`yxatga olingandan boshlab yuridik shaxs huquqini oladi. Siyosiy partiyalar xo`jalik faoliyati bilan shug`ullanishlari mumkin emas. O`z oldiga siyosiy maqsadlarni qo`ygan jamoat birlashmalari esa xo`jalik faoliyati bilan shug`ullanishi mumkin, lekin bu haqda ularning ustavlarida ko`rsatilishi kerak.

Jamoat birlashmalari faoliyati asosan O`zbekiston Respub-likasining “Jamoat birlashmalari to`g`risida”[55]gi, “Siyosiy partiya-lar to`g`risida”[56]gi, “Kasaba uyushmalari, ularning huquqlari va faoliyatining kafolatlari to`g`risida”[57]gi, “Nodavlat notijorat tashkilotlari to`g`risida”[58]gi qonunlari va boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Jamoat fondi – yuridik shaxs sifatida FKning 75-moddasida jamoat fondlarga quyidagicha ta`rif berilgan: fuqarolar va(yoki) yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriy mulkiy badallar qo`shish asosida tashkil etilgan, xayriya, ijti-moiy, madaniy, ma`rifiy yoki boshqa ijtimoiy foydali maqsad-larni ko`zlaydigan, a`zolari bo`lmagan nodavlat notijorat tashkiloti jamoat fondi hisoblanadi[59]. Jamoat fondiga uning muassislari(muassisi) yoki vasiyat qiluvchi tomonidan o`tkazilgan mol-mulk fondning mulkidir. Fond muassislari (muassisi) yoki fond vasiyatnoma bo`yicha tashkil etilganda vasiyatnomani ijro etuvchi fondning majburiyatlari bo`yicha javob bermaydilar. Fond esa, o`z muassislari(muassisi) ning yoki vasiyatnomani ijro etuvchining majburiyatlari uchun javob bermaydi. Jamoat fondining mol-mulkidan o`z ustavida belgilangan maqsad va vazifalarni amalga oshirish hamda ma`muriy xarajat-larni qoplash uchun foydalaniladi. Jamoat fondi qonun hujjat-lariga muvofiq, o`z ustavida nazarda tutilgan maqsadlarga to`g`ri keladigan doirada tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanishga haqli. Jamoat fondlar tijorat tashkilotlari ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ishtiroki qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Jamoat fondlari har yili o`z faoliyati to`g`risida hisobot e`lon qilishi shart.

Jamoat fondini boshqarish tartibi va uning organlarini shakllantirish tartibi ustavi bilan belgilanadi. Jamoat fond ustavida quyidagi ma`lumotlar bo`lishi kerak: Jamoat fondining ustavida fondning nomi, uning joylashgan yeri (pochta manzili), jamoat fondi faoliyatini boshqarish tartibi, fond organlarining tuzilishi,vakolatlari va shakllantirilish tartibi, fond organlarining mansabdor shaxslarini tayinlash (saylash) va ularni lavozimidan ozod qilish tartibi, fondning mol-mulkini shakllantirish manbalari, fondning, uning vakolat-xonalari hamda filiallarining mol-mulkini boshqarish borasi-dagi huquq va majburiyatlari, fond vakolatxonalarini ochish va filiallarni tashkil etish tartibi, fondni qayta tashkil etish va tugatish tartibi, fond tugatilganida uning mol-mulkidan foyda-lanish tartibi, fondning ustaviga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish tartibi kabi masalalar. Jamoat fondining ustavida fondning belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tkazilgan ramziy belgisining tavsifi, shuningdek qonun hujjatlariga zid bo`lmagan boshqa qoidalar ham bo`lishi mumkin. Jamoat fondlari asosan FK va O`zbekiston Respublikasining “Nodavlat notijorat tashkilotlari to`g`risida”gi qonuni bilan tartibga solinadi. Ushbu qonunlarning samarasi sifatida bugungi kunda mamlakatimizda yuzlab jamoat fondlar, shu jumladan, xorijiy mamlakatlarda joylashgan fondlarning filiallari yoki vakolatxonalari faoliyat yuritmoqda. 6.13. Muassasalar – yuridik shaxs sifatida

Davlat muassasalari yuridik shaxs sifatida davlat byudje-tida turadigan va mustaqil smetaga ega bo`ladigan davlat muassa-salari ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lmagan faoliyat, chunonchi, ma`muriy idora etish yoki ijtimoiy- ma`naviy ishlarni boshqarish-ni amalga oshiradi. Bular jumlasiga mustaqil smetaga, rahbarlar-ni kredit taqsimlash huquqiga ega muassasalar (shifoxonalar, oliy o`quv yurtlari, teatrlar, sud-prokuratura va boshqalar) kiradi. Yuridik shaxs hisoblangan davlat muassasalari o`z nizomlari doirasida o`zlari yuritayotgan vazifalarni amalga oshirib, turli fuqarolik bitimlari tuzadilar, o`zlariga biriktirilgan mulkdan operativ boshqarish huquqi asosida foydalanadilar. Davlat organlari o`z qarzlari uchun javobgar bo`ladi. Biroq mablag`i yetmasa, belgilangan tartibda davlat ham uning uchun javobgar bo`lishi mumkin. 6.14. Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari – yuridik shaxs sifatida O`zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning o`zini o`zi bosh-qarish organlari to`g`risida”gi qonunida mazmuniga ta`kidlangani-dek, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarishi – bu fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlar bilan kafolatlangan, ularning o`z manfaatlaridan, tarixiy xususiyatlaridan, milliy va ma`naviy qadriyatlardan, mahalliy urf-odatlar va an`analardan kelib chiqqan holda mahalliy ahamiyatga ega bo`lgan masalalarni hal qilishlaridir. Mahalliy o`z-o`zini boshqaruv organlari ichida mahalla alohida o`rinni egallaydi. O`zbekiston Respublikasining 1990 yil 31 oktabrda qabul qilingan “Mulkchilik to`g`risida”gi qonunning 10-moddasida “Mahallalar egalik qiladigan, foydalanadigan va tasarruf etadigan mol-mulk mahalla aholisining birgalikdagi mehnat faoliyati yoki ularning mushtarak daromadlari, shuningdek mazkur mol-

mulkdan xo`jalik maqsadlarida foydalanishdan kelgan tushumlar, yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari moddiy va xayriya yo`sinidagi yordamlari, xalq deputatlari mahalliy Kengashlari beradigan moddiy va moliyaviy resurslar asosida vujudga keltirilgan mol-mulkdan iborat”, – deyiladi. Mahallada istiqomat qiluvchi aholi mahalla mulkining subyektidir. O`zi saylab qo`ygan organlar mahalla mulkini to`la xo`jalik yuritish asosida egallaydi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Yuqorida ta`kidlangan qoidalarga ko`ra mahallaga to`la yuri-dik shaxs huquqi berildi. Binobarin, mahalla turli fuqarolik-huquqiy munosabatlarida ishtirok etishi mumkin. 6.15. Yuridik shaxslarning filiallari va vakolatxonalari Yuridik va jismoniy shaxslar o`z vazifalarini amalga oshi-rish va aholiga yaqindan xizmat ko`rsatish maqsadlarida o`z filial-lari (bo`limlari, idoralari, agentliklari)ni tashkil etishlari mumkin. Filial yuridik shaxsning u turgan yerdan tashqarida joylashgan hamda uning barcha vazifalarini yoki vazifalarining bir qismini, shu jumladan, vakolatxona vazifalarini bajaradi-gan alohida bo`linmasidir (FK, 47-modda, 2-band). Filial yuridik shaxsning tarkibiy qismi bo`lib, mustaqil yuridik shaxs hisoblanmaydi va muayyan bir joyda yuridik shaxsning vazifalarni boshqarishga xizmat ko`rsatish maqsadida tuziladi.

Filiallar o`zlariga berilgan vakolatlar doirasida ba`zi yuridik harakatlarni qilishlari mumkin. Ammo bunday harakatlar natijasida olingan majburiyatlar yuzasidan yuridik shaxs mulkiy javobgar bo`ladi. “Chet el investitsiyalari to`g`risida”[60]gi O`zbekiston Respublika-si qonunining 7-moddasida ko`rsatilishicha, chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxona ushbu Qonun talablariga rioya etgan holda O`zbekiston Respublikasi hududida yuridik shaxs huquqiga ega bo`l-gan sho`ba korxonalar, filiallar, shuningdek yuridik shaxs bo`lma-gan vakolatxonalar va boshqa alohida bo`limlar ochishi mumkin. Vakolatxona yuridik shaxsning u turgan yerdan tashqarida joylashgan, yuridik shaxs manfaatlarini ifodalaydigan va ularni himoya qiladigan alohida bo`linmadir. Qonunda boshqacha tartib belgilanmagan bo`lsa, vakolatxona va filiallar yuridik shaxs hisoblanmaydi. Ular o`zlarini tashkil etgan yuridik shaxs tomoni-dan mol- mulk bilan ta`minlanadilar hamda u tasdiqlagan nizom-lar asosida ish olib boradilar. Vakolatxona va filiallarning rahbarlari yuridik shaxs tomonidan tayinlanadi hamda uning ishonchnomasi asosida ish olib boradi (FKning 47- moddasi). Vakolatxona va filiallar ularni tashkil etgan yuridik shaxsning ta`sis hujjatlarida ko`rsatilgan bo`lishi kerak. 6.16. Yuridik shaxslarning tovar belgilari, xizmat ko`rsatish belgilari va tovar kelib chiqqan joy nomlariga bo`lgan huquq

O`zbekiston Respublikasida tovarlar ishlab chiqaradigan, xizmatlar ko`rsatadigan va xo`jalik-tijorat faoliyati bilan shug`ullanadigan hamda fuqarolik muomalasida qatnashadigan har bir yuridik shaxs o`zigagina xos tovar belgisi va xizmat ko`rsatish belgisiga ega bo`ladi. Bu belgilar bir yuridik shaxsning tovarlari va xizmatlarini o`zga yuridik shaxslarning turdosh tovarlari va xizmatlaridan farqlash uchun xizmat qiladigan belgilardir. Tovar belgisi sifatida so`zlar, tasvirlar, qabariq va boshqa belgilar yoki ularning jamlama ifodasi ro`yxatdan o`tkaziladi. Tovar belgisini ro`yxatdan o`tkazish to`g`risidagi talabnoma yuridik yoki jismoniy shaxslar tomonidan shaxsan yoki patent ido-rasida ro`yxatga olingan patent vakili orqali berilishi mumkin. Jamoat manfaatlariga, insoniylik va axloq qoidalariga zid bo`lgan belgilar tovar belgisi yoki tovar belgisining qismi sifatida ro`yxatdan o`tkazilishiga yo`l qo`yilmaydi. Tovar belgisining egasi ushbu belgidan foydalanishda va uni tasarruf etishda, shu jumladan, undan o`zga shaxslar foydalani-shiga ruxsat berish yoki taqiqlab qo`yishda mutlaq huquqqa egadir. Tovar belgisidan qonunga zid ravishda foydalangan yuridik va jismoniy shaxslar O`zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiq javobgar bo`ladilar. O`zbekiston Respublikasining yuri-dik shaxslari tovar belgilarini boshqa davlatlarda ro`yxatdan o`tkazish yoki xalqaro miqyosda ro`yxatdan o`tkazish huquqiga ega. Chet el yuridik shaxslari xalqaro shartnomalarga yoki o`zaro hamkorlik asosida tovar belgilari va xizmat ko`rsatish belgilari to`g`risidagi O`zbekiston Respublikasi

qonunida nazarda tutilgan huquqlardan O`zbekiston Respublikasining yuridik shaxslari bilan bab-baravar foydalanadilar. Agar O`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida O`zbekiston Respublikasi tovar belgilari va xizmat ko`rsatish belgilari to`g`risidagi qonundan farq qiluvchi o`zgacha qoidalar belgilangan bo`lsa, u holda xalqaro shartnoma qoidalari qo`llaniladi. Har bir mamlakat, mintaqa, ma`lum bir hudud o`z iqlimi, havosi, tuproq tarkibi, o`simlik va hayvonot dunyosi va boshqa tabiiy sharoitlari bilan o`ziga xosdir. Ba`zan bu o`ziga xoslik o`sha hudud doirasida ishlab chiqariladigan tovarlar, bajariladigan ishlar, ko`rsatiladigan xizmatning o`ziga xos alohida sifat belgi-lariga ega bo`lishini ta`minlaydi. Boshqa joydagi aynan o`shanday ishlab chiqilgan tovarlar, bajariladigan ishlar yoki ko`rsatiladi-gan xizmatlar o`shanday sifatga, belgilarga ega bo`lmaydi. Binoba-rin, ma`lum geografik hududning tabiiy sharoitlari yoki boshqa omillar (asosan o`sha joyda yashovchilarning kasb malakasi, mahorati) bilan uzviy bog`liq ravishda tayyorlangan tovarlar bosh-qa joyda tayyorlangan aynan shunday tovarlarga nisbatan xaridor-gir, yuqori sifatli, alohida xususiyatli, raqobatbardoshli hisob-lanadi. Bozorda ushbu tovar tayyorlangan joyning nomi tovarning ma`lum sifati, xususiyatga ega ekanligi haqida o`ziga xos serti-fikat hisoblanadi. Masalan, «Borjomi», «Yessentuki», «Toshkent» suvlari, Uchqora mayizi, Urgut tamakisi, Yangiqo`rg`on anjiri, Quva anori va h.k. Ba`zan tovar tayyorlangan joyning tabiiy shart-sharoitlari emas, balki o`sha joyda yashovchi aholining ma`lum bir kasb-xunarga, mahsulot tayyorlashga bo`lgan alohida mahorati, malakasi ushbu tovarning sifatini belgilashda alohida muhim omil bo`lishi ham mumkin. Masalan: Chust pichog`i, Samarqand noni, Xiva gilami va h.k. Tovar chiqarilgan (tayyorlangan) joy nomi sifatida mamlakat nomi ishlatilishi (Braziliya kofesi, Eron gilami, Gruziya choyi), aholi punkti yoki mintaqaviy hudud nomi (Toshkent suvi, Chust pichog`i) umuman, qandaydir geografik obyekt nomi (masalan, Tyan-Shan suvi) qo`llanilishi mumkin. Bunday maqsadlarda o`sha

geografik obyekt tarixiy nomi ishlatilishi mumkin (Shampan sharobi, Kogor sharobi va h.k.) Bunda eng asosiysi o`sha joyda ishlab chiqarilgan tovarning yuqori sifati, alohida belgilarga ega ekanligi va xuddi shu holat tovarlar bozorida, xaridorlar orasida ma`lum ahamiyatga ega ekanligidir[61]. Tovarlarni kelib chiqish mamlakatlarni aniqlash qoidalari 1988 yil 8 aprelda Adliya vazirligi tomonidan ro`yxatga olingan[62]. Tovar kelib chiqish joy nomi O`zbekiston Respublikasi Patent idorasi ro`yxatidan o`tkazdiriladi[63]. Bunda asos bo`lib FK 1108-moddasining ikkinchi qismida belgilangan talablarga ishlab chiqa-riladigan tovarning javob berishi va ayni o`shanday tovar ishlab chiqaruvchining o`sha hudud doirasida faoliyat yuritishi hisoblana-di (Masalan, Surxondaryoda faoliyat yuritayotgan hunarmand o`z mahsulotini Chust pichog`i deb bozorda sotishi maqsadga muvofiq emas). Tovar chiqarilgan joy nomidan foydalanish huquqi guvohno-masi 10 yil muddatga beriladi, bu muddat tugagach uzaytirilishi mumkin. Dunyoning deyarli barcha davlatlarida tovarlarni chiqarilgan joylar nomlaridan g`ayriqonuniy foydalanish, bu joylar nomlari haqida noto`g`ri yoki yolg`on ma`lumot berish g`irrom raqobatning ko`rinishlaridan hisoblanadi va tegishli javobgarlik choralari (zararlarni to`latish, hududiga olib kelishni taqiqlash, arest solish, tovarlarni yo`q qilib tashlash va h.k.) qo`llaniladi. O`zbekiston Respublikasining “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida”gi 1996 yil 27 dekabrda qabul qilingan qonunining 8-moddasiga asosan yuridik shaxsning intellektual faoliyati natijalarida va ularga tenglashtirilgan individuallashtirish vositalaridan qonunsiz foydalanib tovar sotish, tovarning xususiyati, uni tayyorlash usuli va joyi xususida iste`molchini chalg`itish insofsiz raqobat hisoblanadi va taqiqlanadi.

O'xshashlar

Yuridik shaxslar

Yuridik shaxslar

Yuridik xizmatning mansabdor shaxslar va xodimlarning huquqiy madaniyatini oshirishdagi roli

Yuridik javobgarlik

Yuridik javobgarlik