Yuridik konfliktlarning tabiati va turlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Yuridik konfliktlarning tabiati va turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

155 KB

Ko'chirib olish

Yuridik konfliktlarning tabiati va turlari Reja: 1. Konflikt tushunchasi, predmeti va obyekti 2. Konflikt chegaralari 3. Konflikt sabablari va motivlari 4. Shaxsni huquqiy begonalashtirish 5. Konflikt funksiyalari

Konflikt tushunchasi va ta`rifi. Konflikt tushunchasi ilmiy adabiyotda bir xil ma ` noda qo ` llanilmaydi . « Konflikt » atamasining juda ko ` p ta ` riflari mavjud . « Konflikt » tushunchasiga nisbatan eng umumiy yondoshuvga ko ` ra , u ziddiyatga umumiy tushuncha sifatida , eng avvalo , ijtimoiy ziddiyat sifatida qaraladigan tushunchadir . Har qanday ziddiyatning rivojlanishi murakkab jarayon bo ` lib , u obyektiv ziddiyatlarning yuzaga kelishi , avj olishi va hal etilishi asosida ro ` y beradi . Marks nazariyasidagi sotsializm g ` oyasi sinfiy konfliktlarni inkor etib kelgan . XX asrning 30- yillari oxirida bir qator mualliflar tomonidan sotsialistik jamiyatni « konfliktsiz » rivojlanishi , antagonistik qarama - qarshiliklarning bo ` lmasligi haqidagi g ` oya ilgari surilgan . Bu g ` oya sotsializmda ishlab chiqarish munosabatlarining ishlab chiqaruvchi kuchlar xarakteriga to ` liq mos kelishi haqidagi shiorda o ` zining to ` la ifodasini topgan . Keyinchalik bunday mos kelish faqat bir-biriga qarshi turgan ikki tomonning birligi bilan uyg`unlashgandagina namoyon bo`lishi tan olingan. Mos kelishlik qarama-qarshiliklar birligi doirasida qo`shilgan (birlashgan) vaqtda ziddiyatlar rivojining muayyan bosqichi sifatida talqin qilingan. Boshqa guruh faylasuflar esa sotsializmning asosiy ziddiyatlari bu ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlari o`rtasidagi, ba`zan ishlab chiqarish bilan iste`mol o`rtasidagi, eski bilan yangi o`rtasidagi ziddiyat deb tushunganlar. Bir guruh ingliz olimlarning fikricha, «Konfliktlar bu hayotning muqarrar va ko`pincha ijodiy bo`lgan bir qismidir. Konfliktlar insonlarning maqsadlari farqlanganda yuzaga keladi. Kelishmovchiliklar va konfliktlar odatda zo`rlik qo`llanilmasdan hal qilinadi va ko`pincha barcha jalb qilingan tomonlarning ahvolini yaxshilanishiga olib keladi. Bu holat konfliktlar bizning mavjudligimizning bir qismi bo`lganligi bois to`la adolatli hisoblanadi.»1. Demak, ziddiyatlar muammolari muayyan darajada ilmiy adabiyotda olimlar e`tiborini o`ziga tortgan. Biroq, bu holatni konfliktlar nazariyasiga taalluqli deb bo`lmaydi, chunki mohiyat jihatidan unga umuman e`tibor berilmagan. Shunga qaramasdan ziddiyatlar va konfliktni, bir tomondan, sinonimlar sifatida hisoblash mumkin emas, boshqa tomondan esa, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo`yib ham

bo`lmaydi. Ziddiyatlar, qarama-qarshi turishlik, tafovutlar - bular konflikt uchun zarur, biroq yetarli shartlar emas. Qarama-qarshi turishlik va ziddiyatlar, qachonki ularni ifodalovchi kuchlar o`zaro ta`sirga, o`zaro munosabatga kirisha boshlaganda konfliktga aylanadi. Shunday qilib, konflikt obyektiv yoki subyektiv qarama-qarshiliklar, ziddiyatlar bo`lib, u taraflarning bir-biriga nisbatan qarama- qarshi kurashida ifodalanadi. Shuni yoddan chiqarmaslik kerakki, bu fikrni jamiyatga taqqoslaganda gap mavhum kuchlar, kosmik va boshqa tabiiy hodisalar, shuningdek g`ayrioddiy fenomenlar (taqdir,tanilmagan obyekt va sh.k.) haqida emas, balki ijtimoiy subyektlar sanalgan muayyan odamlar, individlar, ijtimoiy guruhlar va qatlamlar, siyosiy partiyalar yoki davlatlar haqida boradi. Gap aynan ijtimoiy (sotsial) konflikt haqida boradi, bunda ikki yoki undan ortiq individ yoki guruhning muayyan maqsadga erishish yo`lida bir-biriga halaqit berish, raqobatdoshining manfaatlarini qondirishni yo`qqa chiqarish yoki uning qarashlarini va ijtimoiy mavqeini o`zgartirish imkoniyatini astoydil, faol tarzda ro`yobga chiqarish jarayoni nazarda tutiladi. «Konflikt» atamasi analogiya bo`yicha go`yoki ko`p narsaga, hatto jonsiz predmetlarga ham qo`llanilishi mumkin. Biroq ijtimoiy konfliktlarda ishtirok etuvchi taraflar faqat shaxslar bo`ladi. Ba`zi tadqiqotchilarning fikricha, «Har qanday ishni yoki biror faoliyat turini , shu jumladan, konflikt bilan bevosita bo`ladigan ishni yoki biror faoliyat turini boshlashdan avval vaziyat qanday va nima sodir bo`layotganligini bilish shart. Bu “tahlil” deb nomlanadi. Turli insonlar nuqtai nazarlaridagi tafovutlardan xalos bo`lishning imkoni yo`q. Odamlar u yoki bu muammoni birgalikda o`rgana boshlaganlarida ko`pincha aynan bir xil faktlar mavjudligi sharoitida ularni go`yoki bir xil tushunganlardek bo`lib tuyuladi. Aslida bunday emas. Farqlar butun bir qator ko`rsatkichlar bilan belgilanadi: maqom, hokimiyat, boylik, yosh, jins bilan bog`liq rol, muayyan ijtimoiy guruhga taalluqlik va h. Insonning jamiyatdagi o`rnini tavsiflovchi bunday ko`rsatkichlar ko`pincha insonlarning aynan bir vaziyatdan turli narsalarni kutishlarini anglatadi: ularning maqsadlari farqlansa yoki bir-biri

bilan sig`ishmasa konflikt yuzaga keladi»1. Ijtimoiy konflikt deganda, odatda taraflarning hudud yoki resurslarni egallab olish, muxolifatdagi individlar yoki guruhlarga, ularning mulki yoki madaniyatiga tahdid solishga qaratilgan qarama- qarshi turish turi tushunilib, bunda kurash hujum yoki mudofaa shaklida kechadi. Ijtimoiy konflikt o`z ichiga shuningdek, individ yoki guruhning dushman taraf faoliyatini cheklashga, boshqa shaxs yoki guruhlar manfaatiga zarar yetkazishni cheklashga qaratilgan faolligini ham oladi. Konfliktlar muammosi yana qator atamalar: nizolar, debatlar, munozaralar, kim oshdi savdosi, raqobatchilik, nazorat ostidagi kurashlar, egri va to`g`ri zo`ravonlik kabilardan foydalanadi. Ko`p tadqiqotchilar konfliktni umumiy va tarixiy o`zgarishlar bilan qo`shib o`rganadilar. Boshqacha qilib aytganda, biz jamiyatning tabiat bilan yoki insonning o`zi bilan bo`ladigan «konflikt»larini o`rganmaymiz. Bu hollarda shubhasiz ziddiyatlar bo`ladi, biroq «konflikt» so`zi bunday vaziyatlarda ishlatilganda qo`shtirnoq ostida yoziladi, chunki u konfliktning asl ma`nosi bilan aynan emas. Shunday qilib, ijtimoiy konfliktda doimo kamida ikkita qarama-qarshi kurashuvchi taraflarning bo`lishi zarur. Ularning hatti-harakatlari odatda o`zaro bir-birini istisno qiluvchi manfaatlarga erishishga yo`naltiriladi va demak, ular to`qnashadilar. Barcha konfliktlar uchun taranglashuv xos bo`lib, unda odamlar o`z harakatlarini u yoki bu tarzda o`zgartirishga, bunday vaziyatdan saqlanishga yoki moslashishga majbur bo`ladilar. Sotsial konfliktga nisbatan eng to`laroq ta`rif adabiyotlarda tadqiqotchi olim YE.M.Babasov tomonidan berilgan: «Ijtimoiy konflikt (lotincha «conflictus» - to`qnashuv) - bu ijtimoiy ziddiyatlar keskinlashuvining eng oxirgi holati bo`lib, unda turli ijtimoiy uyushmalar - sinflar, millatlar, davlatlar, ijtimoiy guruhlar, ijtimoiy institutlar va boshqalarning manfaatlari, maqsadlari, rivojlanish tendensiyalaridagi qarama-qarshiliklar yoki muhim tafovutlar bilan bog`liq bo`lgan holda ular orasida bo`ladigan to`qnashuv namoyon bo`ladi. Ijtimoiy konflikt ijtimoiy muammo yechimini taqozo etuvchi muayyan vaziyatda shakllanadi va hal qilinadi. U yetarli miqdorda sabablarga, o`zining ijtimoiy ifoda

etuvchisi (sinflar, millatlar, ijtimoiy guru ќ va sh.k.)ga, muayyan funksiyalarga, keskinlikning davomiyligiga va darajasiga ega»1. Bu ta`rifda konfliktning ba`zi, xususan, ruhiy jihatlari o`z aksini topmagan. Tadqiqotchi Y.G.Zaprudskiy esa aynan shu jihatga alohida e`tiborni qaratgan: «Ijtimoiy konflikt - bu ijtimoiy subyektlar manfaatlari, maqsadlari va rivojlanish tendensiyalaridagi obyektiv farqlar qarama-qarshiligining oshkora yoki yashirin holati, mavjud ijtimoiy tartibga nisbatan qarshi turish asosida ijtimoiy kuchlarning bevosita to`g`ridan-to`g`ri va bilvosita to`qnashuvi, yangi ijtimoiy birlikka olib boradigan tarixiy harakatning alohida shaklidir»2. Boshqa bir guruh mualliflar esa, konfliktga quyidagicha ta`rif beradilar, ya`ni:”Konflikt - sig`ishmaydigan maqsadlarga ega yoki shunday maqsadlar haqida fikr yurituvchi ikki va undan ortiq tomonlar ( odamlar va guruhlar) o`rtasidagi munosabatlardir”3. Bu ta`rif keng va umumiy ko`lamda berilgan, shu bilan birga unda «quyi darajada»gi - turmush, ro`zg`or, oila, mehnat konfliktlari haqida gapirilmaydi. T.V.Novikovaning ta`rifiga ko`ra, «Ijtimoiy konflikt - bu taraflar (subyektlar) o`zaro munosabatlaridagi bir-birini istisno qiluvchi yoki bir-biriga zid bo`lgan muayyan o`z maqsadlariga erishishga yo`naltirilgan vaziyatdir»4. Ijtimoiy hayotning turli sohalarini o`rganishda tadqiqotchilar odatda konfliktologik yondashuvni qo`llaydilar. Xalqaro siyosatda konfliktologik yondashuv katta ahamiyatga ega. Bu yondashuv yurisprudensiyada ham qo`llanishi mumkin, masalan, jinoyatga odamlar o`rtasidagi konflikt natijasi deb qaralgan vaqtda uning paydo bo`lish mexanizmini kuzatish mumkin. Konflikt sud jarayonida ham namoyon bo`ladi (bir tomondan - ayblanuvchi va uning himoyachisi, boshqa tomondan - jabrlanuvchi va qoralovchi). Konfliktga yaqin turuvchi boshqa hodisalar ham bor, ya`ni: musobaqa, tortishuv, raqobat. Bu hollarda ham taraflarning qarama-qarshi turishi kuzatiladi . Biroq bu qarshi kurash qoida bo`yicha dushmanlik darajasigacha keskin tus olmaydi yoki agar bunday yovuzkorlik mavjud bo`lsa ham (masalan, raqobatda), u boshqa tomonning qonuniy harakatiga to`sqinlik qiluvchi birgalikdagi harakatga

aylanmaydi. Har qaysi taraf yutuqqa erishishga intilib, qarshi tomonni yengishga harakat qilib «O`z maydonida» ish ko`radi. Lekin bunda taraflarning harakatlari ijobiy (pozitiv) bo`lib, ular o`zlarining maksimal yutuqlariga intiladilar, raqibini yengish ular uchun pirovard maqsad emas. Shunday qilib, konflikt va musobaqa aynan bir xil emas, biroq musobaqa konfliktga aylanishi mumkin. Bu hol raqobatga ham taalluqli, raqobatdoshlar bir-biriga to`g`ridan-to`g`ri tazyiq ko`rsatishga o`tishlari mumkin. Ba`zi o`yinlar, ayniqsa, sport o`yinlari konflikt tarzida tashkil qilinadi (masalan, boks). Lekin bu yerda mohiyat bo`yicha gap konfliktga taqlid qilish haqida borayotganligi ravshan. O`yin tugashi bilan «konfliktli» munosabatlar ham tugaydi. Musobaqa o`tgandan so`ng turli komandalar o`yinchilari o`rtasidagi kelishmovchilikning saqlanishi bu qoida emas, balki istisnodir, bu holat sportda rag`batlantirilmaydi. Konflikt predmeti va obyekti. Konflikt predmeti deb taraflar o`rtasidagi nifoq (kelishmovchilik)ga sabab bulgan obyektiv mavjud bulgan yoki fikran tasavvur qilingan muammoga aytiladi. Har qaysi taraf bu muammoni o`z foydasiga hal qilishdan manfaatdor buladi. Konflikt predmeti - bu shunday ziddiyatki, subyektlar u uchun va uning hal qilinishi uchun qarama-qarshi kurashga kirishadilar. Bu xokimiyatga intilish, biror boylikni egallash, ustun mavqega ega bo`lish kabi muammolar bo`lishi mumkin. Konfliktni hal qilish yo`llarini topishda uning predmetini aniqlash muhim, biroq ko`pincha bu qiyinlik bilan kechadi. Ko`p konfliktlar o`ta chalkash va murakkab holatlar bilan bog`liq bo`ladi. Konfliktlarda bir necha muammolar ustma-ust yuz berishi mumkin. Konflikt predmeti tarkibiy qismlarga bo`linishi mumkin. Bunga uzoq davom etadigan oilaviy kelishmovchiliklar yoki millatlararo konfliktlar misol bo`ladi. Ishtirokchi taraflar o`rtasida olib boriladigan muzokaralarda konflikt predmeti oydinlashtiriladi, bunda taraflar bir-birining maksad va pozitsiyalarini aniqlashtiradilar.

Konflikt obyekti deganda taraflar egallashga yoki undan foydalanishga intiladigan muayyan moddiy yoki ma`naviy boylik tushuniladi. Konflikt obyekti bo`lib shaxsiy, guruhiy, ijtimoiy, davlat manfaatlarining predmeti bo`lgan moddiy dunyo va ijtimoiy borliqning istalgan elementi hisoblanadi. Bu element konflikt predmeti bo`lishi uchun turli ijtimoiy subyektlar manfaatlari to`qnashadigan nuqtada bo`lishi kerak, subyektlar bunday element ustidan shaxsiy kontrol yuritishga harakat kiladilar. Bunday vaziyatlarga misol : kichik yoshdagi bolalar chiroyli o`yinchok ustida talashadilar yoki u yoki bu hududning tegishliligi haqidagi masala hal qilinmaganligi uchun davlatlar o`rtasidagi munosabatlarning taranglashuvi. Munosabatlarning muayyan tizimida konflikt bu doimo birorta resursning yetishmovchiligidir : bitta direktor lavozimiga ikkita o`rinbosarning da`vogarligi, do`konda tanqis mahsulot olish uchun navbatda turganlar o`rtasida bo`ladigan janjal. Resurslar tanqisligini kompensatsiya qilish ko`pincha yuzaga kelgan muammoni birdaniga hal qilishi mumkin. Kishilar kundalik hayotlarida to`qnash keladigan ko`p sonli muammolarni shu tariqa yo`q qilishga erishishi mumkin emas. Oddiy, tipik konfliktlar obyektlarini ajratish eng umumiy xarakterdagi muammolar darajasini aniqlashga imkon beradi. Masalan, kundalik turmushimizga xos bo`lgan transport va navbatda turishda bo`ladigan konfliktlar davlat miqyosidagi transport qatnovi va tovar ta`minoti tanqisligi bilan to`g`ridan-to`g`ri bog`liqdir. Ba`zan konfliktlar aniq obyektga ega bo`lmasligi mumkin, ya`ni obyekti bor konfliktlar bilan birga obyektsiz konfliktlar bo`lishi mumkin, bunda subyektlarning birorta narsa ustidan nazorat qilishi o`zaro maksad-intilishlari istisno qilinadi. Masalan: ko`p qavatli uylarda yonma-yon yashovchi qo`shni xonadonlarning birida uy egasi ilmiy asarni yozish bilan band bo`lganda, qo`shnisi pianinoda mashq qila boshlaydi. Birinchi qo`shni ikkinchisiga murojaat qiladi va shu tariqa konflikt yuzaga keladi. Bu konfliktda qo`shnilar birorta narsa ustidan nazorat o`rnatishga intilmaydilar, balki birinchisining samarali ishlashiga ikkinchisi halaqit beradi. Yoki jinoiy ish yuritish

amaliyotida shunday holatlar uchraydiki, tasodifiy o`tkinchi bezoriga tanbeh beradi, shunda konflikt avj olishi mumkin. Bunda konflikt bir subyekt tomonidan ikkinchisining axloqiy qarashlarini buzish orqasida ro`y beradi. 2. Konflikt chegaralari Konflikt tabiatini va uning o`xshash voqeliklardan farqini tushunish uchun uning chegaralarini, ya`ni uning makon va vaqtdagi tashqi doirasini aniqlash muhim. Konflikt chegaralarini aniqlashda uch xil nuqtai nazarga asoslanish mumkin: makon - fazoviy chegara, vaqt chegarasi, ichki tizim chegarasi. Konfliktning makon (maydon) chegarasi konflikt yuz beradigan joy, hudud bilan belgilanadi. Bu hudud turlicha bo`lishi mumkin, masalan, turar-joy maydonidan boshlanib, butun yer shari bilan tugashi mumkin, ya`ni oshxonadagi janjal yoki jahon urushi. Konfliktning makondagi chegaralarini aniq belgilash asosan xalqaro munosabatlarda muhim bo`lib, konflikt ishtirokchilarining muammolari bilan bog`liq. Bunday masala yaqin o`tmishda Tog`li Qorabog`, Dnepr bo`yi , Tojikiston, Shimoliy Kavkaz, Checheniston va boshqa joylarda millatlararo konfliktlarda bir necha marta o`rtaga qo`yildi. Bu yerlarda zarur choralarni ko`rish uchun konfliktning hududiy chegaralari zonasini aniq belgilash lozim bo`ldi. Vaqt chegaralari - bu konfliktning davomiyligi, uning boshlanishi va tugashidir. Konflikt boshlanganligi, davom etayotganligi yoki tugab bo`lganligi haqida xulosa qilish vaqtning u yoki bu daqiqasida konflikt ishtirokchilari harakatlariga yuridik baho berishga bog`liq. Bu holat ayniqsa konfliktga yangidan kelib qo`shilgan shaxslarning roliga to`g`ri baho berishda o`ta muhim. Konfliktning boshlanishi ikkinchi tarafga yo`naltirilgan ta`sir harakatning obyektiv (tashqi) harakatlari bilan boshlanadi, bunda ikkinchi taraf bu harakatlarning unga qarshi yo`naltirilganligini tushunishi shart va shunda u ham

qarshi kurash boshlaydi. Konfliktni boshlangan deb hisoblash uchun kamida uchta shartning bo`lishi shart: birinchi ishtirokchi ikkinchi ishtirokchiga, ya`ni o`z raqibi manfaatiga zid ravishda faol va ongli tarzda harakat qiladi; bu yerda harakat deganda ham jismoniy harakat, ham axborot berish (og`zaki nutq, matbuot, televideniye va b.) tushuniladi; ikkinchi ishtirokchi (raqib) ushbu harakatlar uning manfaatlariga qarshi qaratilganligini tushunib yetishi kerak; yuqoridagi holatlardan kelib chiqib, ikkinchi ishtirokchi birinchi ishtirokchiga qarshi qaratilgan va unga javoban faol harakat-choralarni ko`radi. Shu daqiqadan boshlab konflikt boshlangan deb hisoblanadi. Agar faqat birgina ishtirokchi harakat qilsa (bir tomonlama) yoki harakatlarini fikran rejalashtirsa (harakatlarini oldindan o`ylab reja tuzsa, raqib harakatlarini tasavvur etsa, bo`lajak konfliktni qanday kechishini bashorat qilsa) - bu hollarda konflikt bo`lmaydi. Biroq bo`lg`usi harakatlarni oldindan rejalashtirish konflikt uchun poydevor bo`lib hisoblanishi mumkin, ba`zi olimlar buni konflikt rivojlanishining latent (yashirin) bosqichi deb ataydilar. Bunday bosqichni ajratib ko`rsatish xalqaro ahamiyatdagi katta konfliktlarni tahlil qilish uchun muhimdir. Sobiq Ittifoqqa hujumni ko`zda tutgan «Barbaross plani» ni Gitler 1940 yilda tasdiqlaganda sobiq Ittifoq bilan Germaniya o`rtasidagi harbiy konflikt hali boshlanmagan edi, bu konfliktning latent bosqichi bo`lib, ochiq konfliktning boshlanishi 1941 yilning 22 iyuniga to`g`ri kelgan. Xalqaro munosabatlardagi konflikt faqat taraflarning qarama- qarshi kurashi sifatida birgina harbiy harakatlardan iborat bo`lib qolmaydi. Zo`rlik vositalarisiz hal qilinadigan diplomatik konflikt, savdo, chegara, siyosiy konfliktlar bo`lishi mumkin. Biroq, hamma holatda ham gap taraflarning o`zaro qarama-qarshi harakatlarida (hech bo`lmasa so`z orqali kurashish) haqida boradi. Shunday qilib, konflikt doimo ikki tomonlama yoki ko`p tomonlama harakat tarzida boshlanadi. qoida bo`yicha konflikt taraflardan birining harakati bilan boshlanadi, bu esa ko`p hollarda konflikt sababchisini aniqlash imkonini beradi.

Masalan, 1991yildagi Iroq va Quvayt o`rtasida bo`lgan konfliktining sababchisini aniqlash qiyin bo`lmagan. Iroqning qo`shni mamlakatga nisbatan agressiv, bosqinchilik harakati BMT va butun jahon hamjamiyati tomonidan salbiy baholangan. Rossiya va MDH davlatlarining hududida XX asrning 90-yillarida bo`lib o`tgan ko`p sonli millatlaro konfliktlarning sababchisini aniqlash esa qiyinroq. Dastlabki qadamlarning noaniqligi, harakatlarning chalkashligi, o`zaro ayblovlar, axborotlarning xolis emasligi konfliktni borishini orqaga suradi, uning tez va asoratsiz tugashiga to`sqinlik qiladi, asl aybdorlarni aniqlanishini qiyinlashtiradi. Konfliktni tugashi bir xil natija bilan yuz bermaydi. Konflikt tamom bo`lishi (masalan, taraflarning kelishuvi bilan), konfliktdan taraflardan birining chiqib ketishi yoki uning yo`q qilinishi (urush tufayli yoki jinoyat sodir etilishida) bilan ro`y berishi mumkin. Nihoyat, konflikt tugatilishi va uning avj olishining to`xtatilishi uchinchi shaxslarning aralashuvi natijasida ham sodir bo`lishi mumkin. Masalan, ayrim hollarda jinoiy konfliktlar shu tariqa tugaydi. Xalqaro munosabatlar amaliyoti xalqaro konfliktlarga barham berish borgan sari uchinchi shaxslar harakatlari va aralashuvi asosida hal etilayotganligini ko`rsatmoqda (BMT qo`shinlarini kiritish, diplomatik vositachilik va b). Aytish o`rinliki, «BMT tinchlik o`rnatish maqsadida aralashishning bir necha turini farqlaydi. Xavf ostida bo`lganlarga tirik qolish uchun vositalarni zudlik bilan taqdim etishni maqsad qilib qo`ygan insonparvarlik yoki ekstern yordamdan tashqari aralashishning asosiy kategoriyalari quyidagilar hisoblanadi: tinchliksevarlik : adovatni to`xtatish va bitimga erishish maqsadida zarur bo`lganda diplomatik, siyosiy va harbiy choralardan foydalangan holdagi aralashuv; tinchlikni qo`llab-quvvatlash: bitimning bajarilishini zarur bo`lsa kuch ishlatish yo`li bilan ta`minlash va kuzatish; tinchlikni barpo etish : uzoq muddatga mo`ljallangan barqarorlik va adolatni ta`minlash maqsadida konflikt sabablari va o`tmish arazlarini yo`qotish bo`yicha dasturni amalga oshirish”1.

Shunday qilib, konfliktning tugatilishi deb barcha qarama-qarshi kurashuvchi tomonlarning o`zaro harakatlarining to`xtatilishiga aytiladi. Konfliktning ichki tizim chegaralari - har qanday konflikt muayyan tizim ichida: oilada, xizmatdoshlar guruhida, davlatda, xalqaro hamjamiyatda bo`ladi. Ichki tizim aloqalari murakkab va turlichadir. Bir tizimga kiruvchi taraflar o`rtasidagi konflikt juda chuqur, keng ko`lamli yoki qisman va cheklangan bo`lishi mumkin. Davlatlararo konfliktlarda keskinlashgan o`zaro munosabatlarning yoyilib ketishi, tarqalish xavfi faqat hududda emas, shuningdek ijtimoiy, milliy, siyosiy jihatdan ham kuchayishi hamda bunday konflikt jamiyatning eng keng qatlamlarini ham qamrab olishi mumkin. Konfliktning ichki tizim chegaralarini aniqlash uning barcha ishtirokchilarining ichidan aynan konfliktlashuvchi taraflarni aniq ajratib olish bilan uzviy bog`liqdir. Bevosita qarama-qarshi kurashuvchi taraflardan tashqari konflikt ishtirokchilari bo`lib konfliktga to`g`ridan-to`g`ri aralashmagan uning qiziqtiruvchilari, yordamchilari, tashkilotchilari kabi shaxslar, shuningdek, konfliktlashuvchi shaxslarning maslahatchilari, tarafdorlari va raqiblari, hakamlik sud`yalari ham bo`lishlari mumkin. Bu shaxslar yoki tashkilotlarning barchasi tizim elementlari sanaladi. Shunday qilib, tizimdagi konflikt chegaralari unga jalb etilgan ishtirokchilar doirasining katta-kichikligi bilan belgilanadi. Konfliktning ichki tizim chegaralarini aniqlash bo`layotgan jarayonlarga ta`sir qilish, xususan, tizimni buzilishdan saqlash uchun muhimdir. 3. Konflikt sabablari va motivlari Jamiyatdagi sababiy bog ` liqlik . Ijtimoiy muhitda sababiylik ko ` p murakkablik va chalkashlik bilan xarakterlanadi . Har bir ijtimoiy harakat turli- tuman va aksariyat hollarda ziddiyatli hodisalarni keltirib chiqaradi. Konfliktlarning asl sabablarini aniqlash esa, hodisalar va kishilar o`rtasidagi o`zaro aloqadorlikning butun zanjirini chuqur tahlil qilishni taqozo etadi.

Turli konfliktlardagi taraflar hatti-harakatlari sabablarini tahlil etishda ularning odatda o`z manfaatlarini qondirishga bo`lgan intilishlaridan iborat ekanligini tushunish qiyin emas. Faraz, o`ch olish, hasadgo`ylik, ko`rolmaslik, nosamimiylik, araz, qabul qilingan qarordan qoniqmaslik, bugungi kunda yoki kelgusida o`zini moddiy jihatdan ta`minlashga bo`lgan intilish sud amaliyotida uchrab turadigan turmush konfliktlari sabablarining aksariyati hisoblanadi. Guruhiy konfliktlarning motivlari xam bulardan farqlansa-da, ular xam o`ziga xos xilma-xil, masalan, iqtisodiy qiyinchiliklar, siyosiy ehtiroslar, rahbarlikka intilish, milliy g`urur va sh.k. Xalqaro maydonda davlatlar hatti-harakatlari motivlari ham shu kabi turlicha bo`lishi mumkin. Aslini olganda konfliktlar sabablari hozirgi hayotning butun murakkabligini aks ettirishga qodir. Aytish joizki, “Konflikt tahlili quyidagilar : -vaziyat sabablari va tarixini, shuningdek, joriy hodisalarni tushunish ; -faqat asosiy yoki aniq ko`rinib turgan taraflarni emas, balki konfliktga jalb qilingan barcha ishtirokchi (guruh)larni aniqlash ; -barcha bu ishtirokchi(guruh)larning nuqtai nazarlari va ularning o`zaro munosabatlarini bilish ; -konflikt negizida yotgan omillar va tendensiyalarni aniqlash ; -muvafaqqiyatsizliklar va yutuqlardan tegishli xulosa va saboqlar chiqarish uchun zarurdir. Konflikt tahlili bu bir martalik tadbir emas, u o`zgaruvchan omillar, dinamika va sharoitlarga harakatlarni moslashtirishga yordam qiluvchi doimiy jarayon bo`lib qolishi kerak.»1. Biroq, individlar va ijtimoiy guruhlar hatti-harakatlarining (sabablari) motivlari konfliktlarning chuqur sabablari bo`la olmaydi, chunki bu motivlarni o`zi ham izoh talab etadi. Inson tashqi vaziyat o`zgarishlariga befarq bo`lmay, o`zgarib boradi; o`z navbatida psixologik omillar iqtisodiy va siyosiy jarayonlarning borishiga ta`sir o`tkazadi. Ijtimoiy ong tafakkur, hissiyotlar, ehtiyojlar, motivlar, manfaatlar orqali namoyon bo`ladi, bundan esa, muayyan kishilarning fikrlari,

mavqei, harakatlari, ehtiyojlari, xulq-atvori shakllanadi. Bunda aynan hissiy darajada qayd etiladigan va guruhlar, jamoalarning hatti-harakati, xulq-atvori, nuqtai nazari sifatida umumlashadigan ijtimoiy ongning individual ifodalanish turli shakllarida ma`naviy sohadagi ziddiyatlar oshkora va keskin ko`rinishda namoyon bo`ladi, borliq ziddiyatlari aks etadi. Umuman keng ko`lamli konfliktli vaziyat jamiyatdagi ijtimoiy tarqoq jarayonlarning kechishi haqida, muayyan jamiyatning barqarorligini yoki hududiy yaxlitligini ta`minlovchi muhim ijtimoiy tuzilmalarning qisqa muddatli yoki uzoq davom etadigan ko`p yoki kam darajadagi, ba`zan esa tuzatib bo`linmaydigan dezintegratsiyasi haqida guvohlik beradi. Hozirgi zamon jamiyatida konfliktlar oqibat natijada obyektiv mavjud ijtimoiy ziddiyatlarning tug`ilishi va namoyon bo`lishidan iborat. Bunday nuqtai nazar markscha nazariyada keng ishlab chiqilgan. K.Marksning fikricha, jamiyat qotib qolgan emas, sinfiy kurash orqali u doimo o`zgaradi. Bunday jamiyat ishchi sinfi tomonidan o`zining qaramlik holatini anglab borgan sari ko`prok ziddiyatlashib boraveradi, toki ijtimoiy inqilob sodir bo`lib, ekspluatator sinfni qulatmaguncha. Bunday jarayon umumjahon xarakteriga ega va vaqti kelib sinfsiz jamiyatga olib kelishi muqarrar. Ijtimoiy-tarixiy jarayonni bunday tushunish ba`zilar tomonidan jiddiy asoslantirilgan e`tirozlarga sabab bo`ladi. Marks ijodiy merosini o`rganuvchi ba`zi tadqiqotchilar shu narsaga e`tibor beradilarki, bu ma`nodagi sinfiy konfliktga uning turli xil hatti-harakat shakllarini nazariy tahlil etmasdan qaralgan. Ba`zi olimlar esa, uning ta`limotida sinflar o`rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni mutlaqlashtirishni ko`rganlar. M.Veber esa konfliktlarning paydo bo`lishini faqat kambag`allik va boylik tafovutlariga bog`liq deb hisoblamaydi. U notenglik xususiyatiga karab e`tibor, hurmatning turli darajada bo`lishi, bir xilda bo`lmagan obro`, mavqe, maqomli guruhlar tushunchasini kiritgan. Bunda Veber turli guruhlarning moddiy va g`oyaviy manfaatlari bilan diniy ong o`rtasidagi bog`liqlikni ko`rsatib o`tgan.

R.Darendorf esa aynan sinflarni konfliktlashuvchi ijtimoiy guruhlar deb hisoblagan. Uning fikricha,sinfiy konflikt jamiyat xarakteri bilan belgilanadi. Konflikt odatda iqtisodiy munosabatlar bilan emas, balki boshliqlar va bo`ysunuvchilar o`rtasidagi munosabatlar orqali vujudga keladi, uning bosh sabablari kishilarning bir-birlari ustidan xukmronligi, hokimiyatga esa bo`lishlaridir. Konflikt uchun asos faqat ishchilar ustidan tadbirkorlar hokimiyatining o`rnatilishi emas, konflikt boshqaruvchilar va bo`ysunuvchilar mavjud bo`lgan har qanday tashkilotda paydo bo`lishi mumkin (kasalxonada, harbiy qismda, universitetda va h.). Darendorf o`zining «Industrial jamiyatda ijtimoiy sinflar va sinfiy konflikt» nomli mashhur asarida obyektiv «yashirin» va anglashilgan «oshkora» manfaatlarning mavjudligi haqidagi xulosani chiqarish uchun Marksning ko`p nazariy xulosalaridan foydalangan. Sinflar, uning fikricha, qachonki «yashirin» manfaatlar «oshkora» manfaatlarga aylanganda vujudga keladilar. Hozirgi zamon olimlaridan Pyer Burdye esa hozirgi konfliktlarning rivojlanish xususiyatlari ustida fikrlash uchun amaliy tavsiyalar beradi. Uning fikricha, sinflar to`g`risidagi markscha nazariyaning kamchiligi obyektiv mavjud tafovutlar majmuini e`tiborga olmaslik, ijtimoiy borliqning faqat iqtisodiy maydon bilan cheklash natijasidir. K.Boulding, L.Kraysberg, M.Krozyelar fikricha, konfliktning o`zi turli xil maqsadlarga intiluvchi guruhlarning qarshi kurashidan iborat. K.Bouldingning ta`kidlashicha, hamma konfliktlar umumiy elementlarga xamda rivojlanishning umumiy me`yorlariga ega bo`ladi, bu elementlarni o`rganish konflikt hodisasini uning istalgan ko`rinishida o`rganish, tasavvur qilishga imkon beradi. Demak, konfliktlarni tushunishda va asoslashdagi asosiy yondashuvlar yirik ijtimoiy uyushmalar o`zaro munosabatlarining xususiyatlarini ko`rib chiqish doirasida shakllanganligini ko`rishimiz mumkin. Notenglik konflikt manbai sifatida. Ijtimoiy notenglikning asosiy belgilari bo`lib mulkchilik, hokimiyat, maqom munosabatlaridagi farqlar hisoblanadi. Bu

xususiyatlar u yoki bu darajada jamiyatning ijtimoiy-sinfiy tuzilmasida aks etadi, ijtimoiy guruhlar, individlar o`rtasidagi munosabatlardagi notenglik bo`lib namoyon bo`ladi. Ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy notenglik bilan ijtimoiy guruhlar va individlarning hayot tarzida, madaniyatida, ruhiyatidagi muhim farqlar xam bog`liq bo`ladi. Moddiy va ma`naviy boyliklarni yaratish, ularni ayirboshlash va taqsimlash yuzasidan bo`ladigan ijtimoiy harakatlar ijtimoiy guruhlar o`rtasida tanglikka, muayyan sharoitlarda esa ochiq konfliktga olib borishi muqarrardir. So`nggi o`n yilliklarning tarixiy tajribasi shundan guvohlik beradiki, davlat sotsializmi xususiy mulkchilikni va sinflarning ijtimoiy notengligini butunlay tugata olmadi.U jamiyatni ijtimoiy konfliktlardan xam qutqara olmadi. Bugungi kunda bozor iqtisodi ishlab chiqarish tizimining eng yaxshisi hisoblanadi, biroq uning afzalliklari insonparvarlik xarakteriga ega bo`lishi uchun demokratik davlat bozor iqtisodi vujudga keltirishi mumkin bo`lgan insonni qullikka solish va begonalashtirish tipik shakllarini yumshatish mas`uliyatini o`z zimmasiga olishi kerak. Amalda bu davlat tomonidan daromadlarni yo`qsillar foydasiga qayta taqsimlashni, progressiv soliqqa tortishni joriy etishni anglatadi. Bunday qayta taqsimlashning mexanizmi va vositalari turli yo`llar bilan ishlab chiqilgan va amalga oshirilgan: muzokaralar, kelishuvlardan to konfliktlargacha. Biroq, kelajakda konfliktlarning bo`lishi istalmagan narsa, chunki bu o`zaro ijtimoiy talofatlar bilan kechadi. Yuridik adabiyotlarda bu xususda bildirilgan ba`zi fikrlarga ko`ra, «Mikrodarajadagi shaxslar o`zaro ta`siridan boshlab to guruhlar, tashkilotlar, jamoalar va millatlar orqali insoniy o`zaro ta`sirning barcha tiplarigacha, shu jumladan, ijtimoiy, iqtisodiy munosabatlar va hokimiyatning taqsimlanishi masalalari - bularning hammasi konflikt orqali rivojlanadi, o`zgaradi va sodir bo`ladi. Konflikt bu munosabatlarda muvozanat yo`qligi sababli yuzaga keladi, masalan, noteng: ijtimoiy maqom, iqtisodiy ahvol, boylikka egalik yoki hokimiyatning taqsimlanishi. Bular o`z navbatida kamsitilish, ishsizlik, kambag`allik, jinoyatchilik va tazyiq ostida bo`lishlik kabi muammolarga olib keladi. Bu darajalarning har biri

boshqalari bilan aloqador va kelgusida ijobiy o`zgarishlarga yoki buzg`unchi zo`rlikka olib keluvchi qudratli «shoxobcha»ni shakllantirishga qodirdir»1. Shuni ta`kidlash lozimki, jamiyatda katta ijtimoiy guruhlarning notengligi bilan bog`liq konfliktlarni butunlay bartaraf qilishning samarali usullari mavjud emas. Birinchidan, insoniyat tarixi shuni ko`rsatadiki, ijtimoiy notenglik doimo qaror topaveradi. Davriy tarzda takrorlanadigan inqiloblar notenglikni amalga oshirilishi tiplari, shakllari va metodlarini ko`p darajada o`zgartiradi, biroq uni yo`qotishga kuchi yetmaydi. Har qanday jamiyatda doimo turli ijtimoiy guruhlar o`rtasida manfaatlar konflikti, hech bo`lmaganda hayotiy muhim resurslarga ega bo`lish yoki ulardan foydalanishga bo`lgan huquq uchun kurash mavjud bo`lgan va bunday keyin ham bo`ladi. Bu kurash uning obyekti bo`lgan resurslarni vaqt chegaralariga bog`liq ravishda davom etadi. Manfaatlar va ehtiyojlar. Ijtimoiy konfliktlar tabiatini tushunish manfaatlar qarama-qarshi kurashini tahlil qilishdan iborat qadimiy an`anaga ega. Turli-tuman konfliktlarni tahlil qilish shuni ko`rsatadiki, kurashuvchi taraflar hatti-harakatining negizida qandaydir aniq sabablar yotmasin, ular taraflar manfaatiga borib taqaladi, konflikt bo`lganda bu manfaatlar qarama-qarshi yoki bir-birini istisno qiladi. Gitler Germaniyasi o`zga davlatlar yerlarini egallashga intilgan, Yevropa mamlakatlari esa mustaqillikka intilganlar. O`g`ri birovning mulkini o`g`irlasa, mulkdor uni himoya qiladi. Er-xotinlar pul masalasida janjal qiladilar, ularning har biri oila mablag`idan mustaqil foydalanishga harakat qiladi va ular o`z manfaatlarini ma`qullab o`zini haqli deb hisoblaydilar. Konflikt asoslari sifatida manfaatlarni tahlil qilishda ba`zi tadqiqotchilar unga yaqin turgan ijtimoiy va ruhiy hodisalarga e`tiborni qaratadilar, ya`ni manfaatni uzviy keltirib chiqaruvchi hodisalarga. Masalan, biror narsaning tanqisligi holatini asoslovchi ehtiyojlar kategoriyasi, bunda organizm(shaxs, guruh, jamiyat) shu yetishmovchilikni to`ldirishga harakat qiladi. Ehtiyoj manfaatni keltirib chiqaradi, manfaat bu anglashilgan extiyoj, ba`zida esa, uni qanoatlashtirishning anglashilgan yo`li hamdir.

K.Ledederning fikricha, ijtimoiy konflikt inson ehtiyojlarining butun majmuini nomutanosib qanoatlantirish yoki unga putur yetkazish natijasidir. Xavfsizlikka, tan olinishga, o`xshashlikka, ijtimoiy mansublikka va shu kabilarga bulgan ehtiyojlar faqat alohida individga emas, balki ijtimoiy guruhlarga, etnik uyushmalarga, butun jamiyatga va davlatlarga xos. J.Bertonning fikricha, «asosiy insoniy ehtiyojlarni to`liq qanoatlantiradigan tashkiliy intilishlar, harakatlar konfliktni haqiqiy yakunlanishiga olib kelishi mumkin». Shu munosabat bilan ko`p mualliflar konfliktning psixologik sababi deganda asosiy insoniy ehtiyojlarning birortasiga tahdid solish(frustratsiya)ni tushunadilar. Konfliktda kurashuvchi taraflar o`z maqsadlari sari harakat qiladilar, birok, bu maqsadlarga bir vaqtning o`zida ikki tomonning bir-birlariga zarar yetkazmasdan turib erishishlari istisno qilinadi. Deprivatsiya konsepsiyasi . Yirik ijtimoiy kolliziyalar sabablarini aniqlash uchun deprivatsiya deb ataladigan konsepsiyadan foydalanish mumkin. Bunda gap shunday holat to`g`risida ketadiki, bu holat uchun talablar va ularni qondirish imkoniyatlari o`rtasidagi yaqqol farqlanish xosdir. Vaqt o`tishi bilan deprivatsiya kuchayishi yoki kamayishi yoxud o`zgarmasdan qolishi mumkin. Deprivatsiyaning kuchayishi bir tomondagi talablar (kutilayotgan natijalar), ikkinchi tomondan, ularni qanoatlantirish imkoniyatlari o`rtasidagi nisbatga bog`liq. Deprivatsiyaning o`sishi, birinchidan, shakllangan talablarning imkoniyatlarini kamayishida ro`y berishi mumkin, masalan,iqtisodiy krizis sharoitida. Bunday sharoitda talablar quyidagi formula bilan belgilanadi: «faqat yomon bo`lmasa bo`ldi». Ikkinchidan shunday vaziyat bulishi mumkinki, bunda kutilayotgan natijalar, talablar ularni qondirish imkoniyatlaridan ko`proq o`sib boradi. Mana shunda deprivatsiya kuchayadi va demak, konfliktlarni vujudga kelish ehtimoli kuzatiladi. Deprivatsiya barqaror darajasining saqlanishi yoki uning kamayishi ehtiyojlarni qondirish sharoitida talablar(kutilayotgan natijalar) darajasining pasayishi yoki kutilayotgan natijalarga nisbatan talablarni qondirishning juda tez o`sishi sharoitida yuz berishi mumkin, bu esa jamiyatda axloqiy-psixologik

muhitni barqarorlashtirish, keskinlikni yumshatishga imkon beruvchi ruhiy shart- sharoitni yaratadi. Va aksincha, deprivatsiyaning kuchayishi ijtimoiy tanglikni ortishiga, ochiq ijtimoiy, siyosiy va etnik konfliktlarni vujudga kelishiga olib keladi. Irratsional elementlar. Konfliktlarning paydo bo`lishida ijtimoiy subyektlar manfaatlarining to`qnashuviga olib kelgan u yoki bu obyektiv sabablarni aniqlash mumkin.Masalan,bir ayolni sevuvchi ikki erkak o`rtasidagi konflikt yoki transport vazirligi bilan fermerlar o`rtasidagi ularning hududida avtomagistral qurilishidan kelib chiqqan to`qnashuv obyektiv shakllangan vaziyatdan qonuniy tarzda kelib chiquvchi ziddiyatlarga asoslanadi, bu vaziyatda har kaysi tarafning haqiqiy ehtiyojidan to`qnashadi. Biroq jamiyatda ziddiyatlar va demak, konfliktlar ham juda ko`p uchraydi, ularning hammasi ham biror jiddiy sabablar bilan bog`liq emas, balki odamlarning asl ehtiyojlari va maqsadlariga to`g`ri aloqador bo`lmagan subyektiv omillar va kishilarning xarakterlari, kayfiyatlari, oddiy, arzimagan injiqliklari kabi sabablar bilan ham ziddiyatlar yuzaga kelishi mumkin. Bunday «subyektiv» ziddiyatlar oilada, xizmatda va boshqa ishlarda doimiy muloqotda bo`lishga majbur bo`lgan ayrim individumlar o`rtasida tez-tez sodir bo`lib turadi. Bu ziddiyatlar juda mayda, boshqa kishilar nazarida arzimaydigan,soxta bo`lishi mumkin, biroq xarakter xususiyatlariga ko`ra normal o`zaro munosabatlar uchun yengib bo`lmas to`siqlar bo`lishi mumkin. Psixologlarning ta`kidlashicha, xarakter yoki xulk-atvorning eng ta`sirchan jihatlari bo`lib, me`yordagi, tabiiy sifatlar bo`lishi, biroq bunday sifatlar boshqa odamlarda bo`lmasligi mumkin: punktuallik, tejamkorlik, aniqlik, sabrlilik va b. Boshqa bir odamning kiyinish odati yoki ovqat yeyish usuli ham norozilikni yuzaga keltirishi mumkin. Ko`pincha temperament, ta`sirlanishning tezligida farqlanuvchi kishilar o`rtasidagi to`qnashuv-larni tushunish qiyin bo`ladi. Nihoyat, konflikt sababi bo`lib kimningdir shunchalik ta`sirchanligi, axmoqona qilig`i bo`lishi mumkin.

Konflikt haqidagi odatdagi fikr shundan iboratki, konflikt doimo o`z manfaatlarini oqilona qo`llab-quvvatlovchi kishilar o`rtasidagi mantiqan tushuniladigan ziddiyatdir. Biroq, dastavval bunday tushunishga mutaxassislar tomonidan kuzatiladigan ko`p omillar qarama-qarshi turadi. Masalan,oilaviy janjalda er ziddiyatni iloji boricha yumshatishga harakat qilib xotiniga yon bosadi , ayol esa, erning bunday harakatini «bejiz emas» deb tushunib, battar «to`nini teskari kiyib oladi» va konflikt yangi kuch bilan avj oladi. Davlatlararo muzokaralarda bir taraf unga birinchi so`z berilmagani uchun o`zini haqoratlangan (kamsitilgan) deb biladi va muzokaralar uziladi. Mana shunga o`xshash konfliktlar sabablarining murakkabligini tasdiqlovchi shu kabi ko`p misollarni keltirish mumkin, biroq bular har doim ham qat`iy mantiqiy tuzilma (rekonstruksiya)da e`tiborga olinavermaydi va ko`pincha yo`qotib bo`lmaydigan irratsional elementlari bilan kechadi, bu esa, konfliktning individual o`ziga xosligini tashkil qiladi va uni oddiy vositalar bilan hal qilishga yo`l qo`ymaydi. Bu, ayniqsa, milatlararo konfliktlarda ko`rinadiki, bu konfliktlar odamlar hatti-harakatining puxta ishlab chikilmaganligi, oqilona emasligi (irratsional bo`lishi), destruktiv (buzg`unchi) xarakterdagi hissiyotlarning ustun kelishi oqibatida boshqara olinmaydi va mabodo ular kengayib, avj olsa, haqiqiy halokatga aylanishi mumkin. Psixoterapevtik amaliyotdan ma`lumki, odamning muloqot jarayonida sodir etadigan xulq-atvori, harakatining noaniqligi, boshqa kishilarda asabiy reaksiyani tug`dirishi mumkin va konfliktlarga olib kelishi mumkinki, bular go`yo boshqa shaxslarga butunlay bema`ni va sababsizdek bo`lishi mumkin. Shu bilan birga barcha muammo munosabatlarning tartibga solinmaganligida va chalkashligida, psixologik jihatdan «turli tilda» ekanligidadir. Shaxsiy konfliktda irratsional element, agar unda ruhiy kasal yoki aqli noraso shaxs ishtirok etsa, uning haqiqiy asl sababi bo`lib xizmat qilishi mumkin. Bunday holatlar kam emas. Biz bu yerda shaxsning ichki konfliktlari ustida tuxtalmaymiz, ayni vaqtda milliy yoki diniy hislar bilan qo`zg`algan omma orasida

ba`zan konfliktni kuchli keskinlashtirishga qodir odamlarning hozir bo`lib qolishini yodimizdan chikarmasligimiz kerak. Shu bois kompleks fan bo`lgan konfliktologiya shunday kam ahamiyatli bo`lgan holatni e`tiborga olish lozim. O`z-o`zidan tushunarliki, «obyektiv» va «subyektiv» ziddiyatlar, shuningdek «irratsional» elementlar deb atalgan narsalar real hayotda qat`iy chegaralarga ega emas va bu yerda konfliktli xulq-atvor sabablarida bo`lishi mumkin bo`lgan variantlar doirasini ko`rsatish uchun juda shartli qilib belgilanadi. Hamma hollarda biz u yoki bu tarzda kishilar manfaatlari bilan ish ko`ramiz, bu manfaatlar ko`p yoki kam ahamiyatli, barqaror va o`zgaruvchan, oshkora yoki yashirin bo`lishi mumkin. Ziddiyatlar darajasi. Ziddiyatlarning «obyektivligi» va «subyektivligi»ni ularning ikki xil darajadagi manfaatlar bilan bog`liqligini e`tiborga olganda turli nuqtai nazardan tushunish mumkin. Sodda kilib aytganda bunday bo`lish u yoki bu tashqi faoliyatdagi ehtiyojlar bilan yoki mustaqillikka, o`z-o`zini saqlab qolishga, o`z-o`zini hurmat qilinishiga bo`lgan ehtiyojlari bilan bog`liq. Odamlar o`rtasidagi jiddiy to`qnashuvga qator holatlar sabab bo`lishi mumkin,masalan, ikki odam restoranda bitta stolga da`vo qiladi, urushlar ikki davlatning biror hududda o`z ta`sirini saqlab qolish yoki birining ikkinchisi ustidan hukmronligini o`rnatish, o`z mustamlakasiga aylantirishga bo`lgan intilishidan kelib chiqadi. Yuqoridagi ikki holatda mohiyat bo`yicha turli darajadagi manfaatlar to`qnashadi. Birinchi holatda har qaysi subyekt o`zining xususiy manfaatidan kelib chiqib, o`ziga halaqit berayotgan boshqa subyekt bilan kurashadi. Ikkinchi holatda ozodlik, daxlsizlik, asosiy huquqlarni hurmat qilinishini saqlash bilan bog`liq motivlar ahamiyatli. Inson uchun muhimrog`i bu uning individual erkinligi, jismoniy daxlsizligi, sha`ni va qadr-qimmati bo`lsa; davlat yoki millat uchun esa, mustaqqilligi, hududi yoki chegarasining daxlsizligi, jahon hamjamiyatining teng huquqli subyekti sifatida tan olinishi muhimdir. Bunday manfaatlardagi

ziddiyatlarning eng keskin ifodalanishi - boshqa ijtimoiy subyekt bilan to`liq mos kelmaslik va uni yo`q kilish uchun kurashish hisoblanadi. Yuqorida gap ijtimoiy ziddiyatlarning darajalari haqida boradiki, bu darajalar taraflarning manfaatlari qanchalik muhimligini farqlaydi. Ziddiyatlarni darajalarga ajratish ularning bir biridan qanchalik chuqurligiga qarab farqlanishini ko`rsatadi. Bu esa,subyektning konfliktga jalb qilinganligi darajasini, konfliktni hal qilish imkoniyati va usullarini belgilab beradi. 4. Shaxsni huquqiy begonalashtirish Begonalashtirish fenomeni. Insonlar o`z mehnatlari natijalari, o`zlari to`plagan moddiy va ma`naviy boyliklar, erishgan yutuqlari nafaqat ularning o`zlaridan ajralib uzoqlasha borishini, shu bilan ularni o`zlariga bo`ysundirib xuddi o`z xususiy hayotiga ega bo`lishayotganini payqay boshlaganlarida ijtimoiy hayot alohida olingan inson hayoti bilan butun jamiyat yutuqlari o`rtasidagi farqlanishni, nomuvofiqlikni tasdiqlovchi ko`plab misollarni namoyon eta boshlagan vaqtda ijtimoiy-siyosiy adabiyotda begonalashtirish muammosi tadqiqotchilar diqqat markazida turgan. Badiiy shaklda bu muammmo aka-uka Grimmlar, Gofman asarlarida, ayniqsa, avstriyalik yozuvchi Gustav Mayrinkaning “Golem“ nomli fantastik romanida aniq shaklda ifoda etilgan. Bu asarda XUII asrda bo`lib o`tgan voqea tarixi bayon qilingan, bir kohin sun`iy odamni yasaydi, u ibodatxonada qo`ng`iroq chalg`uvchilik qilishi va turli og`ir ishlarni bajarishi kerak edi. Golem shunday yasalgan ediki, uning tishlari bilan tutib turuvchi qog`ozga sehrli so`zlar yozilgan bo`lib, bu yozuv uning ishlash qobiliyatini ta`minlar edi. Bir kuni kechki ibodatdan so`ng kohin Golem og`zidagi qog`oz bo`lagini olib qo`yishni yodidan chiqaradi, u esa, itoatkorlikdan chiqib, qorong`i ko`chalar bo`ylab yugurib ketadi, yo`lida o`ziga duch kelganlarni o`ldiradi. Avstriyalik muallif kitobida voqea

nisbatan yaxshi yakunlanadi. Kohin Golemni quvib yetadi va qog`oz bo`lagini yirtib tashlaydi, bu uning halokati edi. Bulgakovning “It yuragi“ asarida ham shu mazmundagi voqea bayon etiladi. Afsuski, hayotda insonlarning o`zlari tomonidan o`z farovonliklariga xizmat qilish uchun yaratgan narsalarini jilovlashga osonlikcha erishib bo`lmaydi. Begonalashtirish muammosini nazariy jihatdan ko`tarish masalasi Yangi davr mutafakkirlari asarlarida mufassal yoritilgan. Ular o`z zamondoshlarining e`tiborlarini ijtimoiy munosabatlar sohasiga, burjua ijtimoiy munosabatlarining qaror topishi jarayoniga qaratdilar. J.J.Russo fikricha, jamiyat odamlarni buzadi va ma`naviy qashshoq qiladi. U inson faoliyati mahsulidan insonlarga qarama-qarshi turuvchi kuchga aylanadi. Tabiiy jarayonlar dastlab hukmronlik qilgan davrda erkin va qaram bo`lmagan insonlar ijtimoiy munosabatlarning shakllangan tizimi ta`siriga tushib qoladilar, o`ziga o`xshaganlar quliga aylanib qoladilar. Insonni bunday begonalashtirish holatidan chiqib ketishi uchun Russo “ijtimoiy shartnoma“ tuzish zarur deb biladi, ya`ni fuqarolarning bunday bitimga ixtiyoriy rioya etishlari avvalgi tenglik, erkinlik va mustaqillikni qaytarishga imkon beradi. “Ijtimoiy shartnoma“ nazariyasi katta siyosiy ta`sirga ega bo`ldi, ijtimoiy tartibsizlikni jilovlashga, ijtimoiy munosabatlarni barcha insonlar va tabaqalar manfaatlariga bo`ysundirishga bo`lgan umidni uyg`otib, ilk burjua munosabatlari davri ilg`or mutafakkirlarini ruhlantirib yubordi. Biroq, tovar munosabatlarining rivojlanishi nazariy konsepsiyalar va siyosiy shiorlardan mustaqil va qat`iy tarzda yuz o`gira boshladi. Alohida shaxslar va sinflarning xususiy iqtisodiy manfaati jamiyatni adolat va tafakkur asosida qurishga bo`lgan har qanday urinishlarni chippakka chiqardi. “Ijtimoiy shartnoma“ nazariyasining begonalashtirishni yenga olmasligi va uning tabiatini tushuntira olmasligi oydin bo`lib qoldi. Bu muammoni hal qilishga yo`naltirilgan keyingi nazariy urinishlar nemis klassik falsafasi bilan bog`liq bo`ldi. Bu yerda begonalashtirish fenomeniga odamning faol tabiatiga xos ichki xususiyat

sifatida qaraldi. Nemis klassik falsafasi begonalashtirishni yengishning amaliy yo`llarini ko`rsatish o`rniga uning tabiatini tushuntirishga harakat qildi. Fixtening fikricha, inson mohiyatiga ko`ra o`z-o`zini anglash yoki sof “Men“dir bo`lib, u o`z faoliyatida predmet , ya`ni “Men emas“ni begonalashtiradi. Bu Fixtening predmetlilikni asoslashi o`ziga xos tarzda begonalashtirishni anglatadi. Gegel falsafasidagi begonalashtirish muammosi ham e`tiborga loyiq. Bu yerda begonalashtirish muammosi, birinchidan, tabiat va jamiyat tarixida absolyut ruhning ifodasi sifatida, ikkinchidan, begonalashtirishning tarixan o`tkinchi shakllari muammosi sifatida talqin qilinadi. U o`zining “Ruh fenomenologiyasi“, “Huquq falsafasi“, “Estetika“ asarlarida rim jamiyati, krepostnoylik va hozirgi zamon burjua huquqiy holati sharoitlarida begonalashtirishning tarixiy shakllarini farqlanishiga e`tiborni qaratdi, shu bilan jamiyat tarixiy taraqqiyot qonuniyati va undagi begonalashtirish jarayoni muammosini ilgari surdi. Begonalashtirish muammosiga bo`lgan yangi qarash K.Marks tomonidan shakllantirildi. Shuni aytish joizki, K.Marks nemis klassik falsafasi tomonidan muammoning hal etilishini yaxshi bilgan holda uning begonalashtirish muammosini hal qilishga qo`shgan hissasini yuqori baholadi. U bu muammoga nazariy-mantiqiy darajada emas, balki ijtimoiy tuzilmaning amaliy masalasi sifatida qarash muhimligidan kelib chiqdi. Marksning dastlabki asarlarida begonalashtirish holati mehnat taqsimoti xususiyatlari va xususiy mulkchilikning hukmron shakllari bilan uzviy bog`liklikda tushuntirildi. Begonalashtirish muammosi, eng avvalo, mehnatni begonalashtirish muammosi sifatida tadqiq etildi. Marks o`ziga zamondosh bo`lgan jamiyatda ( bu jamiyatni u ishlab chiqarish vositalari bilan yollanma ishchi o`rtasidagi antogonistik munosabat-larga qurilgan jamiyat deb hisoblagan) ishchilar mehnat faoliyatiga majburiy tashqi jarayonga bo`lgandek munosabatda bo`lishligini qayd etadi, unda ishchi “o`z jismoniy

va ma`naviy energiyasini to`la namoyon qila olmaydi, balki o`zining jismoniy tabiatini izdan chiqaradi va o`z ruhini buzadi“. Ishlab chiqarish va butun jamiyatni kapitalistcha tashkil etish jihatidan ishchi nafaqat mehnat faoliyati jarayonidan, shu bilan birga uning natijalaridan,o`z mehnati mahsulotlaridan begonalashgan hisoblanadi. Ular ishchiga emas, balki alohida xususiy mulkdorga yoki umumiy kapitalist - davlatga tegishli bo`ladi. Markscha g`oyalarni amalga oshirishga qaratilgan harakatlar begonalashtirishni yo`qotishga olib kelmadi. Aksincha, bu yo`nalishda uning yangi shakllari paydo bo`ldi, ularning ko`plari o`zining ijtimoiy oqibatlariga ko`ra yanada xavfliroq edi. Inson faqatgina ishlab chiqarishdagi “vintcha“ bo`lib qolmadi. U hokimiyat uchun kurashuvchi guruhlar va ayrim shaxslar qo`lidagi o`yinchoqqa, o`zgalar erkini ijrochisiga aylandi. Begonalashtirishning psixologik va ijtimoiy tabiati. Begonalashtirish fenomeni doimo individ va jamiyat hayotida qayta ishlab chiqilaveradi. Begonalashtirishni bartaraf etib bo`lmaslik ko`pchilik olimlarning begonalashtirishni tarixiy o`tkinchi xarakteri haqidagi g`oyalardan voz kechishlariga olib keldi. Mashhur rus faylasufi Berdyayev begonalashtirishni buyumlarning o`z tabiatiga ko`ra bartaraf etib bo`lmaydi degan fikrga kelgan. Insonning ijodkorlik mohiyati hamisha uning tafakkuri va qo`llari yaratgan asarlarni uning o`zidan ajralib uzoqlab borishini keltirib chiqargan va keltiraveradi, bu asarlar o`z mantiqi va taqdiri qonunlari bo`yicha mavjud bo`ladilar. Har qanday moddiylashgan borliqni Berdyayev begonalashtirilgan borliq deb hisoblaydi. Ijtimoiylik qator hollarda muammoni yanada kuchaytiradi. Insonni begonalashtirish va insonparvarlik inqirozini Berdyayev inson va tabiatning uzviy birligini buzuvchi texnik taraqqiyot va o`ziga zamondosh bo`lgan sivilizatsiya bilan bog`laydi. “Burjua sivilizatsiyasi dunyo nokoinotligining chegarasidir. Unda inson ichki jihatdan halok bo`ladi, tashqi jihatdan avtomatlashtirilgan inson bilan almashtirililadi... Biroq sivilizatsiyaning texnik kuchlari insonning o`zini ustidan hukmronlik qiladi , uni qulga aylantiradi, uning qalbini o`ldiradi“.

Mashhur nemis faylasufi Xaydegger ham begonalashtirishga ijtimoiy munosabatlar mavjudligining atributi, ichki xususiyati sifatida qaragan. Kundalik tashvishlar dunyosini, inson qiyofasining yo`qolishini, uning jamiyat funksional birligiga aylanishini ijtimoiy xulq-atvorning begonalashtirilgan normalarida inson mohiyatining erib ketishi deb tushuntirgan. U ijtimoiy muloqot vositalari va normalaridan foydalanib, har birimiz boshqalarga taqlid qilib harakat qilamiz, o`qiymiz, ko`ramiz , adabiyot va san`at asarlari haqida fikr beramiz deb tushuntiradi. Psixologiya fani nafaqat begonalashtirish mavjudligi faktini inkor etib qolmaydi, shu bilan birga bu fenomenni inson hayotining barqaror, uzoq mavjud bo`luvchi yo`ldoshi deb hisoblaydi. Shaxsni huquqiy begonalashtirishning mohiyati va shakllari. Fuqarolik jamiyati amal qilishini tartibga soluvchi huquqiy institutlar va normalar tizimi davlat faoliyati, boshqaruv va davlat tuzilishi shakllari xususiyatlari hamda siyosiy rejim bilan bevosita bog`liq . Huquq faqat jamiyat iqtisodiy tuzumiga bog`liq bo`lmasdan, balki hukmron tabaqalar va guruhlarning siyosiy erklariga, fuqarolar siyosiy madaniyatiga va davlat faoliyati an`nalariga qarab jiddiy o`zgarib boradi. Huquq aholining ayrim guruhlari manfaatlarini yuridik jihatdan mustahkamlab, ikkinchi tomondan bir vaqtning o`zida uning boshqa guruhlari erkinligini cheklaydi. Tarixiy taraqqiyot jarayoni, bu holatda odamlar manfaatlari va ehtiyojlarining vaqt ichida o`zgarishi jarayoni huquqiy begonalashtirish imkoniyatini yanada ko`proq darajada kuchaytiradi. Shu bois huquq tarixi o`z huquqini qo`lga kiritish uchun, huquqiy hujjatlar va qoidalar tizimida begonalashtirishni bartaraf etish uchun olib borilgan doimiy kurash tarixidan iborat ekanligi tasodifiy emas. Turli mamlakatlarning siyosiy va huquqiy tizimi bilan tanishish begonalashtirish fenomenini siyosiy va huquqiy munosabatlarning har qanday tizimiga xosligini ko`rsatadi. Kishilarning yuridik ijodi mahsuli bo`lgan huquqiy tizim hamma yerda muayyan mustaqillikka ega bo`ladi va o`zining bu sifatida jamiyat individlari va ayrim guruhlarning hayotiy manfaatlari va

huquqlarini u yoki bu darajada begonalashtirib fuqaro xulq-atvori omili rolini o`ynay boshlaydi. Bu jarayonda huquqiy begonalashtirishning umumiy jihatlari, shakllarini ko`rish mumkin. Masalan, har qanday mamlakat huquqining negizi bo`lib muayyan jamiyat hayotining uzoq tarixi jarayonida shakllangan odat, huquqiy an`ana hisoblanadi. Har bir alohida olingan holda bu tarix o`ziga xosdir, biroq u hamma yerda siyosiy boshqaruv huquqiy shakllarining xalq ruhiyatiga mos kelishi kabi yagona muammoni yuzaga keltiradi. Bu shakldagi huquqiy begonalashtirish o`zgarishlarsiz qolmaydi, uning o`zgarishlari huquqiy hujjatlar tizimida insonlar manfaatlarini rasmiylashtirishning muayyan aniq jarayonlariga ta`sir etadilar. Hatto davlat siyosiy rivojlanish tarixiga doir yetarli tajribaga ega bo`lmagan hollarda ham huquqiy begonalashtirishning bu shakli boshqa mamlakatlar odatlari va an`analarini o`zlashtirish ko`rinishida namoyon bo`ladi. Huquqiy begonalashtirishning keng tarqalgan shakli bu hokimiyatning muayyan institutlari va tashkilotlarida, mavjud huquqiy tizimdagi shaxsni begonalashtirish hisoblanadi . Har bir aniq holatda individ uning o`zigacha mukammal ishlab chiqilgan va shu bilan uning ehtiyoj va manfaatlari mustaqilligini begonalashtiruvchi huquqning tayyor tizimiga duch keladi. Siyosiy-huquqiy institutlar amaldagi tizimining o`rnatilgan normalari, tamoyillari, qoidalarining muayyan ahvoli shaxsni huquqiy begonalashtirish darajasi haqida xulosa chiqarish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Bu tizimdagi kichik o`zgarishlar begonalashtirish holatiga jiddiy ta`sir etishi mumkin. Masalan, sovet huquqiy tizimi davlat (partiya) da muhim rahbarlik lavozimida bo`lish muddati chegaralarini nazarda tutmagan. Farb mamlakatlarining huquqiy tizimlarida aniq yozib qo`yilgan bu norma hozirgi zamon davlati ( eski tuzum parchalanishi natijasida qaror topgan davlat) siyosiy rivojlanish xususiyatlariga ta`sir etishi mumkin. Tarixiy tajriba , hokimiyatning bir tomonlama uzurpatsiya qilinishi va xalqdan ajralib qolish jarayonlariga qarshi turish institutlariga ega bo`lgan jamiyatda yuz berayotgan o`zgarishlarni tez sezuvchan siyosiy tizimlar

huquqiy begonalashtirishning eng keskin shakllarini zudlik bilan yenga oladigan barqaror vosita ekanligini ko`rsatadi. Farbdagi siyosiy tizimlar jamiyatning davlat-huquqiy institutlari doimiy takomillashganligi bois eng barqaror hisoblanadilar. Siyosiy va huquqiy qurilishda ishtirok etish jarayonida shaxsni huquqiy begonalashtirish to`g`ridan-to`g`ri va vakillik demokratiyasi rivojlanishi bilan bog`liq. Fuqarolarning mitinglar va namoyishlar, ish tashlashlar va norozilik harakatlarini amalga oshirishga bo`lgan huquq va erkinliklari, bevosita demokratiyaning boshqa shakllari huquqiy begonalashtirishga, uning darajasini kamaytirishga, jamiyat huquqiy va siyosiy hayotini rivojlantirish jarayoniga fuqarolarning bevosita daxldorlik muhitini yaratish orqali jiddiy ta`sir ko`rsatadi. Ijtimoiy rivojlanishni tartibga solishda bevosita demokratiya shakllari orqali fuqarolar ishtiroki, shuningdek, shiddatli ijtimoiy o`zgarishlar tarixiy davrlarida (inqiloblar, qayta qurishlar va h.) bunday ishtirok etishga bo`lgan urinishlar darajasi eng yuqori baholanadi. Aholining aksariyati erk-irodasini bevosita namoyon bo`lishi ta`sirida jamiyat katta qadamlar bilan asrlar mobaynida omma tashabbuskorligini bo`g`ib qo`ygan, uni davlat ishida ishtirok etishdan begonalashtirgan normalar, qonunlar, yurish-turish qoidalarini rad etib, yanada yuqori bosqichga qarab harakat qila boshlaydi. Shaxsni huquqiy begonalashtirishni yengishda vakillik demokratiyasi shakllari ham o`z ijobiy rolini o`ynaydi. Fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarida bevosita va bilvosita ishtiroki huquqiy tizimning shakllanishi va amal qilishi jarayonida yuzaga keladigan begonalashtirish holatini barham toptirish imkonini beradi. Huquq ijod etish faoliyati natijalari shaxsni huquqiy begonalashtirish omili bo`lishi mumkin bo`ladigan vaziyat hayotda o`z tabiatiga ko`ra boshqacha holatlar asosida yuzaga kelishi mumkin. Masalan, huquqiy madaniyat past bo`lgan jamiyatda odamlar garchi davlat tomonidan ko`p

qonunlar qabul qilinsada, ular go`yoki mavjud emasdek bo`lib ko`rinadigan vaziyatga tez-tez duch keladilar. Qonunlar mavjudligi sharoitida fuqarolar o`z kundalik hayotlarida ularga rioya etmaydilar. Bunday holatda odamlar pretsedent, boshliq fikri, kuch ishlatish, tanish-bilishlik yoki majburlovni ma`qul ko`radilar. Hozirda ham qonun matbuotda e`lon qilinishi bilan kuchga kirishi odatiy hol bo`lsada, biroq fuqarolar ulardan uzoq vaqt davomida foydalana olmaydilar, chunki tegishli mansabdor shaxslar ularni qabul qilingan qonun bo`yicha yuqori turuvchi organning tushuntirish va sharhlarini kutishga “sodda“ tarzda ishontiradilar. Shaxsni huquqiy begonalashtirishning turli shakllari o`zaro uzviy bog`langan, ular o`z birligida siyosiy huquqlar, erkinliklar va majburiyatlar maydonini tashkil etadi. Bu ijtimoiy taraqqiyotning o`tkinchi bo`lmagan va doimiy o`zgaruvchan omilidir. Inson faqat o`z huquqlari va manfaatlari uchun bo`lgan kurashdagina jamiyatda begonalashtirish holatini yengishi va istagan darajadagi erkinlikni qo`lga kiritishi mumkin. Huquqiy begonalashtirishning konfliktliligi. Har bir inson voyaga yetganidan so`ng uning o`zidan oldin va uning shaxsiy ehtiyojlari, odatlarini hech bir darajada e`tiborga olmagan tarzda shakllangan fuqaro xulq-atvori normalari va qoidalari tizimini uchratadi. Bunday vaziyatda inson mavjud huquqiy tizimga moslashishi yoki uni o`z manfaatlaridan kelib chiqib o`zgartirishi kerak. Ikki holatda ham konfliktlar bo`lishi ehtimol, biroq ikkinchi holatda esa, muqarrardir. Totalitar tip jamiyatlarda ijtimoiy konfliktlar kam uchraydigan voqelik hisoblanadi. Bu yerda gap faqat hokimiyatga qarshilik ko`rsatishning har qanday urinishlariga nisbatan zo`rlik va majburlov ishlatish ijtimoiy “tinch- totuvlik“ning kafolati bo`lib hisoblanishida emas. Bunday jamiyatlarda muhitning o`zi ijtimoiy munosabatlarni me`yorda amal qilishining qator muhim sharoitlariga ega bo`lmaydi. Bu yerda ijtimoiy guruhlarning umumiy manfaatlarini shakllantirish va unga alohida individlarning qo`shilish jarayonini ta`minlay oladigan zarur tashkiliy shakllar yo`q. Mashhur fransuz

tadqiqotchisi A.Tokvil fikricha, guruhlarning birortasi ham qarshilik ko`rsata olmaydigan markazlashgan davlat hokimiyati yetakchi mavqega erishsa ijtimoiy konfliktlar “yo`qolib boradi“. Totalitar tizimlarda ochiq konfliktlarning vujudga kelishini ijtimoiy tashabbus va o`zaro tashkillashuv mexanizmlarining yo`qligi ham qiyinlashtiradi. Bunday tizimlar yuqoridan sanksiyalanmagan tashabbus bilan chiqisha olmaydi. Bunday sharoitlarda siyosiy konfliktlar faqat davlat byurokratik apparatining o`zidagi elementlar o`rtasida, uning negizida yuzaga kelishi mumkin. Yopiq jamiyatda konfliktlilik ham yopiq xarakterga ega bo`ladi. Hokimiyat tuzilmalarida yuz bergan konfliktlar haqidagi haqiqatni jamiyat ular tugab bo`lganidan so`ng ma`lum bo`lgan natijalar va ijtimoiy oqibatlarga ko`ra bila oladi. Hozirgi zamon totalitarizmining asosiy xususiyatlari faqat fashistik rejimlar uchun xos bo`lmagan, shuningdek ular asta-sekinlik bilan turli darajalarda deyarli barcha sotsialistik mamlakatlarda amalda namoyon bo`ldi. Bu ijtimoiy konfliktlilikning umumiy ahvoliga ham ta`sir etdi. Birinchi qarashda qaror topgan sotsializmning uzoq tarixi davomida jamiyatga jiddiy ijtimoiy ziddiyatlar va konfliktlar ma`lum bo`lmagandek ko`rinishi ajablanarli. Haqiqatda ular ko`p bo`lmagan. Hozirda sotsializm mamlakatlarida ro`y bergan yirik ijtimoiy konfliktlar sonini barmoq bilan sanash mumkin. Bunday holatning sababi faqat sotsialistik tuzumning ijtimoiy xususiyatlaridagina emas, shu bilan birga ijtimoiy konfliktga aylanishga qodir bo`lgan norozilikning erkin namoyon bo`lishiga sun`iy tarzda to`sqinlik qiluvchi totalitarizmning o`ziga xos xususiyatlari bilan ham izohlanadi. Sobiq Ittifoqda “ijtimoiy uyg`unlik“ insonlar ongiga qudratli targ`ibot apparati vositasida ta`sir etish orqali erishilgan. Demokratik jamiyatda faqat totuvlik emas, shuningdek konfliktlilik ham ijtimoiy taraqqiyotning odatiy holatiga aylanadi. Demokratik jamiyat o`zining mustahkam yaxlit birligi va konfliktlar yo`qligi bilan emas, balki o`z harakatchanligi bilan barqarordir. U nafaqat

ijtimoiy konfliktlarni barham toptiradi, balki ularning erkin namoyon bo`lishi uchun sharoit yaratadi. Biroq totalitar tizimdagi konfliktlardan farq qilib, ular qonun doirasidagi, qoida bo`yicha nisbatan tinch kechuvchi konfliktlardir. Ijtimoiy o`z-o`zini tartibga solish rivojlangan mexanizmlarining mavjudligi demokratik sharoitda ko`p darajada ijtimoiy to`qnashuvlar keskinlashuvning eng so`nggi shakllarining bo`lmasligini belgilaydi. Ilmiy asoslangan va tekshirilgan uslublar bo`yicha muzokaralar, kelishuvlar, munozaralarning muayyan tartibini nazarda tutgan ijtimoiy texnologiya yordamida ijtimoiy konfliktlar umumdemokratik yo`nalishda keskin salbiy ijtimoiy oqibatlarsiz kechadi. Jamiyatning totalitar va demokratik tiplari sharoitida konfliktlilik tavsifi (eng umumiy jihatda) shaxsni huquqiy begonalashtirishni barham toptirishning hukmron siyosiy rejim xarakteriga qarab turli darajada bo`lishi haqida xulosa qilishga olib keladi. Ijtimoiy munosabatlarni konfliktsiz tartibga solishning ideal huquqiy tizimi mavjud bo`lmaydi. Faqat alohida fuqarolar va ular birlashmalarining xususiy manfaatlarini ifodalash va qo`llab-quvvatlash erkinligi orqali haqiqiy umumiy manfaatni shakllantirish mexanizmiga o`tish mumkin. Shunday qilib, shaxsni huquqiy begonalashtirish muammosini qisqacha tahlil etish asosida quyidagi umumlashtiruvchi xulosalarni chiqarish mumkin: 1) begonalashtirish falsafiy kategoriya bo`lib, uning mazmuni alohida fanlar tomonidan o`rganiladigan uning xususiy jihatlariga qarganda mislsiz boy, kuchli va ko`p qirralidir ; 2) begonalashtirish fenomeni inson hayotiy faoliyatining ajralmas xususiyati, uning sharoitlari, jarayoni va natijasining individlar ustidan hukmronlik qiluvchi va ularga majburiy bo`lgan muayyan xulq-atvor normasiga, mustaqil kuchga aylanish imkoniyatidir ; 3) begonalashtirish fenomeni inson tabiati va jamiyat bilan uzviy bog`liq, shu bois uning salbiy jihatlarini barham toptirish faqat yakka

individlar va jamiyat hayotini doimiy insonparvarlik yondoshuvi asosida takomillashtirish orqali ro`y berishi mumkin ; 4) begonalashtirishning namoyon bo`lish xususiyatlari va shakllari muayyan tarixiy davr umumiy xususiyatlariga uzviy bog`liq holda tarixiy taraqqiyot jarayonida ko`p darajada o`zgaradi. Biroq mavjud bo`lgan har bir davr begonalashtirish fenomenini butunlay yo`q qila olmadi. “Yangi jamiyat“ni barpo etish, “yangi inson“ni yaratishga bo`lgan urinishlar insonni begonalashtirish yangi shakllarining ko`rinishlari bo`ldi, xolos; 5) shaxsni huquqiy begonalashtirishni yo`qotish jarayoniga konfliktlilik xos. Jamiyatning konfliktlilik darajasiga ta`sir etuvchi ko`p sonli omillar ichida undagi begonalashtirishning muayyan aniq holati ham o`z o`rniga ega. Biroq, jamiyatda konfliktlilik ahvoli bilan begonalashtirishning bog`liqliqligi bir xil emas. Begonalashtirishning yuqori darajasi kichik konfliktlilik bilan yuz berishi mumkin, kam darajadagi konfliktlilik esa begonalashtirishning salbiy oqibatlarini umumiy barham toptirishga qodir shakllariga ega bo`lishi mumkin. 5 . Konflikt funksiyalari Konfliktning ijtimoiy roli va funksiyasi. Konfliktning ijtimoiy hayotga ta`siri jamiyat va inson hayotining barcha sohalarida kuzatiladi. Bunday ta`sirni oydinlashtirishga funksiya tushunchasini kiritish orqali erishiladi. Bu tushuncha bir tomondan jamiyat hayotida ijtimoiy konfliktning umumiy ahamiyatini , boshqa tomondan esa, ijtimoiy konflikt bilan ijtimoiy hayotning boshqa jihatlari (komponentlari) o`rtasidagi bog`liqlikni ifodalaydi. Birinchi holatda funksiya deganda konfliktli munosabatlar ijtimoiy oqibatlarining muayyan majmui tushuniladi. Ikkinchi holatda funksiya deganda bu faoliyat yo`nalishi deb tushuniladi. Nazariy tahlilda bu ikki nuqtai nazarni e`tiborga olish muhim, shuningdek ikki holatda ham funksiyaning ichki ziddiyatli

bo`lishini yoddan chiqarmaslik kerak, chunki unga xos ziddiyatlar xarakteri faqat jamiyatninggina emas, shuningdek konfliktning o`zini tabiatiga ham bog`liq. Konflikt funksiyalarini ijtimoiy hayotning ikki asosiy sohasiga qarab ikkita katta guruhga bo`lish mumkin : moddiy va ma`naviy. Moddiy funksiyalar har qanday konfliktlar, shu jumladan yuridik konfliktlar ham asosan ijtimoiy hayotning iqtisodiy tomonlari bilan bog`liq bo`lganlari bois namoyon bo`ladilar. Bu bog`liqlik moddiy manfaatlarda, foyda ko`rishda, shuningdek ijtimoiy yo`qotishlarda, zarar ko`rishlarda ifodalanadi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda alohida konfliktlarning salbiy oqibatlari juda sezilarli bo`ladi. qimmatbaho texnikaning qo`llanilishi, texnologik jarayonlarning murakkabligi kam ahamiyatli ishlab chiqarish konfliktini iqtisodiy jihatdan juda noxush hodisaga aylantirishi mumkin. Bunday sharoitda konfliktli vaziyatlarni o`z vaqtida hal etilmasligi korxona uchun katta zararni keltirib chiqaradi. Moddiy zarar miqdori konfliktni o`zining ko`lamiga ham bog`liq. Hozirgi zamon sharoitida yadro qurolini qo`llash bilan kechadigan xalqaro konflikt sivilizatsiya kelajagiga xavf soluvchi halokatni keltirib chiqarishi mumkin. Moddiy funksiyalar faqatgina konfliktning halokatli oqibatlarida namoyon bo`lmaydi. Ba`zida ular yaratuvchilik mazmuniga ham ega bo`ladilar. Konflikt jarayonida taraflardan biri konflikt boshlanguniga qadar o`z tasarrufida bo`lmagan moddiy qiymatlarni qo`lga kiritishi mumkin. Boshqa tomondan, konflikt moddiy ishlab chiqarishni rivojlanishida umumiy yuksalishga olib keluvchi ijtimoiy kuchlarning qayta taqsimlanishiga yordam qilishi mumkin. Mulkiy xarakterdagi yuridik konfliktlar boyliklarni qayta taqsimlanishiga, bir tarafning foyda va ikkinchi tarafning zarar ko`rishiga olib keladi. Konfliktlarning jamiyat ma`naviy hayotiga ta`siri beqiyosdir. Bu yerda konfliktlar ma`naviy sohadagi tub va tez sodir bo`ladigan o`zgarishlarning rag`batlantiruvchi vositasi rolini o`ynashi mumkin. Ular hodisalarga odatdagi

bir tomonlama baho berish jarayonini to`xtatib, ijtimoiy hayotga boshqa tomondan , ijtimoiy e`tibordan chetda qolgan xususiyatlarini anglab olib qarash imkoniyatini yaratadi. Shaxslar aro konfliktlar uning ishtirokchilari ruhiy holatiga jiddiy ta`sir eta oladi. Ogohlantiruvchi funksiya konfliktni jamiyat muayyan holatining ko`rsatkichi sifatida xarakterlaydi. Konflikt bu yerda odatdagi ijtimoiy aloqalar va munosabatlarda nimadir izdan chiqqanligini, nimadir tub o`zgarishlarga muhtojligini ko`rsatadi. qoidaga ko`ra, konfliktning o`zi uni yuzaga keltirgan sabablarni chuqur aks ettirmaydi. Biroq uning mavjudligi qator masalalarni amaliy ko`rib chiqish uchun yetarli hisoblanadi. Agar analogiya qo`llanilsa, konfliktning ogohlantiruvchi funksiyasini tirik organizm rivojlanishidagi og`riqning fiziologik roliga qiyoslash mumkin. Axborot funksiyasi ogohlantiruvchi funksiyaga yaqin hisoblanadi. Konflikt doimo aniq sabablarga ko`ra yuzaga keladi, ular bilan obyektiv bog`liq va unda bu sabablar o`z ifodasini topadilar. Konfliktli vaziyatning avj olishi , kechishi, o`zgarishlari uni yuzaga keltirgan sabablar haqida muayyan axborot yuklamasini ifodalaydi, ularni o`rganish ijtimoiy jarayonlarni bilishning muhim vositasi hisoblanadi. Ijtimoiy konfliktlarda konflikt subyektlari va ishtirokchilarining ehtiyojlari , manfaatlari , intilishlari, shuningdek ularning ijtimoiy noroziligi va qoniqmaslik sabablari to`laligicha aynan o`z ifodasini topadiki, bu holat odatdagi faoliyatda va xulq-atvorda yashirin bo`ladi. Konflikt holatida taraflar o`zlarining ham, ular manfaatiga qarshi turganlarning ham harakatlarini yanada aniq tasavvur qiladilar, ijtimoiy taraqqiyot ziddiyatlari va obyektiv muammolarining mavjudligini yanada chuqur anglaydilar. Differensiatsiya funksiyasi konflikt ta`sirida vujudga keluvchi ijtimoiy differensiatsiya jarayonini xarakterlaydi, bu holat ko`pincha avvalgi ijtimoiy tuzilmalarni buzish va o`zgartirish orqali yuz beradi. Bu funksiya konfliktdagi ijtimoiy xulq-atvorning umumiy xususiyatini ifodalaydi, unga jalb etilgan ijtimoiy kuchlarning qayta joylashuvi va qayta guruhlashuvidan

iborat. Konflikt ta`sirida ijtimoiy differensiatsiya jarayoni ikki qarama-qarshi yo`nalishda rivojlanadi. Agar jonli tabiat analogiyasidan foydalanilsa, yirik va uzoq davom etuvchi konfliktda ijtimoiy differensiatsiya jarayoni jonli hujayraning bo`linishini yodlatadi. Dastavval harakat yagona markazni cho`zishga yo`naltiriladi, avvalgi butunning alohida elementlarini o`ziga tortuvchi qarama-qarshi qutblar shakllanadi. Bu yo`nalishda qarama-qarshi kurashuvchi kuchlar qutblanishi yuz beradi. Shu bilan birga qarama-qarshi jarayon ham yuz beradi, ya`ni birlashish jarayoni, yangidan paydo bo`lgan markazlar atrofida parchalangan kuchlarning jipslashish jarayoni yuz beradi. Masalan, konfliktlashuvchi davlatlar o`z ittifoqchilarini safarbar qiladilar, janjallashuvchi odamlar o`z nuqtai nazarlari tarafdorlarini to`playdilar. Konfliktning bu ta`siri shu darajada kuchli bo`lishi mumkinki, u ijtimoiy konfliktning differensiyalovchi ta`siridan, ijtimoiy kuchlarning qutblanishi va yangi jipslashish jarayonidan chetda qolishni xohlagan shaxslar yoki ularning birlashmalarini ham o`z ta`sir doirasiga tortishi mumkin. Dinamik funksiya . Ijtimoiy konflikt dinamik funksiyasining siyosiy ahamiyati o`z vaqtida marksizm tomonidan sinfiy kurash va ijtimoiy inqilobga oid xulosalarida ishonchli qilib ochib berilgan. Markscha tushunchalarda har qanday ijtimoiy konflikt ijtimoiy taraqqiyotni tezlashtiruvchi va ijtimoiy o`zgarishlarga olib keluvchi vosita ekanligi umumiy tarzda aks ettirilgan. Tub qayta o`zgarishlarning umuman bo`lmasligi ijtimoiy hayotning tinch va bir maromda kechishini ta`minlaydi, kichik o`zgarishlar muammo mohiyatiga ta`sir etmaydi va vaqt ichida sekinlik bilan yuz beradi. Biroq konflikt yuzaga kelsa hamma narsa harakatga keladi. Odamlarni yillar davomida qoniqtirib kelgan xulq-atvor va faoliyatning odatiy normalari hayratlanarli darajadagi keskinlik va afsuslanishsiz uloqtirib tashlanadi. Konflikt zarbalari ta`sirida jamiyat qayta o`zgaradi, avvalgi tinchlik holati yo`qoladi. O`zgarishlar avvalgicha kam ahamiyatli va sezilarli emasdek tuyuladi, biroq insonlar o`rtasidagi munosabatlarda ,

qarashlarda, xulq-atvorda darz ketishlar kuzatiladi. Ijtimoiy konflikt qanchalik kuchli bo`lsa, uning ijtimoiy jarayonlarni borishiga bo`lgan siyosiy ta`siri shunchalik yaqqol bo`ladi, yuzaga kelgan o`zgarishlar va ularni amalga oshirish tezligi shunchalik sezilarli bo`ladi. Konfliktning funksional ziddiyatliligi. Konflikt funksiya-larini tavsiflashda shuni qayd etish zarurki, ular jamiyatda qarama-qarshi yo`naltirilgan tendensiyalarning o`zaro ta`siri orqali namoyon bo`ladilar. Bu esa ularning dialektik, ichki ziddiyatli tabiatga ega ekanligini ko`rsatadi. Konflikt funksiyalari - ziddiyatlarni aniqlash va hal qilish usuli bo`lib xizmat qiladi. Agar qarama-qarshi kuchlar, ularning manfaatlari ochiq kurashga aylanuvchi tanglikni yuzaga keltirsa, tabiiyki, unda bu kurash ertami-kech tugaydi. Konflikt va uning hal qilinishi yuzaga kelgan berk holatdan chiqish yo`llaridan biridir. Konflikt funksiyasiga bunday yondashuvda quyidagicha savol yuzaga keladi: konfliktning yuzaga kelishi yaxshimi yoki yomonmi? Odatda har qanday konfliktga bir tarzda salbiy baho berish qabul qilingan. Aslida ham odamlar faqat turmushdagi janjallar va kelishmovchiliklardan, xizmatdagi ko`ngilsizliklardangina emas, balki keyingi paytlarda millatlararo, hududiy, ijtimoiy-siyosiy va boshqa qarama-qarshiliklar, kurashlardan charchagan. Shu bois ko`pchilik tomonidan konflikt salbiy, noxush hodisa deb baholanadi va haqiqatda ham u taraflardan biri uchun keraksiz voqelikdir. Shu bilan birga konflikt faqatgina muqarrar ijtimoiy voqelik emas, balki shu bilan birga yana foydali ekanligi to`g`risida nuqtai nazar ham mavjud. Konfliktni noxush, keraksiz voqelik deb tan oluvchi tadqiqotchilar uni me`yorda amal qiluvchi ijtimoiy tizimga putur yetkazuvchi hodisa deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, konflikt dastlab tizimda mavjud emas va odatda tizimni barqaror va muvozanat holatiga qaytaruvchi kuchlar yuzaga kelganda (yoki faollashganda) u yuz beradi. Biroq bundan konfliktning o`zida tizimni barqaror holatda tutib turish uchun zarur bo`lgan institutlarni paydo bo`lishiga sababchi omillar yotganligi tushuniladi. Bu institutlarga: qonunchilik faoliyati, turli

nizolarni hal etish uchun qabul qilingan tartiblar, siyosiy bahslar, munozaralar, tortishuv(debat)lar, bitimlar vositasida sotuvchi va xaridorlarning raqobatlashuvchi manfaatlari hal qilinadigan bozor va shu kabilar kiradi. Bundan shunday xulosa chiqadiki, konfliktni umuman salbiy hodisa deb hisoblovchi mutaxassislar ham unda ba`zi ijobiy xususiyatlarning borligiga e`tibor beradilar. Boshqa bir ilmiy yondashuv esa, konfliktni normadan chetga chiquvchi va o`tkinchi voqelik deb emas, balki ijtimoiy munosabatlarning doimiy va hatto eng muhim tarkibiy qismi deb qaraydi. Bunday yondashuv Aristotel, Gobbs, Gegel, Marks, Veber qarashlariga asoslanadi. Bu qarashga ko`ra, jamiyatdagi har qanday tanqislik fakti o`z-o`zicha konfliktni yuzaga keltirish uchun yetarlidir; har qanday inson istalgan doirada (guruhda) o`zining tanqis resurslarga bo`lgan ulushini, zarur bo`lsa, boshqalar hisobidan ko`paytirishga harakat qiladi. Hudud va boyliklar (resurs) uchun kurashuvchilarda yana yo`lboshchilikka, hokimiyatga va mavqe uchun kurashga moyillik bo`lsa, konflikt bo`lishi muqarrar. Darendorfning fikricha, «Real borliq uchun turli qarashlarning kesishuvi, konfliktlar, o`zgarishlarning bo`lishi zarur. Aynan konflikt va o`zgarishlar insonlarga erkinlik beradi; bularsiz erkinlikning mavjud bo`lishi mumkin emas». Uchinchi guruh olimlar esa, konflikt ziddiyatni u yoki bu tarzda hal qilganligi uchun uni foydali deb hisoblaydilar. Biroq, konflikt nimaning evaziga hal etiladi? Tizimni buzish yoki unga jiddiy zarar yetkazish yo`li bilan yoki taraflardan birini yo`qotish vositasida hal etilishi mumkin. Yaxshisi, obyektiv mavjud ziddiyatni konflikt darajasiga yetkazmasdan, uni tinch, ma`rifiy vositalar yordamida yo`qotish kerak. Shu sababli konfliktlarning foydaliligi haqida faqat muayyan konkret holatlarda va shartli ma`noda gapirish mumkin. Ziddiyatni hal etish - ijtimoiy konfliktning obyektiv funksiyasidir. 6. Konfliktlar sohalari va tipologiyasi

1. Konflikt sohalari. Konflikt subyektlari va ularning namoyon bo`lish sohalariga qarab konfliktlarni quyidagi turlarga bo`lish mumkin: iqtisodiy, siyosiy, millatlararo, turmush, madaniy va ijtimoiy konfliktlar. Jamiyatning bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida iqtisodiy konfliktlarning mohiyati va yoyilish darajasi sezilarli darajada o`zgardi. Negaki, davlat mulkchiligi hukmronlik qilgan va bozor munosabatlari mavjud bo`lmagan jamiyatda iqtisodiy konfliktlar uchun negiz juda cheklangan va tor bo`ladi. Bunda Sovet Ittifoqida ishsizlik, ish tashlashlar, sinflar kurashi bo`lmagan degan fikrlar targ`ibot ma`nosida bo`lmaganligi ma`lum, umumdavlat miqyosida ko`p yillar davomida iqtisodiy sohada konfliktlar amalda uchramagan yoki juda mahalliy va qisqa muddatli bo`lgan. Bozorga o`tishda boshqacha manzarani kuzatish mumkin. Mohiyatiga ko`ra bozorning o`zi doimiy konfliktlar uchun maydondir, biroq u raqobat kurashi yoki raqibini siqib chiqarish ko`rinishida emas, balki, avvalo, dialog, ba`zida sherigini foydali kelishuvga majburlovchi turli harakatlar (tahdid solish, shantaj, zo`rlik) bilan birga ro`y beradigan savdo bitimlari shaklida yuzaga chiqadi. Shu bilan birga bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqa kuchli konfliktli vaziyatlar ham yuz beradi: ish tashlashlar, pul muomalasidagi inqirozlar va b. Bozor iqtisodi maxsus ishlab chiqilgan qoidalar bilan tartibga solinuvchi, doimo yuzaga keluvchi mehnat konfliktlarini ham taqozo etadi. Garchi mehnat nizolari har qanday ijtimoiy tuzumda mavjud bo`lsada, ular aynan istagan tovarni (ishchi kuchini ham) oldi- sotdisiga asoslangan bozor iqtisodi uchun ko`p darajada xosdir. Katta ko`lamdagi iqtisodiy konfliktlarning xususiyati shundaki, ularga aholining keng qatlamlari jalb qilinadi. Aviadispetcherlarning ish tashlashi faqat aviatsiya kompaniyalariga emas, shuningdek minglab yo`lovchilarga ham talluqli. Agar ish tashlash vrachlar tomonidan amalga oshirilsa, millionlab jabrlanuvchilar paydo bo`ladi. Shu bois ba`zi turdagi ish tashlashlarni man qilish jamiyat hayotini barqarorlashtirishning muhim vositasi hisoblanadi. Siyosiy sohadagi konfliktlar - bu umuman demokratik jamiyatdagi odatiy voqelikdir. Ularning xususiyati shundaki, ular katta miqyosdagi ijtimoiy

hodisalarga, qo`zg`olonlarga, ommaviy tartibsizliklarga, oqibat natijada fuqarolik urushiga aylanishi mumkin. Hozirgi davrdagi ko`pchilik siyosiy konfliktlar uchun millatlararo jihat xarakterlidir. Deyarli barcha hollarda siyosiy konflikt bir vaqtning o`zida milliy ham hisoblanadi yoki har qalay uning milliy tomoni bo`ladi (vatanparvarlik, separatizm yoki diniy harakat). Mehnat, sog`liqni saqlash, ijtimoiy ta`minot, ta`lim sohasidagi manfaatlar qarama-qarshiligi bilan kechuvchi konfliktlar yuqorida bayon qilingan konfliktlarning ikki turi - iqtisodiy va siyosiy konfliktlar bilan uzviy bog`liq. Bu konfliktlar bevosita ijtimoiy tuzum tabiatiga bog`liq emas va ularning ko`lami unchalik katta emas. Xuddi shunday fikrni kishilar o`rtasida ularning ish yoki yashash joylarida sodir bo`ladigan turmush konfliktlariga nisbatan ham bildirish mumkin. 2. Yuridik konflikt tipologiyasi. Konfliktli o`zaro munosabatlarning aralash variantlari ko`p uchrab turadi. Masalan, jamoat tashkilotlari (siyosiy partiya, kasaba uyushmasi) bilan davlat organlari o`rtasidagi konflikt dastlab yuzaga kelganda, yuridik xarakterga ega bo`lmasligi mumkin, biroq keyinchalik huquqiy konfliktga aylanib, u yoki bu qonunchilik normalari (konstitutsiyaviy, ma`muriy, moliyaviy) ta`siriga tushishi mumkin. Yuridik konfliktlarning aralash tiplari fuqarolar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarda, ayniqsa, ish joyida yoki turar joyida uzoq davom etuvchi nizolarda uchrab turadi. Masalan, oilaviy janjal sifatida boshlangan konflikt - ma`muriy huquqbuzarlik, hatto jinoyatga (kaltaklash, bezorilik) o`tishi mumkin; muassasadagi ma`muriy o`zaro munosabatlar mehnat, ba`zida huquqning turli sohalari bilan tartibga solinadigan siyosiy konfliktga aylanishi mumkin. Milliy munosabatlar sohasidagi konfliktlar yuridik nuqtai nazardan ko`pincha ko`p tarmoqli xarakterga ega. Ularga: konstitutsiyaviy, ma`muriy, fuqarolik, jinoiy, protsessual, xalqaro huquq normalari qo`llanilishi mumkin. Tegishli huquqiy normalar tabiatiga qarab yuridik konfliktlar tipologiyasiga to`xtalsak, bunda konflikt sifatida istalgan huquq normasini: vakolat beruvchi,

majburiyat yuklovchi, yoki man etuvchi normalarni turlicha sharhlash va tushunish yotadi (yoki ularga rioya etmaslik, ularni buzish). Man etuvchi normalar bilan bog`liq konfliktlar tez-tez bo`lib turadi. Biroq normaning xarakteri faqat konfliktlar soniga emas, balki, uning subyektlariga ham ta`sir qiladi. Vakolat beruvchi normada konflikt vakolatli subyekt bilan xususiy shaxs - jismoniy yoki yuridik shaxs o`rtasida yuzaga keladi, bunda xususiy shaxsning manfaatlari vakolatli subyekt tomonidan buzilgan bo`ladi yoki shunday bo`lgan deb tahmin qilinadi. Misol, 1993 yili davlat tomonidan viloyat hududidagi yer uchastkalari fuqarolar uchun dala hovli barpo etish uchun ajratilgan. Biroq, dala hovlilar uchun ajratilgan yer uchastkalaridan avval chorva mollarini o`tlatish va yem-xashak tayyorlashda foydalanib kelayotgan qo`shni qishloqlar aholisi tomonidan norozilik bildirilgan. Bu yerda konflikt yer uchastkalariga huquqi bor shaxslar bilan yozilmagan qoida tarzida foydalanuvchilar o`rtasida yuzaga kelgan. Bu konflikt mahalliy hokimiyat tomonidan mahalliy aholining ehtiyojlari uchun boshqa yerni ajratish yo`li bilan hal qilingan. Bu holda yuridik konflikt uchun xos bo`lgan ikkita emas, balki uchta taraf: dala hovli egalari, qishloq aholisi va hokimiyatning mahalliy organlari ishtirok etgan. Majburlovchi normani qo`llash holatida konflikt subyektlari doirasi kengroq: u burchli shaxs va davlat o`rtasida (majburiyat bajarilmagan holda), shuningdek, shu shaxs bilan uning kontragenti o`rtasida yuzaga kelishi mumkin. Gap shundaki, majburiyat faqatgina jismoniy va yuridik shaxslarnigina bog`lamaydi, balki davlat ham uning ijrosining kafolati sifatida chiqadi. Misol, avtobusdagi nazoratchi o`z majburiyatini bajarib chiptasiz yo`lovchini jarimaga tortadi, yo`lovchi esa jarimadan bosh tortib, janjallasha boshlaydi. Agar nazoratchi chiptasiz yo`lovchi bilan konfliktga kirishishni istamay, uni qo`yib yuborsa, u avtomatik ravishda davlat bilan bo`ladigan boshqa konfliktga kiradi. Man etuvchi normalarni qo`llashdagi konfliktlarda tegishli jismoniy yoki yuridik shaxs bu normalarni buzadi. Bunga atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi huquqbuzarliklar misol bo`ladi.

Bunday tipologiyaga huquqni qo`llovchi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar tizimi bo`yicha yuridik konfliktlarni tasniflash yaqin turadi. Bu tasnif konfliktli vaziyat vujudga kelgan holda bu organlarning kompetensiyasi haqida tasavvur hosil qilish uchun qulay. Bu kompetensiya huquqni muhofaza qiluvchi organlarga nisbatan yetarli darajada aniq belgilangan bo`ladi (sud, arbitraj, prokuratura, militsiya va b.). Konfliktlarni organlar tizimi bo`yicha tasniflash hammadan ham fuqarolar uchun foydali, chunki ular turli nizoli masalalarni hal etish uchun qayerga murojaat etishlari to`g`risida aniq ma`lumotga ega bo`lishlari kerak.

Тавсия этилган адабиётлар рўйхати Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 380 б. Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 366 б. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 429 б. Каримов И. А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 413 б. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т. 9. – Т.: 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Konfliktlarning rivojlanish bosqichlari va mexanizmi

Yuridik shaxslar

Yuridik javobgarlik

Yuridik javobgarlik

Yuridik shaxslar