Konfliktlarning rivojlanish bosqichlari va mexanizmi - Huquqshunoslik - Referatlar

Konfliktlarning rivojlanish bosqichlari va mexanizmi

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135.5 KB

Ko'chirib olish

Konfliktlarning rivojlanish bosqichlari va mexanizmi Reja: 1. Konfliktli vaziyat 2. Konfliktning rivojlanishi 3 . Konfliktning tugashi 4. Ijtimoiy tanglik 5. Konflikt ishtirokchilarining ruhiyati

Konfliktli vaziyat tushunchasi. Konfliktgacha bo`lgan hodisalarni ko`rib chiqsak, ularning ikki guruhdan iborat ekanligini aniqlash mumkin: qarama- qarshi kurashuvchi taraflar ishtirok etayotgan obyektiv hayotiy vaziyat va taraflarning o`zi - muayyan manfaatlarga ega kishilar. Ma`lumki, hayotiy vaziyat o`zining ko`p jihatlari bo`yicha turlicha bo`lishi mumkin. Inson turmushi yoki ijtimoiy guruh mavjud bo`lishi holatlari o`zgaruvchan, tezlik bilan yoki aksincha,sekinlik bilan kechuvchi , uzoq vaqt o`zgarmaydigan tarzda o`tishi mumkin.Ular muayyan ma`naviy muhit va u yoki bu darajadagi moddiy ne`matlar bilan xarakterlanishi mumkin. Ular subyektlarning hududiy joylashuvi, turli ijtimoiy iyerarxiyalar va boshqa ko`p omillar bilan bog`liq. Konfliktli vaziyat deganda insonlar manfaatlari bilan bog`liq bunday holatlarning shunday jamlanishiki, bu ijtimoiy subyektlar o`rtasida real qarama- qarshilik uchun obyektiv tarzda negiz yaratadi. Bu ta`rifni batafsil ko`rib chiqsak, vaziyatning bosh xususiyati bu konflikt predmetining vujudga kelishidir.Vaziyat, konfliktdan oldin yuzaga kelishi uchun u taraflar tomonidan hali foydalanmasligi va hatto to`la ma`noda anglanmagan bo`lishi mumkin. Masalan, ilmiy muassasada shtatlar qisqarishi kutilmoqda. Ko`p xodimlar, ayniqsa, nafaqa yoshidagilar bu tadbir ta`siri ostiga tushishlari mumkin. U yoki bu lavozimlarni tugatish haqidagi masala kun tartibiga aniq qo`yilmaganligi uchun konfliktni vujudga kelganligi haqida gapirish ertalik qiladi. Biroq, konfliktli vaziyat bor, chunki bo`lishi kutilayotgan kelishmovchiliklar predmeti va kurash mavjud, jamoada tanglik paydo bulgan, bu vaziyat ishtirokchilarining keyingi harakatlarini yuzaga chiqaradi , belgilab beradi. F.M.Borodkin va N.M.Koryak mehnat jamoalaridagi turli konfliktli vaziyatlarni tahlil etib, tashkilotlarda konfliktlar uchun negiz yaratuvchi turli tipik vaziyatlarni quyidagicha umumlashtirganlar: a) tashkilotlarning tarkibiy bo`linmalari o`rtasida texnologik aloqalarning nomuayyanligi; b) turli farmoyishlar beruvchi ko`p sonli boshliqlarning mavjudligi; v) bir boshliqqa

bo`ysunuvchi xodimlarning ko`p mikdorda bo`lishi, bu boshqaruvda tartibsizlikni yuzaga keltiradi; g) mas`uliyatni bir xodimdan ikkinchisiga o`tkazish, bu umumiy mas`uliyatsizlik holatini yuzaga keltiradi; d) bir qator xodimlarning uncha yuqori bo`lmagan shaxsiy va ishchanlik sifatlariga ega bo`lishi. Tabiiyki, shunday sharoitlarda jamoada konflikt va ziddiyatni yuzaga kelishi juda yengil yuz beradi. Bu ruyxatga tanglikni yuzaga keltiruvchi yana qator boshqa omillarni kiritish mumkin, masalan, boshqaruv tizimini qayta tashkil qilish, yuqori idoralarning shtatlar qisqarishi haqidagi ko`rsatmalari, ish haqini to`lash bilan bog`liq qiyinchiliklar va b. Xalqaro sohadagi konfliktli vaziyatlar o`ta murakkab va turlichadir. Masalan, Dnestr bo`yi respublikalarida Moldova hukumati bilan shu hududdagi rus tilida so`zlashuvchi aholi o`rtasida konflikt yuzaga kelgan. Bu hududda taraflar qarama- qarshiligining boshlanishi Moldaviya SSR Oliy Soveti til haqidagi qonunning muhokama qilinayotgan vaqt, ya`ni 1989 yilning yoz-kuz fasliga to`g`ri kelgan, bu qonun moldav tilini butun respublika hududi uchun yagona davlat tili sifatida tasdiqladi. Bunga javoban Dnestr bo`yining ko`p korxonalarida mehnat jamoalari kengashlari tuzilib, ular bu masala yuzasidan referendum o`tkazilishini talab etganlar. Bu talab respublika hukumati tomonidan rad etilgan. Dnestr bo`yi konfliktining boshlanishi shunday yuz bergan. Konfliktli vaziyat obyektiv ravishda bo`lg`usi qarama-qarshi taraflar erki va xohishidan tashqari (masalan, muassasada shtatlar qisqarishi) yoki taraflardan birining yoxud ikkisining xohishi bilan yuzaga kelishi mumkin. Bunda shu narsa juda muhimki, har qanday vaziyat obyektiv mazmunga (u real mavjud hodisalar bilan belgilanishi mumkin) va subyektiv mazmunga (bu hodisalarga taraflarning har biri qanday ta`sir etishiga bog`liq) ega, chunki subyekt shulardan kelib chiqib konfliktda harakat qila boshlaydi. Konfliktli vaziyatni qabul qilish. Konfliktli vaziyatni subyektiv tarzda aks ettirish ishning haqiqiy holatiga to`g`ri kelishi shart emas. Adabiyotda konfliktni anglab olish har doim o`zida subyektivizm elementini aks ettirishi va shu sababli muayyan darajada buzib aks etilishi haqida fikr to`g`ri bildirilgan.

Dnestr bo`yi vaziyatida moldav rahbarlarining harakatlarini xarakterlovchi obyektiv faktlar shu hudud aholisi tomonidan tezda ilg`ab olingan va tub millatga mansub bo`lmagan shaxslarga nisbatan kamsitilish deb qabul qilingan. Ko`p o`tmay Dnestr bo`yi avtonomiyasini yaratish maqsadida Dnestr bo`yi aholi punktlarining ko`pchiligida referendumlar o`tkazilib, ularda ovoz berganlarning ko`pchiligi suverenitetni yoqlagan. Bu holdagi barcha voqealarning tahlili shuni ko`rsatadiki, yuzaga kelgan vaziyatni subyektiv baholash obyektiv holatlar bilan ko`p darajada mos kelgan. Biroq, moldav hukumatining harakatlarini Dnestr bo`yi aholisi tomonidan Moldaviyadagi eng ekstremistik harakat oqimlarining shiorlari va chaqiriqlari bilan bevosita o`xshashdek qabul qilinganligini istisno kilish kerak emas, bu hukumatning diskriminatsiyaviy maqsadlarini ma`lum darajada bo`rttirib yuborishni anglatadi. Vaziyatni noto`g`ri qabul qilish keng ko`lam kasb etishi mumkin. Ma`lumki, konflikt sababi bo`lib boshqa subyektni tushunmaslik hisoblanishi mumkin. Mutaxassislar «adekvat tushunilmagan» va «soxta» konfliktlar kategoriyalarini ajratadilar1 . Birinchisiga shunday holatlar kiradiki, bunda konfliktli vaziyat mavjud va taraflar uni shundayligicha qabul qiladilar, biroq haqiqiy ahvoldan jiddiy chetga chiqqan holda qabul qiladilar. Jiddiy chetga chiqish deganda paydo bo`lgan muammoning ko`lamlarini haddan ziyod kengaytirish (mutloq xususiy sabab yuzasidan paydo bulgan kelishmovchilik umumiy xarakterga ega kelishmovchilik sifatida noto`g`ri talqin qilinishi mumkin) yoki aksincha uni haddan ziyod toraytirish mumkin, ya`ni konfliktli vaziyat to`liqmas yoki qisman aks etishi mumkin. Boshqa turdagi chetga chiqish «shartli» konflikt vaziyatida mavjud bo`ladi, bunda ziddiyatlarning mavjud bo`lishi kurashuvchi taraflar tomonidan anglashilmaydigan yengil o`zgaruvchi vaziyatlarga bog`liq bo`ladi. Millatlararo konfliktlarda bu hol tez-tez uchraydi. «Soxta» konfliktda esa obyektiv konfliktli vaziyat butunlay bo`lmaydi, subyektlar o`rtasida birorta ziddiyat yuq, shunga qaramasdan taraflar o`zaro munosabatlarining konfliktliligini his etadilar va qarama-qarshi kurashni

boshlaydilar. Yuridik adabiyotda bu masalada bildirilgan yana bir fikr diqqatga sazovordir, ya`ni : “Insonlar hayotni va unga xos bo`lgan qiyinchiliklarni turlicha tushunadilar, chunki : - har birimizda takrorlanmas xarakter va o`ziga xos hayotiy tajriba bor; - har birimiz erkak yoki ayol bo`lib tug`ilamiz; - har birimiz tug`ilishda muayyan muhitga tushib qolamiz va butunlay boshqa tajriba, dunyoqarash va rolga ega bo`lamiz; - har birimiz turli qadriyatlarga ega bo`lamizki, bular bizning tafakkurimizga va xulq-atvorimizga ta`sir etadi hamda bir xil harakatlarni sodir qilishga va boshqalaridan voz kechishga majbur qiladi. Shu sababli biz boshqa odamlar bilan tanishganimizda va ishlaganimizda hammamizning aynan bir xil narsalarni turlicha qabul qilishimiz ajablanarli emas»1. Yuqorida ko`rsatilgan hollarda noadekvat bo`lgan yoki soxta qabul qilishning ikkala tarafga xosligi kam kuzatiladi.Odatda faqat bir subyekt vaziyatni xato yoki buzib, boshqasi esa to`la adekvat holda tushunadi. Birinchi subyekt vaziyatni konfliktli deb tushunib, shunga mos harakat qila boshlaydi, boshqasi esa, konfliktli harakatlarni o`ziga yo`naltirilganligini bilgandan so`ng bu vaziyatni «konfliktli» deb baholash uchun ko`proq asosga ega bo`ladi. Mabodo ikkinchi subyekt vujudga kelgan muammoning tasodifiyligini anglab yetmasa, vaziyatni u tomondan baholanishi obyektiv bo`la olmaydi.Soxta qabul qilish kimningdir oldindan ko`zlanmagan harakatlarini qasddan, ataylab qilingan, ya`ni shaxsning muayan manfaatlariga mos keluvchi harakat deb tushunish bilan bog`liq bo`ladi. Bunday muammoni hal qilish uchun odatda konfliktni boshlagan harakatlar ehtiyotsizlik tufayli, qasddan bo`lmaganligini aniqlash va tushunish yetarli hisoblanadi. Biroq, ko`pincha bu imkoniyatlar e`tibordan chetda qoldiriladi va taraflar bir-birlarining harakatlarida yovuz qasdni ko`radilar, bu esa konfliktning kuchayishi va chuqurlashishiga olib keladi. Konfliktli vaziyatni noadekvat yoki soxta qabul qilishning sababi sifatida qaraganda shuni ta`kidlash muhimki, agar bunday qabul qilish kognitiv konflikt

genezisida bayon qilinayotgan nuqtai nazar mazmunini buzib sharhlash bilan bog`liq bo`lsa, mafaatlar konflikti genezisida esa bu, eng avvalo, opponent motivlarini baholashdagi xatolar bilan belgilanadi. Soxta qabul qilish odatda boshqalarning so`zi va harakatlarini noto`g`ri tushunish bilan bog`lik. U turli sabablardan kelib chiqadi: xabarning ikki xil mazmunga ega bulishi, xabarning dastlabki mazmuniga muloqot matni orqali kiritiladigan xatoliklar bilan va b. Muayyan holatlarda savol berish yoki hatto xushomad qilishni haqorat sifatida qabul qilinishi kuzatilgan. O`zgalarning hatti- harakatlaridagi ma`noni bunday qabul qilishdagi tafovutlar ko`pincha madaniyatdagi farqlar, muloqotning turli qoidalari bilan belgilanadi. Afsuski, xatolik orqasida yuzaga kelgan konflikt keyinchalik guyoki o`zining real predmetiga ega bulgan konflikt kabi avj olishi mumkin. Konflikt jarayonining o`zidayoq haqiqiy konfliktli vaziyat vujudga keladi. Bunday holat ko`pincha kriminal konfliktlarga xos belgidir. Shu munosabat bilan A.M.Yakovlev hatto jinoiy hatti-harakatni yuzaga kelgan vaziyatga nisbatan noadekvat reaksiya sifatida xarakterlagan. Vaziyatni noadekvat baholashning o`zi turli shaxsiy omillar bilan izohlanadi: dunyoqarashning cheklanganligi, ruhiy ta`sirlanish (stress), oqibatlarni oldindan ko`ra bilishning sustligi, narkotik yoki alkogol ta`sirida bo`lish va h. Bunda vaqt omilining ham ahamiyati bor: hamma narsani birdaniga obyektiv hal qilish mumkin emas. Konfliktli vaziyat va shaxs. Shunday qilib, shaxslar o`rtasidagi konfliktda konfliktli vaziyatni taraflar tomonidan qabul qilish xarakteri katta ahamiyatga ega. Yuzaga kelgan vaziyatni e`tiborga olib, shaxs o`z xarakteri va qarashlarining xususiyatlariga muvofiq holda harakat qiladi. Aynan shu narsa bilan bir xil vaziyatda turli kishilar(guruhlar) tomonidan turlicha, ba`zan zid harakatlar sodir etilishini tushuntirish mumkin. Aynan konkret vaziyat bilan shaxs xususiyatlarining o`zaro ta`siri konfliktni yuzaga keltirishi mumkin yoki odamni undan qutqarishi mumkin.

2. Konfliktning rivojlanishi Latent bosqich. Konfliktdan oldin uning latent - yashirin bosqichi shart hisoblanib, unda tashqi harakatlarni istisno qilganda konflikt barcha elementlari mavjud bo`ladi. O`z navbatida bu bosqich konflikt rivojlanishining bir qator izchil jarayonlarini yoki davr(etap)larini o`z ichiga oladi. Birinchi davr - obyektiv konfliktli vaziyatning yuzaga kelish davri. Ikkinchi davr - bunday vaziyatda subyektlar (yoki hech bo`lmaganda subyektlarning biri) tomonidan o`z manfaatlarini anglab yetish davri. Uchinchi davr – o`z manfaatlarini qondirish uchun to`siqni anglab yetish (kognitiv konfliktda – o`zga qarashlarni anglash) davri. Bu to`siqlar uch turda bo`lishi mumkin. Birinchidan, bu to`siqlar bo`lg`usi konfliktning doimiy ishtirokchilari deb qaralishi mumkin bo`lgan boshqa shaxslarning pozitsiyalariga bog`liq emas, balki obyektiv vaziyatdan kelib chiqishi mumkin. Masalan, ximiya zavodi atmosferani ifloslantirib atrof- muhitni muhofaza qilish bo`yicha talablarni doimiy ravishda buzib kelgan. Sababi - mazkur kimyoviy ishlab chiqarish uchun mo`ljallangan suvni muhofazalash inshootlarining sanoatda ishlab chiqilmaganligidadir. Zavodning manfaati - bu mazkur vaziyatni o`zgartirish, oshkora huquqbuzarlikka barham berishdir. Zavod bilan konfliktlashuvchi tarafning o`zi yo`q. Bu yerda konfliktli vaziyat bevosita konfliktni yuzaga keltirmaydi. Ikkinchidan, ishtirokchilarning o`z subyektiv xususiyatlari ularning manfaatlarini qondirish uchun to`siq bo`lishi mumkin. Masalan, zavod misolida ko`radigan bo`lsak, uning o`zi tozalash inshootlarini o`z kuchlari bilan qurishi mumkin edi, biroq kerakli tashabbusni namoyon etmagan. Biroq bunda zavodning tashqi tartibdagi konfliktga kirishuvini kuzata olmaymiz. Bu yerda konflikt jamoa ichida bo`lishi mumkin. Nihoyat, uchinchidan, tashqi to`siq mavjud va obyektiv belgilangan, masalan, tozalash inshootini qurish uchun qo`shimcha harajatlarga

vazirlikning mansabdor shaxsi tomonidan rozilikning berilmasligi. Bu holatda to`siq yetarli asosda mavjud va anglashilgan, bu esa, konfliktni keyingi rivojlanishi uchun muhim shart hisoblanadi. To`rtinchi davr – o`z manfaatlarini va boshqa tarafning tegishli qarshiliklarini anglash davri. Beshinchi davr - taraflarning biri tomonidan o`z manfaatlarini qo`llab- quvvatlash maqsadida amalga oshirgan muayyan harakatlarini o`z ichiga oladi ( masalan, zavod ma`muriyatining vazirlikka rasmiy murojaati). Biroq, bu murojaatga berilgan rad javobi konfliktni boshlanishi bo`lib, unda ikkala tarafning pozitsiyalari aniq shakllangan bo`ladi va bir-biriga nisbatan amaliy harakatlar boshlanadi. Bu oltinchi davrdir. Konflikt rivojlanishining oltita davri ko`rsatilgan izchillikda bir- birining o`rniga kelishi shart emas. Ba`zilari tushirilib qoldirilishi, boshqalari takrorlanishi, ularning izchilligi boshqacha tarzda bo`lishi mumkin. Yuqorida keltirilgan mantiqiy sxema konflikt tashqi rivojlanishining eng tipik misolidir. Tabiiyki, bunda konflikt ochiq shaklga ega bo`ladi, bu esa kamida uch holat bilan xarakterlanadi. Birinchidan, ishtirokchilarning har biri uchun konfliktning mavjudligi shak-shubhasizdir; Ikkinchidan, harakatlar amaliy ahamiyat kasb etadi, ular tashqi shaklga ega bo`ladi, ommaviy axborot vositalaridan foydalanish, nizoli obyektni egallash bo`yicha harakatlar sodir etish, zo`rlik, tahdid va b.; Uchinchidan, latent bosqichdan o`tgan konflikt haqida konfliktga u yoki bu darajada ta`sir etishga qodir bo`lgan uchinchi shaxslar, begona shaxslar xabardor bo`ladilar. Bunday ta`sir bir xil ahamiyatli bo`lmaydi. U ba`zida konfliktni sustlashtirishi yoki, aksincha, millatlararo konfliktlarda taraflarning yovuz kayfiyatlarini kuchaytirishi mumkin. Ba`zi konfliktlarda boshqacha darajadagi konfliktlarga o`tish kuzatiladi, masalan, shaxsiy munosabatlardan guruhlar o`rtasidagi konfliktga o`tish mumkin.

Tashqi harakatlar. Konflikt odamlar, guruhlar yoki individlar o`rtasidagi munosabat bo`lganligi bois u har qanday ijtimoiy munosabat kabi yurisprudensiyada yaxshi o`rganilgan yuridik ahamiyatli xulq-atvor singari kamida to`rtta elementdan iborat bo`ladi, ya`ni : konflikt subyektlari, obyekti, qarama-qarshi jarayonning ichki, ruhiy (subyektiv) va tashqi (obyektiv) tomonlari. Konfliktli xulq-atvor obyektiv jihatdan konflikt ishtirokchilarining qarama-qarshi yo`naltirilgan harakatlaridan iborat. Bu harakatlar orqali konfliktlashuvchi tomonlarning fikriy, ruhiy, irodaviy sohalardagi yashirin jarayonlari amalga oshiriladi. Har bir taraf manfaatlarining qaror topishiga yo`naltirilgan o`zaro ta`sirning almashinishi va raqib manfaatlarini cheklash ijtimoiy hodisa sifatida konflikt mohiyatini tashkil etadi. Konflikt tuzilmasini to`liq tushunish va demak, u qanday rivojlangan va oqibatda nimani kutish mumkinligi haqida tasavvurga ega bo`lish uchun yuqorida ko`rsatilgan elementlarni tahlil etish lozim. Ishtirokchilar tashqi harakatlarining o`zi harakat joyi va vaqtiga bog`liq holda o`z mohiyatini keskin o`zgartiradi. Vaqt omili juda muhim. O`z vaqtida erishilmagan bitim yoki aksincha, rad etish konfliktda manfaatdor tomon kutayotgan natijani bermasligi yoki teskari natijani berishi mumkin. Konfliktdagi barcha harakatlarni shartli ravishda asosiy va yordamchi harakatlarga bo`lish mumkin. Asosiy harakatlar bu manfaatlardagi mavjud qarama-qarshilikni o`zgartirishga olib keluvchi yoki saqlab qoluvchi bevosita konflikt predmetiga yo`naltirilgan harakatlardir. Yordamchi harakatlar asosiy harakatlarning bajarilishini ta`minlaydi va konflikt markaziy muammosini hal qilishga qodir emas. Konfliktlashuvchi taraflarning asosiy, tashqi harakatlarini obyektiv nuqtai nazarga ko`ra ikki guruhga : tajovuzkor va mudofaa harakatlariga bo`lish mumkin. Tajovuzkor harakatlar dushmanga hujum qilish, uning mulkiga zarar yetkazish, nizoli obyektni qo`lga kiritish, dushmanni ajratib qo`yish, quvish, tutqinlikka solish va qarshi taraf manfaatlarini to`g`ridan-to`g`ri kamsitishga

qaratilgan boshqa harakatlardan iborat. Ayrim mutaxassislar fikricha, «Zo`rlik - insonlarga jismoniy, ruhiy, ijtimoiy yoki ekologik zarar yetkazish mumkin bo`lgan va/yoki insonlarning o`zlarini to`la namoyon qilishga imkon bermaydigan harakatlar, so`zlar, ko`rsatmalar, tuzilmalar yoki tizimlardan iborat»1. Mudofaa harakatlari nizoli obyektni ushlab turish, o`z-o`zini himoya etish, moddiy qiymatlarni yo`q qilinishi yoki zararlanishidan himoya qilish kabi harakatlardan iborat. Tahdid solishlar . Konfliktda ko`rsatilgan harakat tiplaridan tashqari raqibga ta`sir etish vositasi bo`lgan tahdid solish ham foydalaniladi. Tahdid solishdan maqsad bu boshqa tomonning manfaatlarini xavf ostida qoldirish yoki raqibni o`zining maqsadlariga erishishga yordam berishga majburlashdir. Tahdid solish kurash yoki muzokaralar olib borish jarayonida qo`llanilishi , ba`zida konfliktning mustaqil bosqichi sifatida qaralishi mumkin. Tahdidni qo`llash konfliktda zo`rlik ishlatishga turtki bo`lishi mumkin. Tahdid bu faqat raqibga nisbatan qo`yilgan kelishmovchilikdan guvohlik beruvchi qat`iy talab, shart bo`libgina qolmay, shuningdek, dolzarb muammoviy vaziyat doirasidan tashqariga chiqqan ochiq dushmanchilik ko`rsatkichi hamdir. Tahdid - bu konfliktda muayyan ma`nodagi taktik vositadir. Tahdid solish - terrorchi mafkuradagi davlatlar va terrorchilar harakatlarining odatiy usulidir (garovga olish, samolyotni portlatish xavfi va b.). Kurash dinamikasi. Konfliktdagi taraflarning biri yoki ikkalasi ham to`qnashuvdan bosh tortishga yoki yon berishga harakat qilmasa, u holda qarama-qarshi kurash boshlanadi. Taraflardan birining kuch jihatdan ancha ustunligi uning g`alabasini ta`minlagan hollarda , endi boshlangan konflikt juda tez tugashi mumkin. Biroq, ko`p hollarda aksincha, konflikt uzoq davom etadigan xususiyatga ega bo`lishi mumkin. Bundan tashqari, muayyan to`qnashuvning

tez yakunlanishi konfliktli vaziyatni barham topishini anglatmaydi va konflikt yangitdan avj oladi. Millatlararo va siyosiy asosdagi konfliktlar ayniqsa uzoq vaqt davom etadi. Hozirgi davrdagi ko`pchilik konfliktlarning ildizlari uzoq o`tmishga va ommaviy ruhiyatning chuqur qatlamlariga borib taqaladiki, ularning dastlabki asl sabablarini amaliy jihatdan aniqlashning imkoni yo`q. Bunga misol qilib, ba`zi mamlakatlarda keng tarqalgan qonli o`ch olish holatlarini keltirish mumkin. Uzoq davom etuvchi konfliktlar uchun keskin va nisbatan osoyishta holatlarning, faol qarama-qarshilik qilish va o`ziga xos “tinch” davrlarning almashinib turishi xosdir. Shaxslararo konfliktlarning bir turi bo`lgan oilaviy konfliktlar ham uzoq davom etish xususiyatiga ega. Oilaviy konfliktlarda bir xil holatlarning takrorlanishi, davriylik kuzatiladi. Oilaviy janjallar ko`pincha bir- birini takrorlaydi. Ular vaqtinchalik tinchigandek bo`lsa ham, kelishmovchiliklarning haqiqiy va yashirin sabablarini tugata olmaydi. Konfliktning eng keskin bosqichi bo`lgan kurash odatda hujum va mudofaaning almashinishi hamda muayyan sharoitlarga bog`liq turli harakatlar va vositalarni qo`llashdan iborat. Har qaysi taraf muayyan umumiy strategiyaga rioya etishi mumkin va bunda harakatlarning almashinuvi nazorat qilinishi mumkin. Muzokaralar vaqtida to`xtatilgan kurash , agar ular natija bermasa yoki erishilgan kelishuv taraflardan biri tomonidan buzilsa, qayta tiklanadi. Xalqaro amaliyot muzokaralarni uzish yoki o`t ochishni tugatish haqidagi bitimlarni buzish hollari kurashni yanada avj oldirganligini tasdiqlaydi. Ba`zida muzokaralarning o`zidan raqiblardan biri vaqtincha tinch holatga erishish uchun taktika maqsadlarida foydalanishi mumkin. Bir guruh konfliktolog mutaxassislarning fikricha, «Konflikt dinamikasi o`zaro munosabatlar va vaziyat xususiyatlarini yanada aniq tushunishda, faoliyatni ko`p darajada samarali rejalashtirish va harakatlanishda yordam qiladi. Bunday tushunishga 2 yo`l bilan erishiladi:

1) turli nuqtai nazarlar asosida bu konfliktlarning batafsil tahlilini amalga oshirish; 2) bu konfliktlarga aloqador alohida masalalar va muammolarni tadqiq qilish. Konflikt tahlili deganda nuqtai nazarlarning ko`pligiga asoslanib konfliktning realligini tushunish va tadqiq qilish amaliy jarayoni tushuniladi. Bunday tushunish keyincha strategiya va harakatlarni ishlab chiqish asosiga qo`yiladi»1. Konflikt yetarli darajada ijobiy yo`nalishda rivojlanishi va mavjud ziddiyatni to`la yoki hech bo`lmaganda vaqtinchalik hal qilish bilan tugashi mumkin. Biroq, ko`pincha unda boshqa xususiyat ham ustun kelishi mumkin : kurash avj oladi va keskinlashadi, konflikt o`sib boradi. Kurash dinamikasining bunday holati odatda konflikt eskalatsiyasi deyiladi. Konflikt eskalatsiyasi. Konflikt eskalatsiyasining tashqi namoyon bo`lish xususiyati - bu , eng avvalo , kurashning jadallashuvi hisoblanadi. Konflikt spiralni burash metodi bo`yicha rivojlanadi: bir tarafning harakati ikkinchi tarafning qarshi harakati bilan birga kechadi va bu keyingi harakat o`z oqibatlarining ko`lamiga ko`ra konflikt boshlanishi nuqtasidagiga aynan bo`lmaydi. Bir tarafning harakatlari boshqa tarafning ko`p marta kuchliroq va o`z navbatida yangi tajovuzkor bo`lgan javob harakatlarini keltirib chiqaradi. Konflikt eskalatsiyasi odatda vaziyatni shunchalik chigallashtiradiki, bunda konfliktda haq yoki aybdorlarni topish mumkin bo`lmay qoladi. Konfliktologik tadqiqotlarda bu masalada ham muayyan fikrlar bildirilgan: “Ba`zida konfliktni jadallashtirish zarur bo`ladi. Masalan, odamlarning hamma narsasi yaxshi bo`lganda, o`z ehtiyojlarini qondirishda hamma uchun hokimiyat va resurslar yetarli bo`lganda boshqa odamlarning ahvoli unchalik yaxshi emasligi yoki ular bir chekkada qolib ketayotganliklari e`tibordan chetda bo`ladi yoki bu holatni tan olishni

istamaydilar. Shunda zarur o`zgartirishlarni kiritishga imkoniyat paydo bo`lishi uchun konfliktni aniqlash, uni oydinlashtirish zaruriyati yuzaga chiqadi. Jamoalar va inson huquqlarini rivojlantirish sohasida ishlovchilar ko`pincha ularning vazifalari bu konfliktni hal qilish emas, balki konflikt muammosining tan olinishi va faol harakatlar boshlanishi eng yaqqol namoyon bo`ladigan aynan konfliktning intensivlanishi ekanligini tushunib yetadilar. Bu ko`pincha manfaatiga putur yetkazilgan guruhga qo`shilish va shu guruh imkoniyatlarini orttirish uchun strategiyadan foydalanish hisoblanadi. Masalan, JARda XX asr davomida vaziyatni o`zgartirishni maqsadi deb bilgan faollar yashirin konfliktlarni ochiq konfliktlarga aylantirish va keyinchalik ular bilan ish olib borish uchun kuch-g`ayrat sarf etganlar. Konfliktlarni intensivlashtirish - bu muayyan tinch (zo`rlik ishlatishni nazarda tutmaydigan) maqsadlarda yashirin konfliktlarni yanada oydinlashtirish va oshkora qilishdir. Konflikt eskalatsiyasi bu tanglik va zo`rlikning kuchayishidir”1. Eskalatsiya konfliktda ichki o`zgarishlarni ham keltirib chiqaradi. Konflikt yaqqol jadallashuvi sabablarini izohlovchi asosiy o`zgarish bu konflikt predmetini va tegishlicha o`zaro ta`sir shakllarining almashinuvidir. Konfliktning sezilarli chuqurlashuvi va kuchayishi bilan bog`liq eng keng tarqalgan va tipik holatlardan biri bu nizoda asoslantirishdan e`tirozlarga, shaxsiy haqoratlashlarga, hatto jismoniy ta`sir ko`rsatishga o`tishdir. Bu vaziyatda tanqid shaxsni o`ziga o`zi baho berishga bo`lgan tahdid sifatida qabul qilinadi, o`z o`ziga baho berishni himoya qilishga bo`lgan urinish konflikt predmetini “shaxsiy” darajaga qo`yishga olib kelishi mumkin. Totalitar va teokratik rejimlarda jiddiy tanqid doimo davlat xavfsizligiga xavf sifatida qaralgan va qat`iy ta`qib qilingan. Parlament tortishuvlarida, davlatlararo munosabatlarda boshqacha nuqtai nazarni bayon etish ko`pincha o`z mavqeini o`tkazishga bo`lgan urinish deb baholanadi.

Manfaatlar konfliktida predmet almashinuvi yuz berishi mumkin. Nizoli obyekt tufayli boshlangan qarama-qarshi kurash yanada keng miqyosdagi to`qnashuvga aylanishi mumkin. Manfaatlar konfliktida predmet o`zgarishi mumkin. Bunday o`zgarishga “obyekt yo`qolishi” tipik misol bo`ladi. Uning mazmuni shundaki, nizoli obyekt tufayli boshlangan kurash yanada katta to`qnashuvga aylanadi, bunda konfliktning dastlabki predmeti asosiy rol o`ynamaydi. qo`shnilar o`rtasidagi yer tomorqalari chegaralari tufayli boshlangan janjal o`zaro dushmanchilik va har xil shaxsiy noxushliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Kavkazorti va Shimoliy Kavkazdagi hududiy e`tirozlar tufayli boshlangan ko`p sonli konfliktlar o`zaro dushmanchilikka, tinch aholiga qarshi genotsidga olib kelgan. Keltirilgan misollarda konfliktning “kattalashuvi” kuzatiladi, yanada chuqur ziddiyatlarga o`tish to`qnashuvning ko`pchilik turli nuqtalarining paydo bo`lishiga olib keladi. Konflikt yanada keng hududlarga tarqaladi, o`z epitsentrini o`zgartiradi. Konflikt eskalatsiyasida yana ham ko`p miqdordagi ishtirokchilarni jalb qilish hisobiga qarshi kurashuvchi subyektlarning o`ziga xos “yiriklashuvi” yuz beradi. Individlar o`rtasidagi konfliktning guruhlararo konfliktlarga o`zgarishi, raqobatlashuvchi guruhlar tuzilmasining o`zgarishi va sonining ortishi qo`llaniladigan vositalar majmuini yanada samarali kuch ishlatish metodlari hisobiga kengaytirib konflikt xarakterini ham o`zgartiradi. 3. Konfliktning tugashi Konfliktni tugash shakllari. Konfliktlar tipologiyasi bir xil emas, konfliktlar o`zgaruvchan, biri boshqasiga o`xshamaydi. Bunday vaziyatda konfliktlar tugashining yagona shakllarini aniqlash yoki ularni hal qilishning qandaydir universal usullarini topish qiyin masaladir. Biroq, muammoning

murakkabligiga qaramasdan to`plangan nazariy va amaliy tajribaga tayanib ba`zi xulosalarni chiqarish mumkin. Eng avvalo, konfliktning tugashi uni hal qilishdan ancha keng tushunchadir. Konflikt ikkala tarafning halokati bilan yakunlanishi mumkin, biroq bu uning hal qilinganligini anglatmaydi. Agar konfliktni tugashiga uning tamom bo`lishi, uning turli sabablarga ko`ra to`xtashi deb qaralsa, uning hal qilinishini qarama-qarshi kurashni tinch yoki kuch ishlatish vositalari bilan to`xtatuvchi konflikt ishtirokchilarining o`zi yoki uchinchi tarafning u yoki bu ijobiy harakati (qarori) deb tushunishimiz kerak. Amaliy faoliyat tajribasi shuni ko`rsatadiki, konfliktni hal qilish uchun ozmi-ko`pmi kuch-g`ayrat sarflash kerak. Konfliktning “o`z-o`zidan hal qilinishi” ma`noga ega emas. Albatta, konfliktni umuman payqamaslik, inkor etish, yaxshi holatda tushuntirishga harakat qilish mumkin. Biroq, u stixiyali rivojlanadi, keskinlashadi, boshqa konfliktlarga ta`sir qiladi va natijada tizimni to`la buzishi mumkin. Konfliktni muvaffaqiyatli hal qilish shart-sharoitlari ko`p darajada taraflar va boshqa ishtirokchilarning imkoniyatlari va xohish-erklari bilan belgilanadi. Konfliktni to`xtatishning bosh, eng faol asosi bu konfliktli vaziyatni yuzaga keltirgan obyektiv sabablarni bartaraf qilish hisoblanadi. Konflikt ham tashqi harakatlar , ham konfliktlashuvchi subyektlarning o`zlari bilan belgilanganligi sababli uning hal qilinishi ham mazkur ikki guruh omillarga bog`liq. Masalan, oilaviy konflikt er-xotinlarning biri yoki ikkalasining bevafoligi bilan bog`liq bo`lsa, uni yaxshi hal qilinishi er va xotin ruhiyatining xususiyatlarida ifodalanadi va o`tmishdagi xatolarni bartaraf etish, birgalikda hayot kechirishga bo`lgan intilish bilan belgilanadi. Ba`zi xizmat bilan bog`liq konfliktlarda ko`p narsa tashqi holatlarga bog`liq. Masalan, bo`lim yoki muassasaning qayta tashkil etilishi ulardagi mavjud ichki konfliktlarni to`la bartaraf etadi. Adabiyotda bildirilgan fikrlarni umumlashtirish orqali konfliktning yakunlanishini quyidagicha tavsiflash mumkin:

tomonlarning o`zaro yarashishi natijasida konfliktning to`xtashi; konfliktni simmetrik hal etish yo`li bilan to`xtatish( bunda ikkala taraf yutadi yoki yutqizadi) ; konfliktni assimmetrik hal etish yo`li bilan to`xtatish (bunda faqat bir taraf yutadi); konfliktning boshqa qarama-qarshi kurashga o`sib o`tishi; konfliktning asta-sekin bosilishi. Bu tasnifda konfliktning obyektiv boshlanish asoslari uni hal qilishning subyektiv usullari bilan qo`shilganligini ko`rish mumkin. Ularni yanada bo`ladigan bo`lsak boshqacha tasnifga ega bo`lamiz. Masalan, konfliktlarga aralashish natijalariga qarab tasniflasak, unda konfliktning hal qilinishi, uni tartibga solish yoki bartaraf etishni farqlash mumkin. Amerikalik tadqiqotchi R.Dal konfliktni yakunlashning uch muqobil imkoniyatini ajratib ko`rsatadi : tupik, zo`rlikni qo`llash va tinch yo`l bilan tartibga solish. Turli variantlarni boshqacha uyg`unlashtirib aytish mumkinki, konflikt taraflarning ikkalasi yoki birining halokati bilan tugaydi, “yaxshi vaqtlar kelguncha” to`xtatiladi yoki biron bir tarzda konstruktiv hal etiladi. Birinchi holatga qirg`in urush misol bo`lishi mumkin. O`tgan asrlarda yuz bergan ko`pchilik urushlarda ko`p sonli quruqlikdagi qo`shin askarlari va tinch aholining aksariyat qismi halok bo`lgan bo`lsa (Ikkinchi jahon urushi 50 mln.dan ziyod kishining yostig`ini quritgan) , endilikda ehtimol tutilgan atomli urushda butun insoniyatning halokati ham istisno qilinmaydi. Shu sababli yadro qurolini kamaytirishga, dunyoni o`t olishiga olib keluvchi xalqaro konfliktlarni bartaraf etish yo`lidagi astoydil harakatlarni ro`yobga chiqarish uchun uzoq vaqt talab etilmoqda. Konfliktni u yoki bu vaqtga to`xtatib turish, kechiktirish, sekinlashtirishni kurashni to`la yakunlanishi deb hisoblab bo`lmaydi. Biroq konflikt baribir ochiq kurash sifatida davom etmaydi va tanglik sustlashadi. Bu holat taraflarning kuchsizlanishi bilan, yangi kurash uchun kuchlarni

to`plash zaruriyati bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Konfliktning vaqtinchalik bosilishi tashqi tasavvurni tug`dirishi, biroq uning haqiqiy rivojlanishini ifoda etmasligi ham mumkin : shunchaki “ochiq” konflikt vaqtinchalik “yashirin” shaklga o`tishi mumkin. Konfliktni hal qilish mexanizmlari va asoslari. Adabiyotlarda konfliktlarni hal qilishning maqsadga muvofiq asoslariga quyidagilar kirishi haqida fikr beriladi, ya`ni : konflikt sabablari; taraflar xulq-atvor motivlarini o`z ichiga olgan qarama-qarshi kurash diagnostikasi; vaziyatli va pozitsiyaviy tahlilni amalga oshirish (vujudga kelgan vaziyat va taraflar nuqtai nazarlarini aniqlashtirish) ; konfliktlar borishini va oqibatlarini bashorat qilish (shu jumladan konflikt u yoki bu tarzda tugaganda har bir taraf uchun foyda yoki zararni aniqlash). Bu harakatlarning barchasi faqat uchinchi taraf (vositachi, hokimiyat organi) tomonidangina emas, shuningdek subyektlarning o`zlari tomonidan amalga oshirilishi foydalidir, bunda taraflar o`tkazilgan tahlildan so`ng umumiy qarorlarni ishlab chiqish zaruriyatini tushunishga yaqinlashadilar. Konfliktli vaziyat mohiyatini aniqlash, uni obyektiv tushunish, konflikt ishtirokchilari tomonidan adekvat anglash kelishuvlarni ishlab chiqish uchun asos bo`lib xizmat qiladi, shuningdek, ba`zi hollarda vaziyat taraflar tomonidan buzib qabul qilinsa, konfliktni umuman tugatish mumkin. Kelishmovchiliklar predmeti qanchalik aniqroq va qat`iy belgilansa, konfliktni hal qilishning samarasi uchun shuncha imkoniyatlar tug`iladi. Konfliktni hal etish asoslaridan foydalanish, uni hal qilish mexanizmlariga olib keladi: a) konfliktni ishtirokchilarning o`zlari tomonidan hal qilinishi ; b) uchinchi tarafning aralashuvi. Bundan tashqari, konflikt turli bosqichlarda hal qilinishi mumkin. Ba`zi hollarda uning rivojlanishini taraflar endi qarama-qarshi kurashga kirishganlarida va birinchi noqulayliklar va talafotlarni his qilganlarida to`xtatish mumkin. Boshqa hollarda konflikt tuzatib bo`lmas zarar yetkazilgandan keyingina hal qilinishi

mumkin ( insonlar halokati, turar-joylarning qulashi, mulkni yo`q qilib yuborilishi va b.). Konfliktlarni hal qilishning keng tarqalgan yo`li - bu tinchliksevar kuchlarning aralashuvidir. Bu kuchlar konfliktli vaziyatning o`ziga (1), konfliktni saqlab turuvchi holatlarga (2), shuningdek ishtirokchilarning o`ziga (3) ta`sir ko`rsatishi mumkin. Konfliktni muvaffaqiyatli hal etishning muhim qoidalaridan biri - bu “haq” va “nohaq” taraflarni bir-biriga qarshi qo`yish emas, balki ikkala tarafning manfaatlarini to`la yoki qisman qondirishga imkon beruvchi qarama-qarshilikni hal qilish yo`llarini topishdir. Ma`lumki, konflikt asosi bu subyektlar o`rtasidagi qarama- qarshiliklardir. Shu sababli konfliktlarni hal etishning eng maqbul va natijali yo`li - bu ko`rsatilgan ziddiyatlarni bartaraf etilishidir. Biroq bu yo`lga har doim ham erishib bo`lmaydi. Bundan tashqari, ziddiyatlarning turli tiplarini (ochiq, yashirin, obyektli, obyektsiz va h.), ularning darajalarini, subyektlari xususiyatlarini, shuningdek, konfliktni to`xtatishga intiluvchi kuchlar ixtiyoridagi obyektiv imkoniyatlarni ham e`tiborga olish kerak. Konflikt asosida yotuvchi ziddiyatlarni bartaraf etishning asosiy usullari quyidagilar bo`lishi mumkin: konflikt obyektini bartaraf etish; konflikt obyektini taraflar o`rtasida bo`lib olinishi; obyektdan foydalanish navbatini yoki birgalikda foydalanish qoidalarini o`rnatish; obyektni boshqa tarafga berganlik uchun taraflardan biri tomonidan kompensatsiya qilish; konflikt taraflarini ajratib qo`yish; taraflar munosabatlarini ularning umumiy manfaatlarini aniqlashga yo`naltirish va b. Konfliktlarning hal qilinishi - bu mohiyatiga ko`ra nizoli masala bo`yicha taraflar o`rtasida kelishuvga erishishdir. Bunday kelishuvning uch asosiy turi bor : 1) taraflar fikrining bir-biriga mos kelishi natijasidagi

kelishuv ; 2) qonunchilikka yoki tashqi kuchning axloqiy erkiga muvofiq bo`lgan kelishuv ; 3) qarama-qarshi kurashuvchi taraflardan biri tomonidan ma`qullangan va ilgari surilgan kelishuv. Birinchi va uchinchi hollarda konfliktni hal qilish raqiblarning ikki taraflama faolligini taqozo etadi. Xalqaro va ichki siyosat sohasidagi amaliyot shuni ko`rsatadiki, ko`p hollarda konfliktni hal qilish jarayonini kuchli raqib tomonning o`z erkini nisbatan zaif tomonga bir tomonlama majburan o`tkazish sifatida tushunish mumkin emas. Negaki majburiy qabul qilingan qarorning umri qisqa bo`ladi, konflikt u yoki bu shaklda yana tiklanadi . Masalan, sobiq Sovet Ittifoqida avvaldan mavjud hududiy chegaralarning sun`iyligini eslash kifoya. Ittifoq inqirozga uchraganda va unga bog`liq millatlararo nifoqlarning vujudga kelganidan so`ng, xalqlarning hududiy bo`linish muammosi juda keskin tarzda namoyon bo`ldi. Shu sababli kuch ishlatish yo`li, ya`ni harbiy yo`l bilan konfliktni hal etish mustahkam negizga ega bo`lmaydi. Urushda mag`lubiyatga uchrash, boy berilgan manfaatlarni qaytarishga bo`lgan intilish - zo`ravonlik kayfiyatlarini keltirib chiqaradi. 1905 yildagi rus-yapon urushi Rossiyaning mag`lubiyati bilan tugadi. Biroq, 1945 yilda Sobiq Ittifoq revansh oldi. Bu o`z navbatida ko`p yillar davomida Kurill orollari muammosi ustida bosh qotirayotgan yapon tarafiga yoqmadi. Hozir ikki mamlakat o`rtasidagi konflikt go`yoki to`xtatilgandek ko`rinadi. Biroq, uzil-kesil qarorga erishilmadi. U yoki bu urushlar natijasida vujudga kelgan boshqa hududiy muammolar vaqti-vaqti bilan kun tartibidan joy olib turadi. Biroq, ikkala tarafni ham qanoatlantiruvchi qarorga erishilmasa, nima qilmoq kerak? Bunday vaziyat ba`zi hollarda konflikt yo`nalishini o`zgartirishi mumkin. Bu nafaqat taraflar qarama-qarshi kurashi predmeti va motivlarini, shuningdek, ba`zida ishtirokchilarning o`zlarini ham almashinuvini anglatadi. Fuqarolik va mehnat nizolari bo`yicha sud amaliyotida bunga o`xshash vaziyatlar uchrab turadi.

Ba`zan mehnat va fuqarorlik-huquqiy nizolari yillar davomida cho`ziladigan sansalorlikka aylanishi mumkin. Konflikt predmeti allaqachon yo`q bo`lib ketgan, nizoli qaror qabul qilgan rahbarlar tarkibi ham o`zgargan, shikoyatchi esa, hanuz qonun talablariga e`tibor bermay vaziyatni o`z foydasiga hal qilishga erishmoqchi bo`ladi. Bu yerda motivatsiya o`zgaradi, “motivning maqsad tomon o`zgarishi” namoyon bo`ladi. Boshqacha aytganda konflikt yangi jihatlarga ega bo`lib o`zgaradi. Sanatoriyada tibbiyot hamshirasi bo`lib ishlovchi M. shtatlar qisqarishi bo`yicha ishdan bo`shatilgan. U ishdan bo`shatilish motivlari bilan rozi bo`lmagan, bunga haqiqiy sabab bosh vrach bilan bo`lgan yomon o`zaro munosabatlar deb hisoblagan. Sanatoriya ma`muriyatining qarori ustidan sudga shikoyat qilganida natija bermagan. Shunda M. sanatoriya bosh vrachi ustidan prokuraturaga, kasaba uyushmasi qo`mitasiga va markaziy gazeta tahririyatiga shikoyatlar yozgan. M. konstitutsiyaviy sudgacha qator shikoyatlarni yozaverib, natijada bu konfliktga ellikdan ortiq tashkilotlarni jalb qilgan. Uning o`zi esa, ishga tiklash masalasi uni allaqachon qiziqtirmayotganligi ( u bu vaqtda xususiy klinikada ishlayotgan edi) ni aytib, gap sanatoriya bosh vrachi va boshqa xodimlarning “insonga noinsoniy munosabatda bo`lganliklari” uchun jazolash “prinsipi” haqida ketayotganligini bildirgan. Chuqur va keng ko`lamli konflikt tizimni inqirozli holatga va oqibat natijada uni buzishga, halokatga yoki jiddiy o`zgarishga olib kelishi mumkin. Inqiroz odatda jamiyat qadriyatlari tizimini shikastlanishi, hokimiyat, boshqaruv institutlarining buzilishi, ijtimoiy nazoratning zaiflashuvi, anomaliyaning vujudga kelishi, ya`ni odamlar o`rtasidagi mavjud tartibotni ochiq buzilishi bilan bog`liq. Shu sababli ba`zida kimlardir rivojlanayotgan konfliktga befarq qaraydilar ham. Ko`pincha esa kishilar konfliktlarni zudlik bilan bartaraf etish uchun barcha imkoniyatlarni safarbar qilishga moyil bo`ladilar. Ma`rifiy hayot kechirish norozilar , “qiynoqqa solinganlar”ni yuzaga keltirishni rad etib, balki odamlar o`rtasidagi uzoq muddatli munosabatlarga

asoslangan turmush farovonligini ta`minlashdan iborat. Tarixiy tajriba esa kuch ishlatish va boshqa tarafni aldash bilan yutuqqa erishish, ularni hokimiyat va mulkchilik tizimida mustahkamlash mumkinligini ko`rsatadi. Konfliktni barham toptirishga yo`naltirilgan shaxslar va guruhlarning kuch-g`ayrati hamma hollarda bir xil emas, ikkala tarafning manfaatlarini e`tiborga olish kerak. Bir taraf haq bo`lmasligi mumkin, boshqasi ham aybsiz, kamchiliksiz bo`lmaydi. Biroq, birinchi tarafning o`z manfaatlari bo`lishi mumkin va agar ularni umuman e`tiborga olinmasa, konflikt vaqtincha bosilishi mumkin, biroq yo`qolmaydi. Konfliktologlar tomonidan konfliktni tinch yo`l bilan hal etishning qator usullari ishlab chiqilgan, shuningdek, buning uchun zarur omillar ko`rsatilgan. Ularga quyidagi usullar va omillar kiradi : - institutsional: jamiyatda maslahatlar, muzokaralar o`tkazish va o`zaro foydali qarorlarni axtarish uchun xizmat qiluvchi mexanizmlar, jumladan qonun chiqarish, sud va ijro hokimiyati doirasidagi mexanizmlar (konstitutsiyaviy sud, arbitraj va b.)ning mavjudligi; - konsensual: maqbul qaror qanday bo`lishligi haqida konfliktlashuvchi taraflar o`rtasida kelishuvning mavjudligi; - kumulyativ omil: u qanchalik oz bo`lsa, tinch yo`l bilan hal etish ehtimoli shunchalik yuqori bo`ladi. Boshqacha qilib aytganda konflikt yangi muammolar va ishtirokchilar bilan o`sib bormaydi; - tarixiy tajriba omili: bunga o`xshash konfliktlarni hal qilish usullari kiradi. Bunda oqsoqollar va boshqa obro`li shaxslar muhim rol o`ynashlari mumkin ; - kuchlar muvozanati omili: agar konfliktlashuvchi taraflar majburlash imkoniyati bo`yicha taxminiy teng bo`lsalar, ular konfliktni tinch yo`l bilan hal qilish yo`llarini qidirishga majbur bo`ladilar; - psixologik omil: konflikt vaqtida qaror qabul qilishga mas`ul bo`lganlarning shaxsiy xususiyatlariga ko`p narsa bog`liq bo`ladi. L.Kozerning yozishicha, konflikt subyektlari uning befoydaligi va

noo`rinligini tushunib yetsalar o`z hatti-harakatlarini konfliktni yuzaga keltirgan dastlabki maqsadga erishish uchun emas, balki mavjud vaziyat yuzaga keltirgan ijtimoiy tanglikni kamaytirish uchun qaytadan o`zgartira boshlaydilar1. Ijtimoiy guruhlar konfliktlarini hal etish. Konflikt tadqiqotchisi uchun va ishtirokchilarining o`zlari uchun ham yirik ijtimoiy muammolarni tartibga solishning zarurligini tushunib yetish muhim, bu muammolar negizida ko`p konfliktlar yuzaga keladi. Bu ishda ziyolilarning turli ijtimoiy qatlamlari asosiy rolni o`ynaydi, chunki aynan shu ijtimoiy guruh fikrlarning qo`zg`olishini susaytirishi, g`azablangan taraflarga “yaxshilik va bosiqlik”ni yoyishi kerak. Aynan shu jihatdan shovinistik va millatchilik mafkurasini qoralash eng ta`sirchan hisoblanadi. Tinchlik va kelishuv haqidagi chaqiriqlar bilan kechuvchi ko`p tadbirlar o`zining muhimligiga qaramasdan vaqtinchalik hisoblanadi. qoida bo`yicha ular konflikt mohiyatiga ta`sir etmaydi, balki faqat uning belgilariga taalluqli bo`ladi. U yoki bu konfliktlashuvchi taraf rahbarlarining rasmiy yoki norasmiy harakati o`ta ahamiyatlidir. O`z tayinlanishiga ko`ra hokimiyat markazlari odamlarning ziddiyatli manfaatlarini muvofiqlashtirishni uddalay olishi kerak. Hokimiyat tuzilmalarining rahbarlari kamida muayyan erk-irodaga, mahorat va intellektga ega bo`lishlari so`zsiz talab etiladi. Ijtimoiy guruhlarning biror ahamiyatli konfliktida yo`lboshchilarda institutlashtirish, instrumental ( iqtisodiy va boshqa turdagi rag`batlantirish, sanksiyalar, targ`ibot, qonunlarni ishlab chiqish va b.) va bosqichli muntazam yondoshuvlarni tezlik bilan jamlashga bo`lgan xohish; milliy xususiyatlarga qaramasdan taraflar uchun teng sharoitlarni yaratish ; millatlararo munosabatlarni insonparvarlashtirish, nihoyat, hakam sudyalarni jalb etishga bo`lgan intilish kuzatilgan. Aytish joizki, Tog`li qorabog`dagi konfliktni to`xtatishga bo`lgan ko`p sonli urinishlarda yuqorida sanalgan harakatlardan hech biri amalga oshirilmagan, muzokaralar rejasiz va oldindan

tayyorgarliksiz , tartibsiz olib borilgan va , tabiiyki, birorta ijobiy natijaga erishilmagan. Faqat millatlararo konfliktlarda emas, shuningdek ko`pgina boshqa konfliktlarda ishlatilishi mumkin bo`lgan usullardan biri bu taraflarni ajratish, ularni bir-biridan alohida qilishdir. Turmush konfliktlarida bu qo`shnilarni turli joylarga ko`chirish, oilada - ajralish, tashkilotda - konfliktlashuvchi xodimlarni turli bo`limlarga o`tkazish bo`lishi mumkin. Xalqaro amaliyotda taraflarni ajratish “xavfsizlik yo`lagi”ni o`rnatish, tinchliksevar kuchlarni kiritish va h.ni taqozo etadi. Tabiiyki, taraflarni ajratish qarama-qarshi kurashuvchi kuchlarning qarshiligiga uchrashi mumkin, biroq ba`zida xalqaro amaliyot ko`rsatganidek, u yagona samarali usul bo`lib hisoblanadi. Konfliktning g`oyaviy va ijtimoiy-ruhiy elementlariga ta`sir etish ham muhim, xususan, konfliktlashuvchi boshqa taraf haqida , uning harakatlari va xulq-atvor motivlari haqidagi soxta tasvvurlardan xalos bo`lishga harakat qilish kerak. Bunday buzuq tasavvurlar, ortiqcha bo`rttirib ishonishlar, soxta axborot, mish-mishlar odatda va , ayniqsa, millatlararo munosabatlarda kam emas. Konflikt harajatlarini uning rivojlanishini nazorat qilish orqali kamaytirish mumkin. Bu yerda gap faqat keskinlik yo`nalishini o`zgartirishdagina emas, balki uni tartibga solish haqida (masalan, “jamoaviy shartnoma” tizimlaridagi mehnat nizolarida) ham boradi. qoidaga ko`ra, tarixning doimiy guvohlik berishicha, taraflardan birini cheklashga qaratilgan choralar qabul qilinadi. Bu holda vaqtinchalik samarali bo`lgan tashviqot, ma`muriy, kuch qo`llash vositalari qo`llaniladi. Biroq bu yerda konflikt asosida yotuvchi uzoq vaqt davom etuvchi ziddiyatlarni hal qilish bo`yicha qo`shimcha amalga oshiriladigan harakatlar juda muhimdir. Bir vaqtning o`zida rahbar barcha tarafni vaqtinchalik qanoatlantiradigan konfliktni hal etish bo`yicha choralarni qo`llashi mumkin (rahbariyatning kompromiss ish tutish uslubi). Rahbarning imkoniyatlari yetarli

darajada bo`lmasligi ham mumkin, uning raqiblari va maslahatchilari ba`zida uni jiddiy qarorlarni qabul qilishga undashlari mumkin. Yirik ijtimoiy konfliktni hal qilinishiga oxirgi maqsad deb qarash kerak emas. Gap shundaki, jamiyatni izdan chiqarishga olib keluvchi yirik guruhlar o`rtasidagi konfliktlarni bir oddiy sababga ko`ra faqat salbiy ko`rsatkich sifatida asosiy insoniy qadriyatlar darajasiga bir ma`noda joylashtirish mumkin emas; ular ( muayyan sharoitlar mavjudligida) faqatgina buzg`unchi funksiyani emas, shu bilan birga barcha ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlovchi funksiyani ham bajarishlari mumkin. Aslida manfaatlar o`xshashligiga yoki farqlanishiga asoslangan to`qnashuvning tabiiyligi va muqarrarligi tan olinishi haqidagi tezisga tayanadigan bo`lsak, ochiq namoyon bo`ladigan ziddiyatlar ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash nuqtai nazaridan yetarli darajada foydali bo`lishi mumkin. Muammo tanglikni olib tashlash, konfliktning o`zini bartaraf etishda emas, balki uning rivojlanishi bilan bog`liq xavfni iloji boricha kamaytirishda, ya`ni to`qnashuvlarni mahorat bilan boshqarishdadir. Bunday yondoshuv raqibda ko`rolmaydigan dushmanni emas, balki bo`lg`usi sherik (hamkor)ni ko`rishga majbur etadi. Bu xususda konfliktologik nazariya eskalatsiya va deeskalatsiyaga yo`naltirilgan harakatlar konfliktlarni yumshatish ishida natijali bo`lishga imkon beruvchi turli sharoitlarni qo`shimcha tadqiq etish zarurligini ko`rsatadi. Konfliktni hal etish bilan bog`liq yondoshuv metodlari konflikt holatlari, bu konfliktni hal etishning ehtimol tutilayotgan oqibatlari haqida qo`shimcha bilimlarni talab etadi. Totuvlikning g`oyaviy asosi bu davlat hokimiyatidagi ko`p ukladli iqtisod konsepsiyasidir. Mulkchilik va hokimiyatni qayta taqsimlash ikki ukladning mavjud bo`lishiga olib keladi: davlat va bozor mulkchiligi. Bunday holatda davlatning o`zi so`zsiz tarzda kuchli bo`lib qolaversada, uning funksiyalari torayadi. qonun doirasida amalga oshiriladigan mulk va hokimiyatning qayta taqsimlanishi konfliktni yumshatadi. Iqtisodiyotning

davlat va xususiy mulkchilik sektorlari orqasida turgan yirik ijtimoiy guruhlar alohida faoliyat ko`rsatadilar va bir-birlari bilan asosan raqobatlashuvchi tovar ishlab chiqaruvchilar sifatida to`qnashadilar. O`tish davri harajatlari shu tariqa nisbatan maqbul miqdorgacha kamaytirilishi mumkin. Xalqaro konfliktlarni hal qilish. Xalqaro konfliktlarni hal etish bir muncha murakkab hisoblanadi. Ular an`anaviy ravishda raqobat va zo`rlik bosh, muhim rol o`ynaydigan davlatlararo keskinlashgan munosabatlardan iborat. Bu yerda ko`pincha irqiy, sinfiy va guruhiy, milliy, hududiy va boshqa manfaatlar chambarchas qo`shilib ketadi. Kurashga turli xil hukumat va xususiy tashkilotlar, ijtimoiy harakatlar jalb qilinadi. Keyingi o`n yillikda xalqaro konfliktlarni tushunishda jiddiy o`zgarishlar kuzatildi. Mavjud ziddiyatlarni tinch yo`l bilan o`zaro maqbul va keng qamrovli vositalar yordamida hal qilish mumkinligi haqidagi g`oya vujudga keldi va keng tarqaldi. Bu g`oya tinch yo`l bilan yechimlarni axtarib topishni ilgari surar ekan, uning o`zi konfliktologiya nazariyasining rivojlanishi va amaliy maqsadlar uchun ijobiy va foydalidir. Tinch yo`l bilan hal etish usulini tanlashda ochiq namoyon bo`ladigan ziddiyatlarning qat`iy chegaralarini belgilash maqsadga muvofiqdir, chunki yashirin ziddiyatlarga qaraganda ularni boshqarish yengil kechadi. Bundan tashqari, raqibga va konfliktning har qanday ishtirokchisiga dushman sifatida emas, balki hamkor (sherik) sifatida qarash kerak. Xalqaro konfliktlardagi yangilikni odatda ikki yondoshuvni tushunish bilan farqlaydilar. An`anaviy yondoshuv konflikt negizida yotgan ziddiyatlarni hal qilish bilan bog`liq. U jahonda yuz beruvchi o`zgarishlarni yetarli darajada aks ettirgan ijtimoiy nazariyalar bilan muvofiqlashtiriladi. Ikkinchi yondoshuv keyingi yillarda ishlab chiqilgan. U umumiy ko`lamdagi tinchlikni barqarorlashtirishga, shuningdek, qurolli konflikt imkoniyatlarining o`zini cheklashga qaratilgan “tinchlik yaratuvchilik” g`oyalari bilan bog`liq. qurolli

konfliktlar ehtimolini cheklashga qaratilgan tinchlikni o`rnatuvchi usullar o`z ichiga konfliktlarga yo`l qo`ymaslikning institutsional usullarini qidirish va rivojlantirishni oladi. Bu yondoshuv davlatlar va xalqlar o`rtasidagi munosabatlarning bo`lg`usi andozalari uchun ayniqsa ma`quldir. U qisman amalda sinalgan (Serbiya va Xorvatiya, Gruziya va Janubiy Osetiya, Kiprdagi grek va turk jamoalari chegaralariga tinchlikparvar qo`shinlarning kiritilishi va b.) va nisbatan bo`lsada ham o`z samarasini ko`rsatgan. Muzokaralar yuritish konfliktlarni hal qilish usuli sifatida. Taraflar qarama-qarshiligini bartaraf etishning barcha usullari ichida muzokaralar eng samarali hisoblanadi. O`zaro ta`sir etishning muzokaraviy tipi uchun taraflarning ko`zlangan natijaning hech bo`lmaganda biror qismiga erishishga, muayyan kompromissga borishga bo`lgan intilishlari xosdir. Muzokaralar jarayoni quyidagi sharoitlar bo`lganda boshlanishi mumkin: 1) taraflar ziddiyatli manfaatlardan tashqari ahamiyatli umumiy manfaatlarga ham ega bo`ladilar ; 2) taraflar o`zlari uchun foydali bo`lgan muayyan bitim yoki bir xil tushunishga erishishning imkoniyati bor deb hisoblaydilar ; 3) ular o`zaro qoniqtiruvchi qarorlarni izlashda muzokaraga kirishadilar1. Muzokaraviy jarayondan samarali foydalanishga misol bo`lib Dnestr bo`yidagi konfliktli vaziyat hisoblanadi. Bunda qarama-qarshi kurashuvchi taraflarni vaqtinchalik bo`lsa-da kelishtirishga erishilgan, oqibatda qon to`kishlar oldi olingan. Chechenistonda esa, bunday muzokaraviy jarayon qo`llanilmagan. Konfliktni bostirish uchun taraflar nizoli masalalar haqida va keyin qanday bo`lishlari haqida kelishib olishlari kerak. Bunda nizo predmeti qanchalik aniq va qat`iy belgilansa, konfliktni uzil-kesil hal qilinishining imkoniyati shunchalik ko`p bo`ladi. Muzokaralar o`z ichiga harakatlarning turli tiplarini oladi: iltimoslar, talablar, takliflar, va`da berishlar, rad etish va h. Kishilik jamiyati butun tarix davomida muzokaralar yuritishning boy tajribasini to`plagan. Bu tajribaning shakllanishida nafaqat siyosatchilarning,

shuningdek, ekspertlar , jurnalistlar, boshqaruv sohasi mutaxassislari , olimlarning ham katta hissasi bor. So`nggi o`n yillik esa ularni yuritishning ayrim qoidalari va tartiblarini tadqiq etish davri bo`ldi. Muzokaralarning elementlari: uning taraflari, bevosita ishtirokchilari, predmeti, o`zaro kommunikatsiya kanallari, axborot aniqlandi. Ko`pchilik tadqiqotchilarning fikriga ko`ra, axborotning yetishmovchiligi ishtirokchilarning shubhalanishiga va ishonmasligiga, ya`ni konfliktning chuqurlashuviga olib keladi. Shuningdek, muzokaralarning borishi va natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqishda qiyinchiliklar ham mavjud. Umuman olganda ishtirokchilarning hatti-harakati mavjud vaziyatga , shuningdek, ularning ta`lim va madaniy darajasiga, irodaviy va boshqa shaxsiy xususiyatlariga bog`liq. Menejmentga bag`ishlangan ishlarda katta e`tibor ishlab chiqarish konfliktlarini hal qilish muammolariga qaratilgan. Bu yerda muzokaralarga tayyorgarlik ko`rishning o`zi o`ta muhimdir. Unga raqib (muzokaralar bo`yicha hamkor) , uning shaxsiy xususiyatlari, ehtimolli argumentlari haqida ma`lumotlarni yig`ish kiradi. Muzokaralar vaqtida konfliktning keskinlashuviga qarshi ta`sir ko`rsatuvchi hatti-harakat yo`nalishi tavsiya etiladi. Bundagi asosiy qoidalar juda oddiydir : 1) bir-birlarining huquqlarini tan olish ; 2) sherik tomonni batafsil tinglash; 3) sherik tomon nuqtai nazari tushunilganligini namoyish etish ; 4) konfliktning sherik taraf tomonidan qanday qabul qilinayotganligini aniqlash ; 5) muhokama predmetini qat`iy shakllantirish; 6) umumiy nuqtai nazarni qayd etish; 7) taraflarni nima ajratayotganligini aniqlash; 8) shundan so`ng konflikt mazmunini qaytadan tasavvur etish; 9) umumiy qarorni topish ; 10) yakdillik va farqlarni qayd etib , umumiy qarorni qabul qilish. Muzokaralar yakunlanishida yuz berishi mumkin bo`lgan tipik xatolar va hatto og`ir oqibatlar quyidagilar bo`lishi mumkin, ya`ni: -sherik taraf o`zining yanglishganligini raqibining xatosi deb biladi; -sherik taraf o`z manfaatlarini qisman yashiradi;

-sherik taraf zaruriyatsiz “urush holati”ni qabul qilishi yoki mudofaaga kirishishi mumkin; -sherik taraf o`z ustunligini tan olishni talab qiladi; -eski arazlar yodga olinadi, raqibning zaif tomonlariga e`tibor qaratiladi; -muzokaralar nihoyasida “g`olib” va “mag`lub” e`lon qilinadi. Muzokaralarda tanglik manbalari ko`pincha faqat uning ishtirokchilari tasavvurlaridagina mavjud bo`ladi. “Soxta” konfliktlarni hal qilish haqiqiy konfliktlarga nisbatan qiyin bo`ladi. Faqat malakali olib borilgan muzokaralargina bunday “konflikt-sharpalar”ni kun tartibidan chiqarishi mumkin, bu esa haqiqiy mavjud konfliktlarning hal etilishini ma`lum darajada yengillashtiradi. Muzokaralar ishtirokchilar o`rtasidagi ishonchning mustahkamlana borishi bilan yanada yaxshilanishi mumkin. Mehnat va xalqaro konfliktlar , boshqarma tizimidagi konfliktlarni hal qilishga taalluqli muzokaralarni yuritish bo`yicha ko`pgina tavsiyalar amerikalik tadqiqotchilar tomonidan ishlab chiqilgan: 1) muzokaralar tartib asosida va ish mohiyati bo`yicha olib borilishi kerak; muammoni tomonlarning bir xil tushunishlariga erishish va shundan so`ng uni birga hal etishga erishish; 3) kishilarga ularning muammolaridan alohida holda qarash, munosabatlarni yaxshilash, ishontirishga intilish muhim; o`z qarashlaringizni asoslantiruvchi adolatli yondashuvdan foydalaning. Ma`qullamasangiz ham boshqalar tomonidan bildirilgan fikrlarni hurmat qiling; nimaga intilayotganligingizni yoddan chiqarmang, xayollarga ko`p berilmang. Konfliktni hal etish usuli sifatida muzokaralarning muhimligidan tashqari ularning jiddiy cheklanganligini ham aytish joiz. Muzokaralar yordamida doim ham har qanday konflikt asosida yotgan obyektiv ziddiyatlarni zaiflashtirish yoki yo`qotishning iloji yo`q. Biroq, ular avval

kelishmovchiliklarni yengish mumkin bo`lmagan joylarda foyda berishi shubhasizdir. Ba`zida o`zaro ta`sirning muzokaraviy tipi kurashga ham aylanishi,xususiy sabab asosidagi muzokaralar orqali yanada chuqur kelishmovchiliklar yoki subyektlardan birining yanada chuqur e`tirozlari yuzaga kelishi mumkin. Bunday kurash predmeti bo`lib, muzokaralar predmetini tashkil qiluvchi kelishmovchiliklar emas, balki, masalan muzokaralar natija bermasa, yashirin kelishmovchiliklar bo`lishi mumkin. Garovga olish bilan bog`liq muzokaralar. Endi konfliktlarning eng keskin va xavfli turlarida, aynan garovga olishdagi muzokaralarni yuritish bo`yicha g`arb mutaxassislarining ba`zi tavsiyalariga to`xtalamiz. Garovga olishdagi muzokaralarda quyidagi holatlar chuqur tahlil etilishi va e`tiborga olinishi kerak: 1) garovga oluvchilar shaxsi xususiyatlari; 2) garovga olish motivlari va jinoyatchilar maqsadlari; 3) garovga oluvchilarning yaqin va uzoq vaqtga mo`ljallangan hatti-harakatlari; 4) ular bilan muzokaralar yuritishning kelishilgan tartibi; 5) muzokara yurituvchi shaxs va psixolog-maslahatchini tanlash; 6) muzokara yurituvchilar, rahbariyat va yorib kirish guruhi o`rtasida qat`iy o`zaro ta`sirni tashkillashtirish. Ko`rsatilgan vaziyatda muzokaralarning bosh vazifalari quyidagilardir: a) garovga olinganlar hayoti; b) garovga oluvchilarni tutish; v) mulkni qaytarish yoki himoya qilish. Muzokaralar predmeti quyidagilardir: garovga olinganlarni ozod etish shartlari; garovga olinganlar va garovga oluvchilar uchun oziq-ovqat mahsulotlari yetkazish; garovga oluvchilarga erkinlik berish shartlari; tovon to`lash haqidagi masala; muzokaralashuvchi taraflar o`rtasida o`zaro munosabatni shakllantirish haqidagi masalalar va h. Mutaxassislar garovga oluvchilardagi kuchli ruhiy holatni yo`qotishni muhim deb hisoblaydilar, chunki bu ular tomonidan qotilliklar yoki boshqa kutilmagan harakatlarni sodir etish ehtimolini kamaytiradi. Shu sababli muzokaralarni yakunlashga

shoshilish va erishilgan barcha bandlarga qat`iy rioya etish tavsiya etiladi. Tavsiyalarda garovga olganlar bilan qanday muloqotga kirishish, uni qanday amalga oshirish, muzokara olib boruvchi shaxslar va muloqotning boshqa ishtirokchilari qanday talablarga javob berishlari lozimligi haqida maslahatlar beriladi. Shubhasiz, muzokaralarni uzilish xavfi va garovga olinganlarni ozod etish uchun kuch ishlatish zaruriyatini doimo e`tiborga olish kerak. Kuch ishlatish yo`llari qonun doirasida va qachonki tinch yo`l bilan hal etish samara bermagan hollardagina qo`llanilishi mumkin. Kuch ishlatish shakllari turlicha, ular har doim ham odamlarga jismoniy zarar yetkazishni nazarda tutmaydi, balki ommani siqib qo`yish, to`siqlarni o`rnatish, boshlovchilarni tutish, “tinch yo`laklar”ni joriy etish va b.ni o`z ichiga oladi, bu vositalarning ko`plari BMT tinchliksevar kuchlari tomonidan Yevropa, Osiyo, Afrika va dunyoning boshqa hududlarida muvaffaqiyat bilan qo`llanib kelinmoqda. Ba`zida masalani kuch ishlatish yo`li bilan hal etish xavfining o`zi konfliktdan chiqishga yordam qilishi mumkin. 4. Ijtimoiy tanglik. Ijtimoiy tanglik tushunchasi. Ijtimoiy tanglik mohiyatiga ko`ra bu borliqni qabul qilish va baholashning o`ziga xos vaziyati, ijtimoiy ong va xulq- atvorning muayyan holatidir. Odatda bunday vaziyat konflikt uchun xos. Ijtimoiy tanglik ko`lamlari qoida bo`yicha konflikt ko`lamlari bilan qiyoslanadi va belgilanadi. Shaxslararo, guruhlararo, millatlararo yoki jamiyatdagi umumiy tanglik haqida fikr yuritish mumkin. «Ijtimoiy tanglik» atamasi huquq sotsiologiyasi, psixologiya, ijtimoiy falsafa, tarix va siyosiy fanlar kategoriyalari qatoriga kiradi va unga fanlararo tushuncha sifatida qarash mumkin. Shunday qilib, ijtimoiy tanglik tabiiy yoki ijtimoiy muhit tazyiqi ostida yuzaga keluvchi va muayyan vaqt oralig`ida davom etuvchi guruh yoki butun jamiyatning hissiy holatidir. Insonlarga bo`ysunmaydigan tabiiy kuchlar

ta`sirida (iqlim o`zgarishi, resurslarning kamayishi, zilzila va b.) kishilarning odatdagi holati keskin o`zgarishi mumkin. Ijtimoiy tanglik esa, har qanday boshqa ijtimoiy hodisa kabi sharoit, vaqt, joyning muayyan uyg`unligiga amal qiluvchi umumiy va mahalliy shart-sharoitlar va sabablarga ega. Ijtimoiy tanglikning eng umumiy shart-sharoitlari - bu butun aholi ommasi yoki uning ko`pchilik qismining ehtiyojlari, manfaatlari, kutilayotgan ijtimoiy yechimlari bilan ularning ama-liy qanoatlantirilishi o`rtasidagi yuzaga keluvchi va norozilikni kuchayishiga, alohida shaxslar va guruhlar tajovuzkorligini ortishiga, ruhiy qo`zg`alish va asabiylikni keskinlashuviga olib keluvchi barqaror va uzoq davom etadigan, hal qilib bo`lmaydigan vaziyat hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, gap konfliktli vaziyatning aholi ongida aks etishi haqida boradi. Ijtimoiy konflikt jamiyatda quyidagi kamida ikki holat bo`yicha yuzaga keladi: birinchidan, odamlarning ko`pchiligi avvaliga o`zlarining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, milliy, madaniy yoki boshqa hayotiy muhim ehtiyojlari, manfaatlari va huquqlarining qondirilishi xavf ostida qolganligini yoki qondirish mumkin bo`lmasligini oz darajada anglagan bo`lsalar, ikkinchidan, mavjud ijtimoiy sharoitlarda o`z manfaatlarini amalga oshirish va o`z ehtiyojlarini qondirish imkoniyatiga ega bo`lmagan odamlarning nisbatan ozchilik qismi o`z huquqlarini kamsitishga yoki haqiqiy (yoki soxta) to`siqlarga qarshi kurash boshlab, jamiyatda qoniqmaslik, qo`rquv, tushkunlik, loqaydlik kabi kayfiyatlarni tarqatgan hollarda. Ijtimoiy tanglik har qanday hamjamiyat mavjudligining doimiy bo`lmasada, zarur xususiyatidir. Mikrodarajada inson uni kuchli hissiy holat(stress) sifatida boshidan kechiradi, unga nisbatan “immunitet” ishlab chiqaradi, shu bilan inson ijtimoiy madaniyatining zarur qismiga aylanadi. U yoki bu darajadagi va shakldagi tanglik odamlarga butun hayotlari davomida hamkorlik qiladi.

Makrodarajada ijtimoiy tanglik ma`rifiy jarayonlarga kirib , butun jahon hamjamiyatiga singib boradi. Olib borilgan tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, ijtimoiy tanglik, eng avvalo, ijtimoiy-ruhiy va xulq-atvor darajalarida namoyon bo`ladi va quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi : - ijtimoiy hayotning hayotiy muhim sohalaridagi mavjud sharoit (vaziyat)lardan qoniqmaslik kayfiyatlarining yoyilishi (Sobiq Ittifoqda XX asr 90-yillarida ijtimoiy tanglik narxlarning keskin o`sishidan, inflyatsiyadan, iste`mol bozorining tanqislashuvidan, shaxsiy xavfsizlikning yo`qligidan, atrof- muhitni ifloslanishidan qoniqmaslikda namoyon bo`lgan) ; - hokimiyatga ishonchning yo`qolishi, hokimiyatning obro`sizlanishi, loqaydlik kayfiyatlari, turli mish-mishlarning tarqalishi. Butun jamiyatda, alohida hududiy birlikda ommaviy ruhiy notinchlik, hissiy qo`zg`alish muhitini vujudga keltirish ; - xulq-atvor darajasida ijtimoiy tanglik stixiyali ommaviy harakatlar (vahimali ehtiroslar, «qora kun» uchun oziq-ovqat mahsulotlari va sanoat tovarlarini xarid qilish va b.) turli xil konfliktlarga, namoyishlar, ish tashlashlar, norozilik va bo`ysunmaslikning boshqa shakllariga qo`shilib ketishida, boshqa hududlarga yoki chet elga majburiy va ixtiyoriy ko`chib ketish kabi harakatlarda namoyon bo`lishi mumkin; - hududiy darajada ijtimoiy tanglik ko`pincha turli ijtimoiy-siyosiy tuzilmalarning omma orasida ta`sir ko`rsatish va hokimiyat uchun kurashdagi faolligining o`sishi bilan, turli ekstremistik guruhlar faoliyati , jinoiy elementlar faolligi ortishi bilan bog`liq bo`ladi.

5. Konflikt ishtirokchilarining ruhiyati Kichik va katta guruhlar darajasidagi, shuningdek, shaxs darajasidagi konfliktlar murakkab tabiatga ega va ularni faqatgina obyektiv va subyektiv sabablar o`zaro ta`sirini e`tiborga olgan holda tushuntirish mumkin. Har qanday jamiyatda shaxsiy yoki guruhiy konfliktlar faqat tashqi (iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va b.) sabablar bilan emas, shuningdek, shaxslar va guruhlarning ruhiy xususiyatlari bilan ham yuzaga keladi. Ko`pchilik tadqiqotchilar konfliktning tashqi va ichki (ruhiy) omillarini bir xil ahamiyatdagi omillar deb qarashga moyildir. Konfliktli vaziyatlarni tahlil etishda va ularni tartibga solish bo`yicha amaliy choralarni belgilashda ruhshunoslar uchun eng muhim narsa bu konfliktlilik darajasini ortishiga olib keluvchi shaxslar va guruhlar xulq- atvorining tipologik ruhiy xususiyatlarini aniqlash hisoblanadi. Xulq-atvor modelidan kelib chiqib umumlashgan ko`rinishda konflikt ishtirokchilarining quyidagi uch asosiy ruhiy tipi farqlanadi : 1. Destruktiv(buzg`unchi) tip. Subyektning bu ruhiy tipi konfliktni yuzaga keltirishga va uni to raqibini jismonan yo`q qilib yuborishgacha yoki to`la mag`lub qilishgacha kuchaytirishga intiladi. Turmushda - bu xudbin, janjal va mojarolar tashabbuskori, muassasada - tuhmatchi, ig`vogar omma orasida - tartibsizliklar va buzg`unchi harakatlar boshlovchisidir. Agar shunday toifa shaxslar bo`lmaganida ko`pgina konfliktli vaziyatlar tinch yo`l bilan hal etilishi mumkin bo`lar edi. Bu holat so`nggi vaqtda dunyoning turli hududlarida bo`lib o`tayotgan millatlararo konfliktlar misolida yaqqol ko`rinadi. Xalqaro maydonda harakat qilayotgan bunday subyektlar ham ma`lum (S.Xuseyn, Ben Laden va va b.) Konfliktli xulq-atvor o`z-o`zini nazorat qilmaslik oqibatida kelib chiqadi. Konfliktlarga moyil kishilar qoidaga ko`ra, yengil ta`sirchan, qahrli, qo`pol, o`tkir hissiyotlarga va tavakkal qilishga moyil bo`ladilar, uzoqni ko`ra bilmaydilar.

2. Konstruktiv (ijobiy) tip. Bu tipdagi shaxslar konfliktdan qochishga, har ikkala tomon uchun maqbul qarorni topishga intiladilar. Konstruktiv yondashgan odam vositachi yordamidan foydalanadi va tanglikni yumshatishga yo`naltirilgan harakatlarni amalga oshiradi. Konstruktiv tip subyektlar muzokaralarni ishtiyoq bilan olib boradilar, kelishmovchilik predmetini va uni tartibga solish yo`llarini oydinlashtirishga intiladilar. 3.Konform tip. Konfliktdagi bunday tip shaxs ko`proq yon berishni, kurashni davom ettirishdan ko`ra itoatkorlikni afzal ko`radi. Ko`p hollarda xulq-atvorning komform modeli boshqalarning tajovuzkor harakatlariga obyektiv yordam qilishi mumkin , masalan, subyektlar o`rtasidagi ziddiyatlar arzimagan sabablarga ko`ra vujudga kelgan bo`lsa. Bu holda xulq-atvorning kompromiss yo`li - bu konfliktni to`xtatishning eng yaxshi usulidir.

Tavsiya etilgan adabiyotlar ro`yxati: Karimov I. A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.: O`zbekiston, 1996. – 364 b. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T. 2. – T.: O`zbekiston, 1996. – 380 b. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: O`zbekiston, 1996. – 366 b. Karimov I. A. Bunyodkorlik yo`lidan. T. 4. – T.: O`zbekiston, 1996. – 394 b. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. T. 5. – T.: O`zbekiston, 1997. – 384 b. Karimov I. A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. T. 6. – T.: O`zbekiston, 1998. – 429 b. Karimov I. A. Biz kelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz. T. 7. – T.: O`zbekiston, 1999. – 413 b. Karimov I. A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. T. 8. – T.: O`zbekiston, 2000. – 525 b. Karimov I. A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas`ulmiz. T. 9. – T.:

O'xshashlar

Yuridik konfliktlarning tabiati va turlari

Demokratik jamiyat to’g’risidagi dastlabki qarashlar va uning rivojlanish bosqichlari

Davlat mexanizmi

Davlat mexanizmi

Davlat mexanizmi tushunchasi va xususiyatlari