Uyushgan jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi sabab va sharoitlar - Huquqshunoslik - Referatlar

Uyushgan jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi sabab va sharoitlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87 KB

Ko'chirib olish

Uyushgan jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi sabab va sharoitlar Reja: 1. Uyushgan jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi sabab va sharoitlar 2. Uyushgan jinoyatchilik bilan bog‘liq ma’naviy muhit 3. Uyushgan jinoyatchilikning oldini olishdagi profilaktik chora- tadbirlar tizimi

Uyushgan jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi sabab va sharoitlar Uyushgan jinoyatchilik o‘ziga xos harakatchan aloqalar bilan bog‘- langan shakli va turlariga, ichki «oila rishtalariga ega bo‘lish» va ushbu tizimning rivojlanishi uchun o‘ziga xos tijorat (biznes) hamda turli faoliyat yo‘nalishlarining o‘zaro bog‘liqligini ta’minlash asosida jinoiy faoliyat yuritadi. Uyushgan jinoyatchilikning jinoiy yo‘l bilan olgan foydasi ayni paytda yangi daromadlar olishga sarf qilinadi. Uyushgan jinoyatchilik aynan shu tariqa o‘zining xavfsizligini ta’minlashga qodir va jamiyatni paro- kandalikka olib keluvchi hamda moddiy jihatdan katta zarar keltiruvchi tizimga ega. Uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etish uchun esa birinchi galda uning sabab va sharoitlarini bilish katta ahamiyatga ega. Mavjud huquqiy va maxsus adabiyotlar hamda uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotidan ma’lum bo‘ldiki, uyushgan jinoyatchilikning kelib chiqishida muayyan sabab va sharoitlar mavjud. Ijtimoiy munosa- batlarda jinoiy bo‘lmagan munosabatlarning jinoyatga sabab bo‘lishi mum kinligini oldindan ko‘ra bilmaslik va ilmiy bashorat etilmasligi, ijtimoiy hayot talablaridan chetga chiqishlarni avvaldan aniqlashga chora ko‘rmaslik va qarshi kurash olib bormaslik uyushgan jinoyatchilikka yo‘l ochadi. Ta’kidlash joizki, jinoyatchilik jamiyatda yuzaga keladigan salbiy ijtimoiy holatdir, shu bois, uning o‘ziga xos jihati, qonuniyatlari, shakllanish mantig‘i mavjud. Jinoyatchilikka qarshi o‘z vaqtida kurash olib borilmas ekan, u o‘zini keltirib chiqargan sharoitga, jumladan iqtisodiyotga, ijtimoiy vaziyatlarga, siyosatga, jamiyatning ma’naviy yashash tarziga moslashadi, eng xavflisi, jinoyatchilik ijtimoiy chekinishlarga ta’sir etadi va ularning yanada kengayishiga imkon beradi. Uyushgan jinoyatchilik jinoyatchilikning ijtimoiy sharoitdagi nomaqbul vaziyatlar bilan o‘zaro bog‘lanish oqibatidir. Ushbu holat uyushgan jinoyat chilikni atroflicha tahlil etish uchun olib boriladigan tadqiqot ishlarida e’tiborga olinishni taqozo etadi.

Avvalgi boblarda ko‘rib chiqilganidek, mulk bilan bog‘liq muno- sabatlarda yuzaga keladigan ayrim holatlar, jumladan mulk bilan bog‘liq masalalarning yetarlicha hal etilmaganligi, davlat mulkini tasarruf qilishda beriladigan vakolatlarning aniq belgilanmaganligi (masalan, davlat vakolat lari va mulkka egalik qiluvchi turli yuridik shaxslar faoliyatida) kabilar ham uyushgan jinoyatchilikning shakllanishiga ta’sir etadi. Uyushgan jinoyatchilikning yuzaga kelishi bilan bog‘liq yana bir holat, moliya va aholining pul daromadlari hamda shunga yarasha tovar mahsulot- larining o‘zaro muvofiqlashtirilmaganligi, tovar va xizmat ko‘rsatish sohalarida pul taqchilligining yuzaga kelishi va avj olishi; bir xil bajarilgan ish uchun ishlab chiqarish va tijorat sohalarida haq to‘lashdagi farqning mavjudligidir. Umuman olganda, uyushgan jinoyatchilikning yuzaga kelishida ijtimoiy yo‘nalishdagi salbiy omillar alohida o‘rin tutadi. Bular ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish o‘rtasidagi farqning yuzaga kelishi, daromadlarning taqsim- lanishida jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy qatlamlarning yuzaga kelishi va buning oqibatida bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan, yetarlicha va kam ta’minlangan guruhlarning shakllanishi kabilar. Jamiyatda yuzaga keladigan bu kabi guruhlarning mavjudligi, birinchidan, o‘ziga xos daromad olish va kam miqdorda xarajat qilish bilan uzviy bog‘liqligida bo‘lsa, ikkinchidan, iq- tisodiyotda adolatli taqsimot prinsipining buzilishi bilan aloqadordir. Ba’zi shaxslarning moddiy jihatdan yetarlicha ta’minlanganligiga sabab ularning ish joylarida turli moddiy boyliklarga yaqindan bog‘liqliklaridir. Hech shubha yo‘qki, moddiy boyliklarning aholining muayyan qismi ixtiyoriga o‘tib qolishi juda xavfli holatlarga olib keladi, chunki bu adolat mezonining buzilishi bo‘lib, shu orqali ijtimoiy mehnat faoliyatining mohiyati va mehnat faoliyatiga nisbatan jamiyatdagi ijobiy qarashlarga salbiy ta’sir etadi. Ya’ni, «yaxshi yashash uchun faqat qonunni buzish lozim» degan fikrni keltirib chiqaradi hamda aynan moddiy boyliklarga ega bo‘lish uchun ayrim mansabdor shaxslarga pora berishga intilish, qonun ustunligi- ning buzilishi va davlat siyosatiga ishonchsizlikni, umuman jamiyatda ijtimoiy vaziyatni og‘irlashtirishga olib keladi.

Aholi ayrim toifasining moddiy jihatdan kam ta’minlanganligi esa, ularning ijtimoiy muhofazasi yo‘qligi va ish haqining kamligi bilan uzviy bog‘liqligidir. Bu kabi fuqarolarning ko‘pchiligini doimiy ishga ega bo‘lma- ganlar tashkil etadi. Eng achinarli tomoni, bu kabi shaxslarning ba’zilari ichkilikbozlik yo‘liga kiradilar va ijtimoiy foydali mehnatga bo‘yin egmaydilar. Bu shaxslarning o‘ziga xos salbiy muhitga tushib qolishlarini aslo oqlab bo‘lmaydi, ammo jamiyat ularning qaramog‘ida bo‘lgan oila a’zolari, voyaga yetmagan go‘daklarning sog‘lom kamol topishlari va yashashlari uchun imkon yaratishi hamda ularning kriminogen muhitga bog‘lanib qolishlarining oldini olish choralarini ta’minlamog‘i lozimligini unutmaslik zarur. Uyush gan jinoyatchilik o‘z jinoiy faoliyatlari chegarasini giyohvandlik vositalari, qurol-yarog‘lar kontrabandasi hisobiga kengaytirishini ham ko‘rish mumkin va bunda ular chet mamlakatlarda faoliyat ko‘rsatayotgan uyushgan guruhlar tajribalariga tayanadi. Bayon etilganlarga asosan, jinoiy tarzda shakllanadigan jinoyatchilik shakllarining yuzaga kelishiga olib keluvchi quyidagi ijtimoiy salbiy sharoit- larning mavjudligini ko‘rish mumkin: -ta’minot va taqsimot munosabatlaridagi qarama-qarshiliklarning mavjudligi; -jamiyatdagi mavjud ijtimoiy va ma’naviy qarashlarning susayishi; -uyushgan jinoyatchilikning jamiyat uchun xavfliligi va uning oqi- batlariga to‘g‘ri baho berilmasligi; -huquqni muhofaza qilish organlarining jinoyatchilikning sifat o‘zgarishini inobatga olmagan holda faoliyat ko‘rsatishlari kabilar. Ta’minot va taqsimot munosabatlaridagi mavjud qarama-qarshiliklar asosan o‘ziga xos tengsizlik kabi xavfli ko‘rinishlar orqali shakllanadi va bunda ayrim fuqarolar turli yo‘llar bilan jamiyat ne’matlariga erishadilar va haqiqiy mehnatkash fuqarolar hisobiga kun ko‘radilar. Binobarin, adolatsiz tarzda va sun’iy ravishda yuzaga keladigan moddiy jihatdan tengsizlik bir qator ijtimoiy salbiy holatlarni keltirib chiqarishdagi asosiy sababdir. Jamiyatdagi mavjud ijtimoiy va ma’naviy qarashlarning susayishi esa jamiyat a’zolari shakllanadigan oiladagi tarbiyani susaytiradi va ma’naviy

qadriyatlarga nisbatan qarashlarga zid xulqni yuzaga keltiradi. Bu esa ayni paytda jinoyat olamining jisman yasharishiga imkon yaratadi. Ta’kidlash joizki, huquqni muhofaza qiluvchi organlarning uyushgan jinoyatchilikni yetarlicha baholamasligi oqibatida jinoyatchilikka qarshi kurashda yuzakichilik kabi illat shakllanishi mumkin, natijada talab darajasidagi boshqaruv jarayonini tashkil etishda noto‘g‘ri xulosa chiqariladi. Huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatida jinoyatchilikning sifat o‘zgarishini inobatga olmagan holda eskicha usullar asosida ishning tashkil etilishi birinchi galda quyidagilar orqali namoyon bo‘ladi: -yuqori malakali xodimlar safining kamayishi, huquqni muhofaza qilish organlarida, shu jumladan ichki ishlar organlarida ham jinoyatchilikka qarshi kurash tajribalarining yangi avlodga o‘tib borishi prinsipini ta’minlashdagi uzilishlar; -jinoyatchilikni o‘ziga kasb qilib olganlar yuzaga keltirgan kriminogen holatlarni to‘g‘ri baholash uchun zarur bo‘lgan axborot-tahlil bazalarining yo‘qligi; -operativ xizmat sohasini haddan tashqari markazlashtirishga e’tibor qaratish va natijada ichki ishlar organlarining turli xizmat sohalari faoliyatlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikning buzilishiga olib kelishi. Sanab o‘tilganlar asosan tashkiliy-boshqaruv ishlarida yo‘l qo‘yil- masligini talab etsa, siyosiy jihatdan jamiyatda yuzaga keladigan byu- rokratizm, mahalliychilik, ma’muriyatchilik va nozarur hollarda oshkoralikni cheklash kabilar uyushgan jinoyatchilikning rivojlanishiga yo‘l ochadi. Eng achinarlisi, uyushgan jinoyatchilik faoliyatini siyosiy jihatdan qo‘llash, ya’ni jinoyatchilarga madad berish, moliyaviy ta’minlash, shuningdek sobiq Ittifoq davlatlariga kirgan va hozirgi kunda mustaqil ayrim davlatlar va boshqa chet davlatlarning hududlarida faoliyat ko‘rsatayotgan millatchilik ruhidagi jinoiy oqimlarga atroflicha yordam berish kabi siyosiy o‘yinlar ham kuzatilmoqda. Uyushgan jinoyatchilik bilan bog‘liq ma’naviy muhit - faqat o‘z manfaatlarini o‘ylash, xususiy mulkchilikka o‘ta berilish, davlat boshqaruvi tizimiga kiruvchi rasmiy organlar faoliyatiga ishonchsizlik bilan qarash, ularning

zarur ehtiyojlarni ta’minlashdagi tutgan o‘rnini e’tirof etmaslik kabilar ham o‘ziga xos ravishda jamiyatga o‘ta salbiy ta’sir etadi. Shu bilan birga, jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishdagi taktika va strategiya yo‘nalishlaridagi kamchiliklarga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Chunki uyushgan jinoyatchilik yuzaga kelishining ilk davrlarida quyidagi holatlar e’tibordan chetda qolganligini unutmaslik zarur: birinchidan, jinoyatchilikning umumiy tashkiliy jihatlari, ya’ni: u bilan bog‘- liq o‘ziga xos holatlar, jinoyatchilikka qarshi kurashda e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan asosiy yo‘nalishlar, zarur maqsad sari yo‘naltirilgan dasturiy reja yaratish, ushbu dasturiy rejaning amalga oshirilishi uchun zarur mablag‘ bilan ta’minlash kabilarga o‘z vaqtida e’tibor qaratilmaganligi va amaliyotga joriy etilmaganligi; ikkinchidan, aynan uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etish va bunda asosiy e’tibor jinoyatchilikni o‘ziga «kasb» qilib olganlarga qaratilgani holda zarur bo‘lgan huquqiy asoslarning yo‘qligi. Chunki uyushgan jinoyatchilik bilan bog‘liq kriminal holatlar muntazam o‘zgarib turishini e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi; uchinchidan, jinoyatchilikning oldini olishning jinoyatchilikka qarshi kurashdagi eng zarur yo‘nalish deb topilishi bilan birga, huquqni muhofaza qilish faoliyati bilan chalkashtirilishi. Shu bilan birga, oldini olish va huquqni muhofaza qilish faoliyati bir-birining o‘rnini almashtirishi bilan emas, balki bir-birini to‘ldirib turishining e’tiborga olinmaganligi; to‘rtinchidan, jinoyatchilikning oldini olishning ilmiy asoslangan sabab va sharoitlariga yuzaki qarash orqali faqat umumiy suhbat va shu kabi rasmiy ogohlantirishlar bilan kifoyalanildi hamda jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi va ta’sir etuvchi salbiy omillar e’tiborga olinmadi. Uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashni olib boruvchi shaxsiy tarkibni kasbiy va ruhiy jihatdan toblash zamon talablari asosida bo‘lishiga ahamiyat berilmadi. Binobarin, uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash faqat shiorlar orqali amalga oshirildi va unga qarshi kurashning tashkiliy asoslari yo‘lga qo‘yil- madi va, eng muhimi, quyidagilarni e’tiborga olmagan holda zarur moddiy resurslar

ajratilmadi: -uyushgan jinoyatchilik muammosi va uning xavfi talab darajasida baholanmadi. Bunda, birinchi navbatda, jinoyatchilikka qarshi kurash ama- liyotida faoliyat ko‘rsatayotgan xodimlarning bilimlari ushbu jinoyatchilik xususidagi zarur ma’lumotlarni bilish asosida boyitilmaganligi, shuningdek jinoyatchilikning o‘zaro uyushayotganligi, kasbiy tus olayotganligining e’tibordan chetda qoldirilganligi; - jinoyatga daxldor shaxslarni, jinoiy guruh va uyushmalarning a’zo- larini, shu qatori jazoni ijro etish muassasalarida jazoni o‘tayotganlar ichi- dagi sheriklarini operativ yo‘llar bilan tezda topishning yo‘lga qo‘yilma- ganligi; -jinoiy unsurlarning faollashgan holatlarini ichki ishlar organlarining avvalroq bilishining yo‘lga qo‘yilmaganligi; -aynan jazoni ijro etish muassasalarida jazoni o‘tayotgan jinoiy guruhlarning faoliyati ustidan nazoratning sustligi; -shuningdek, alohida xavfli yo‘lboshchilar faoliyatining ochiqda va jazoni o‘tash joylarida qanday kechayotganligining hisobga olinmasligi kabilar. To‘g‘ri, bir necha yillar davomida va asosan sobiq Ittifoqning oxirgi damlarida yuzaga kelgan bu kabi kamchiliklar hozirgi paytda ko‘p jihatdan o‘z yechimini topmoqda. Biroq, shunday bo‘lsa-da, uyushgan jinoyatchilikka xos bunday sabab va sharoitlarni nazariy jihatdan doimiy tahlil etib borish kriminologiya fanida alohida e’tiborga loyiq bo‘lib qolmoqda. Uyushgan jinoyatchilikning hozirgi kunda mavjudligining sabab va sharoitlari esa quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - o‘zgalar hisobiga kun ko‘ruvchi (parazit) va g‘ayriqonuniy ravishda «moddiy ta’minlangan» ayrim shaxslarning javobgarlikka tortilmasliklari. Bunday kimsalar o‘ziga xos manmanlik ruhiyatini yuzaga keltiradilar («Biz alohida toifadagilarmiz va shunday shohona yashashga haqlimiz») va shu kabi hayot tarzini targ‘ib qiladilar; - xufiyona va g‘ayriqonuniy ravishda topilgan mulkka ega bo‘lish. O‘z- o‘zidan savol tug‘iladi, jinoyatchilar to‘plagan bu kabi katta mablag‘lar nimalarga

sarflanadi? Bu borada olib borilgan tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, bu mulk asosan to‘rtta ulushga bo‘linadi. Birinchi va ikkinchi ulushlar xufiyona iqtisodiyotni (xom ashyo, fondlarni saqlovchilar, tovarshu- noslar, yuk tashuvchilar kabi va turli kutilmagan «mehmonlar» (taftishchilar, soliq va bojxona idorasining xodimlari va davlatning maxsus kurashga mas’ul organlari kabilar)ga sarflanadi; uchinchi ulush yuqori ta’minotga erishishga xizmat qiladi; to‘rtinchisi esa pulni xazinaga aylantirish. Eng achinarlisi, xufiyona iqtisodiyot o‘z manfaati uchun muomalada bo‘lgan naqd pullarni muomaladan imkon boricha ko‘proq olishga harakat qiladi; - uyushgan jinoyatchilikni tuzish orqali o‘z faoliyati va xavfsizligini ta’minlash. O‘z vaqtida uyushgan jinoyatchilik davlatning huquqni muhofaza qilish organlariga qarshi turish uchun asosan quyidagi uch yo‘nalishlarda ish olib boradi: 1) huquqni muhofaza qiluvchi organlar va ularning faoliyatlarini qasddan buzib ko‘rsatish va izdan chiqarishga erishish; 2) huquqni muhofaza qilish organlari olib borayotgan tadbirlarni muntazam kuzatib borish; 3) ayrim jinoiy faoliyatlarga huquqni muhofaza qilish organlarining xodim- larini tortish va jalb qilishga erishish. Ta’kidlash joizki, uyushgan jinoyatchilikning oldini olish borasida O‘zbekistonda zarur huquqiy asoslar yaratilgan va yaratilmoqda. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining amaldagi jinoyat qonunchiligi huquqni muhofaza qiluvchi organlarning jinoiy guruhlarning nafaqat quyi tabaqalari, balki jinoiy uyushmalarning yo‘lboshchilarini ham javobgarlikka tortishga huquqiy jihatdan imkon beradi. Uyushgan jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini aniqlamasdan turib, mam - lakatimizda amalga oshirilayotgan ijobiy o‘zgarishlarning talab darajasida bo‘li- shiga erishish mumkin emas, chunki uyushgan jinoyatchilikning mavjudligi oqibatida huquq-tartibotning buzilishi va jamiyatda jiddiy asoratlarning yuzaga kelishi mumkin.

Uyushgan jinoyatchilikning oldini olishdagi profilaktik chora-tadbirlar tizimi Uyushgan jinoyatchilik o‘ziga xos ijtimoiy voqelik sifatida mavjud va u yangi jamiyat qurishga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Uyushgan jinoyatchilik jamiyatda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga qarama-qarshi tarzda o‘z tusini o‘zgartirish xususiyatiga egaligini albatta e’tiborga olmoq darkor. Shunga ko‘ra, olib boriladigan barcha umumiy va maxsus ta’sir choralarining qo‘llanishida buni e’tiborga olish lozim. Oddiy qilib aytganda, uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashda jamiyatning ilmiy-nazariy jihatdan asoslangan tarzda umumiy kurash olib borishi talab etiladi. Xususan, ushbu kurashni tashkil etishda sotsiologiya, iqtisodiyot va psixologiya sohasidagi olimlarning uyushgan jinoyatchilikdek salbiy holat yuzasidan olib borgan tadqiqotlarining xulosalariga tayanish katta ahamiyatga ega. Chunki jamiyat hayotidagi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy kamchiliklar, aytib o‘tilganidek, uyushgan jinoyatchilikni yuzaga keltiradi va uning rivojlanishini «oziqlantiruvchi» sharoit bo‘lib hisoblanadi. Ushbu ijtimoiy illatga qarshi olib boriladigan kurash strategiyasi bilan bog‘liq profilaktika, huquqiy va tashkiliy chora-tadbirlarning amalga oshirilishini rejalashtirishga alohida e’tibor qaratilishini talab etadi. Bu kabi tadbirlarning amalga oshirilishini ta’minlash esa mavjud xufiyona iqtisodiyot va iqtisodiyot bilan bog‘liq barcha jinoyatlarni atroflicha tahlil etish bilan uzviy bog‘liqdir. Shuningdek, hozirgi kunda jamiyatning ijtimoiy tizimini ilmiy jihatdan baholash, aholining turli qatlamlari va guruhlariga nisbatan differensial siyosat yuritishni yo‘lga qo‘yish talab etiladi. Shunga ko‘ra, quyidagi toifadagi shaxslarga alohida e’tibor qaratilishi maqsadga muvofiqdir: 1) shubhali tarzda daromad topayotgan va ko‘p miqdordagi mulk va moliyaviy mablag‘larga ega shaxslarni; 2) kam daromadli, umuman moddiy ta’minotga ega bo‘lmaganlar; 3) jinoiy va ma’naviy buzuq yo‘lga kirganlar (jinoyatni kasb qilib olganlar,

bir necha bor sudlanganlar, ichkilikbozlar, giyohvandlar, toksiko- maniyaga yo‘liqqanlar, o‘zgalar hisobiga kun ko‘ruvchilar, daydilar kabi). Eng muhimi, uyushgan jinoyatchilikka qarshi qaratilgan kurashni tako- millashtirish uchun, birinchi navbatda, ushbu faoliyat yo‘nalishini muvofiq- lashtiruvchi huquqiy asoslarni yanada takomillashtirish talab etiladi. Hozirgi kunda korrupsiya, uyushgan jinoyatchilik va operativ qidiruv faoliyati to‘g‘risidagi qonunlarni yaratish dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib hisoblanadi. Shu bois, bu borada zarur ishlar amalga oshirilmoqda. Uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashni takomillashtirish uchun huqu qiy asoslarni takomillashtirish bilan bir qatorda, ushbu kurash faoliyatining ta’minoti ham alohida ahamiyatga ega (ya’ni, yuqori malakali mutaxassislar, moddiy- texnikaviy ta’minot kabilar). Chunki zarur ta’minot ishlarining amalga oshirilishi qo‘yilgan vazifa- larning bajarilishini kafolatlaydi. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi tizimida qayta tashkil etilgan uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash xizmatlari faoliyatining tashkiliy asoslarini ko‘rsatish mumkin. Qisqa vaqt ichida ushbu xizmat sohasidagi boshqarma va bo‘limlar zarur zamo naviy texnik vositalar bilan ta’minlandi hamda xorij tajribalari asosida tayyorlangan mutaxassislarga ega. Yuqorida ko‘rib chiqqanimizdek, uyushgan jinoyatchilik muntazam ravishda huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining faoliyatlari yuza sidan doimiy ravishda o‘z manfaatlari uchun kuzatuv ishlarini olib boradilar. Demak, huquqni muhofaza qilish organlarining xodimlari va jinoyatchilikka qarshi kurashayotgan jamoatchilik vakillarining huquqiy jihatdan himoyasini ta’minlash ham katta ahamiyatga egadir. Bu, albatta, muhim amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan muammodir va bu muammoni yechish bo‘yicha zarur normativ asoslar yaratilgan. Ammo ushbu holat yuzasidan bir qator masalalar o‘zining nazariy yechimini ham kutayotganligi kriminologik tadqiqotlarda alohida o‘rin egallamoqda. Jumladan, xodimlarning xavfsizliklarini ta’minlash va jinoyat chilarning turli salbiy gap-so‘zlarni tarqatishi va shu orqali xodimlarni o‘zlarining jinoiy saflariga tortishlarining oldini olish uchun jinoiy unsurlar qiladigan har qanday g‘arazli

ishlar to‘g‘risida axborotlar to‘plash tizimini yo‘lga qo‘yish lozim. Shu bilan birga, xodimning o‘z vazifalarini bajarishidagi har qanday to‘siqni yuzaga keltirishdagi xatti-harakatlarni, kim tomonidan amalga oshirilgan bo‘lmasin, qonun asosida ko‘rib chiqilishini ta’minlash lozimdir. Sanab o‘tilganlar huquqni muhofaza qilish organlari va ularning xodim larini muhofaza qilish mexanizmining ayrim jihatlari, xolos. Eng muhimi, xodimning uyushgan jinoyatchilik va ularning jinoiy faoliyatlarida qo‘llani- ladigan usul hamda vositalarni bilishi maqsadga muvofiqdir. Shu o‘rinda ma’lumotlar o‘z vaqtida, aniq va kerakli bo‘lishi lozimligiga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Shunga ko‘ra, bu ma’lumotlar quyidagilarni o‘zida ifodalashi lozim: - indikativ, ya’ni uyushgan jinoyatchilikning rivojlanishidagi o‘ziga xos jihatlar va yo‘nalishlar xususidagi ma’lumotlarni o‘zida aks ettirishi; - taktik, ya’ni doimiy ravishda huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlarining amaliy faoliyatlarida zarur bo‘lgan ma’lumotlar; - ctrategiya nuqtai nazaridan, ya’ni eng muhim axborotlar sifatida uyushgan jinoyatchilikning shakli va uning tashkiliy tizimiga xos bo‘lgan hamda tegishli tarzda to‘plangan va tahlil etilgan ma’lumotlar; - isbotlovchi, ya’ni tekshirilgan va sud jarayonida dalil-isbot sifatida ishlatilishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar. Uyushgan jinoyatchilikning oldini olish va unga yo‘l qo‘ymaslik ko‘p jihatdan ichki ishlar organlarining operativ qidiruv faoliyati bilan uzviy bog‘langandir. Shuning uchun ham ularning oldini olishda operativ qidiruv profilaktikasini qo‘llash katta ahamiyatga egadir. Eng muhimi, uyushgan jinoyatchilik va ularning yo‘lboshchilari xu susida Ichki ishlar vazirligi va uning tizimiga kiruvchi barcha xizmat sohalari, boshqarma va bo‘limlari olib boradigan barcha axborotlarni mar- kazlashgan holda jamlash lozim. Chunki bu kabi axborot markazi o‘z vaqtida har bir xizmat sohasi, boshqarma va bo‘limlar uchun zarur axborotlarni o‘z vaqtida topishga katta yordam beradi. Shu jumladan, jazoni ijro etish muassasalarida saqlanayotgan axborotlar ham ushbu markazga kiritilishi lozimligini unutmaslik zarur.

Albatta, uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash, birinchi navbatda, davlat boshqaruvining barcha yo‘nalishlari faoliyatida qonunchilikning to‘liq ta’minlanishiga rioya etishni talab etadi va shu orqali poraxo‘rlik, davlat, uning ijro organlari va ayniqsa ichki ishlar organlarida korrupsiyaning yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim. Bunda mamlakatda amalga oshiri- layotgan siyosiy tizimni isloh qilish, demokratiya va oshkoralikni yo‘lga qo‘yish alohida ahamiyatga egaligini e’tiborga olmoq darkor. Uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashda ommaviy axborot vosita larining tutgan o‘rni o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Hozirgi kunda gaze- talarda bir qator maqolalar, televideniye va radio orqali maxsus ko‘rsatuv hamda eshittirishlarda uyushgan jinoyatchilik va uning fosh etilishi yuza sidan muntazam ravishda ma’lumotlar berib borilmoqda. Shuningdek, internet tarmoqlari orqali ham xalqaro miqyosdagi uyushgan jinoyatchiliklar xususida ko‘plab ma’lumotlarni olish mumkin. To‘g‘ri, bu kabi ma’lumotlar nafaqat xabar berishi, balki ommaning bunday unsurlarga nisbatan ma’naviy jihatdan xulosa chiqarishlariga imkon yaratishi lozim va shu orqali jinoyatchilikning ildizi ayrim ijtimoiy guruhlar ongidagi salbiy ruhiyatga borib taqalishini ochib berish lozim. Zotan, uyushgan jinoyatchilik va uning ishtirokchilarini ulug‘lash kabi holatlarning yuzaga kelib qolishiga mutlaqo yo‘l qo‘yilmasligi lozim. Uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashni umumdavlat va eng ahamiyatli miqyosdagi tadbir sifatida tushunmoq zarur. Umuman olganda, uyushgan jinoyatchilikning oldini olish va bartaraf qilish uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilmog‘i lozim: - huquqni muhofaza qiluvchi organlar o‘zaro hamkorligining shakli va usullarini yaratish orqali, ularning faoliyat yo‘nalishlarini tarmoqlararo tuziladigan muvofiqlashtiruvchi organ olib boradigan hamda ma’lum bir vaqt oralig‘iga mo‘ljallangan dastur asosida zarur vazifalarning bajarilishini belgilash; - uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashga faqat maxsus tayyorgar- likdan o‘tgan shaxslarni jalb etish; - uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashuvchi maxsus guruhlarni zarur

moddiy-texnikaviy jihozlar bilan ta’minlash; - mamlakatda fuqarolarning oladigan daromadlarini nazorat qilishning aniq mexanizmini yaratish va shu orqali bozor iqtisodiyoti sharoitida g‘ayriqonuniy daromad olishga yo‘l qo‘ymaslik, ularning xufiyona iqtiso diyot korchalonlari va uyushgan jinoyatchilik yo‘lboshchilari ta’siriga tushib qolmasligi hamda korrupsiya ta’siriga tushib qolgan «xalq g‘amini o‘ylov- chi» kimsalarga zarba berish. Uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashda ichki ishlar organlarining xalqaro hamjamiyatlar bilan aloqa o‘rnatishi va shu orqali uyushgan jinoyatchilikning xalqaro miqyosda harakatda bo‘lgan tashkiliy tuzilmalari faoliyatlarini cheklash muhim va dolzarb vazifa ekanligiga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Sir emaski, uyushgan jinoyatchilik ijtimoiy hayotning turli sohalarini o‘z ta’siriga olmoqda. Shu bois, ushbu unsur bilan talab darajasidagi kurashni yo‘lga qo‘ymasdan, jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirish murakkab kechadi. Shuning uchun ham bir qator davlatlar qatori O‘zbekistonda ham aynan uyushgan jinoyatchilikning turli ko‘rinish- lariga qarshi kurash dasturini ishlab chiqish yo‘lga qo‘yilmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999.

O'xshashlar

Uyushgan jinoyatchilikni tergov qilish

Jinoyatchilikning sabablari

Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari

Jinoyatchilikni kriminologik bashorat qilish

Uyushgan jinoyatchilik va jinoiy guruhlar psixologiyasi