Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг тушунчаси ва ривожланиш тарихи - Huquqshunoslik - Referatlar

Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг тушунчаси ва ривожланиш тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.3505859375 KB

Ko'chirib olish

Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг тушунчаси ва ривожланиш тарихи Режа: 1. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг тушунчаси 2. Жиноят судлов ишларини юритилиши 3. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари тизими

Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг тушунчаси Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари институти юза сидан ўзбек олимларидан айримлари илмий изланиш олиб борган лар. 1 Бу масала ўз мазмун моҳиятига кўра муҳим, зеро унинг зами нида инсон тақдири ётади. Ноҳақ жиноий жавобгарликка тортилган айбсиз шахсни жазо ўташи ва ҳақиқатда айбдор бўлган шахсни жазо дан қутилиб қолишини тасаввур қилишнинг ўзи қонунга ҳурмат ва эътиқодни сусайтиради. Кеч бўлса ҳам йўл қўйилган хато ва камчи ликларни бартараф қилиш имкони бордир, лекин йўқотилган соғлиқ, бой берилган умр, қадр-қимматни ким қоплайди? Бу ҳолат жамият, давлат манфаатларига ҳам мутлақо зиддир. Ноқонуний, асоссиз ва адолатсиз суд қарорларини чиқарилиши олдини олиш мумкин, албат та, чунки ҳукмни судья ёки суд таркиби чиқаради. Бунинг учун қонундан ёки ҳуқуқий тартибдан норози бўлиш эмас, балки судья ларни танлаш ва тайинлашда унинг инсоний сифатларини ўрганиш, уларга қўйиладиган талабни кучайтириш лозим, токи шундай ноло йиқ ҳуқуқшунос адашиб адолат ва ҳақиқат курсисини эгалламасин. Суд ҳокимиятини нуфузини ошириш нафақат суднинг, шу билан бирга судьяларнинг ҳам обрў-эътиборига боғлиқ. Ш. Монтескье су дья ўз вазифаларини сидқидилдан, ҳалоллик билан бажараётганлиги ни, таъмагирлик унга ётлигини халқ билиши керак, шундагина унга ҳурмат ва ишонч ортади, бу нафақат суднинг нуфузини балки, судьянинг ҳам обрўсини оширади, дейди. 2 Судьяларга нисбатан қўйила диган умумий талаблар юридик адабиётларда кўп бора ёритилган. 3 Жумладан, Н.В. Радутнаянинг бу масаладаги фикри эътиборга лойиқ. У судьяларнинг касбга бўлган 1 Саркисянц Г.П. К вопросу о понятии “существенный” при отмене или изменении приговора в уголовном процессе. // Ж. Проблемы государства и права. –Т.: -1980. –Б. 31-38.; Пулатходжаев С. Некоторые правила кассационного и надзорного производства нуждаются в изменении. // Ж. Соц. законность. -1969. -12-сон. –Б. 31-33.; Ильхамов Н. Становление института советской кассации в Туркестане. Общественные науки в Узбекистане. 1966. -7-сон. –Б. 66-69.; Стерник И.Б. Кассационное производство по УПК УзССР 1959. // Научные труды ТашГУ. Вып. 267., 1964. –Б. 116-127. 2 Монтескье Ш. Избранные произведения. -М.: 1955. –Б. 170. 3 Кучерук А.Д. Записки народного судьи. Барнаул. 1976. –Б. 22-42; Ликас А.Л. Именем Республики. –М.: 1979. -Б. 70-81.; Кочетков Т.В. Народные заседатели высшего судебного органа страны. // Высший судебный орган СССР. –М.: 1984. -Б. 140-146.

эътиқодини-меҳнатга муносабати, ма лакаси, қалбан адолатлилиги ва масъулиятлилиги каби омиллар бел гилайди, дейди. 4 Судьяларнинг касбий даражаси юксак, ўзлари эса етарли тажри бага эга бўлсаларгина чиқарган ҳукмлари қўйилган талабга тўла жа воб беради. Лекин, ҳукмни бекор бўлишига олиб келадиган хатони фақат судьяга юклашдан йироқмиз, чунки судгача жиноят иши дастлабки терговда тайёрланади, исботланиши лозим бўлган ҳолатлар тўла, ҳар томонлама ва холисона исботланади. Судьянинг бўйнига бундай ха тони қўймасликнинг ягона йўли, жиноят иши материалларини судга тайинлаш босқичида юқорида таъкидлаганимиздек, суд назоратини кучайтиришдир. Судьянинг ўз касби ва мансабини қадрлаши ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун суд этикасига қатъий риоя қилиш талаби уни инсофга чақиради, диёнатли бўлишга ундайди. З.В. Макарова суд маданияти қуйидаги таркибий қисмлар йиғиндисидан иборат, деб ёзади: 1) ҳуқуқий маданият, қонунни тўғри тушуниш, унга риоя қилиш ва татбиқ қилиш қобилиятининг мавжуд лиги; 2) маънавий етуклик - бунда жиноят ижтимоий муносабатларни тартибга солишда ахлоқ принциплари ва нормаларига риоя этиш на зарда тутилади, қачонки ҳуқуқ нормалари билан маънавий, ахлоқий нормалар биргаликда амалга оширилса, муаммоларни ижобий ҳал бўлишига эришилади; 3) сиёсий маданият, муайян сиёсий қарашлар, қадриятлар, билимлар мажмуи, жамият ва давлатнинг ривожланиши даги сиёсий йўл ҳамда белгиланган вазифаларга мувофиқ равишда жиноят ишини мазмунан кўриш ва ҳал қилишдир. Сиёсий маданият профессионал юристларнинг қонунни тўғри қўллашга, унинг моҳияти ва аҳамиятини тушунишга, масъулиятни ҳис этишга чорлайди; 4)ташкилий маданият – бу ишни режалаштириш, аниқ мақсадни кўз лаб, илмий-техникавий воситаларидан, фан ва техника ютуқларини унумли фойдаланиб, иш юритиш қобилиятидир; 5) эстетик маданият –юрист- мутахассиснинг ташқи белгилари, феъл-атвори, муомиласи, ўз устида 4 Радутная Н.В. Народный судья. Профессиональное мастерство и подготовка. –М.:1977. -Б. 4.

ишлаши, ўзини тутиши, ташқи кўринишидир, чунки ўз қадрини билган, соҳасига масъулият билан қараган шахс ўзгаларни ноҳақ азоб-уқубат чекишига йўл қўймайди. 5 Жиноят судлов ишларини юритилишида иштирок этган ҳар бир шахс унинг ҳуқуқ ва манфаатлари лозим даражада ҳимояга олиниши га ишонади. “Иш ўз моҳиятига кўра, мазмунан кўриб чиқилишида ҳақиқат ва адолат тантана қилиши керак, агар бунга эришилмаган бўлса, унда йўл қўйилган хато ва камчиликлар ҳукм, ажрим ва қарор ларнинг қонуний, асосли ва адолатлилигини текшириш босқичларида қайтадан кўриб чиқилишида тузатилиши лозим”. 6 Демак, бу босқич га нажот ва ишонч назари билан қаралади ва мурожаат этилади, чун ки бу босқичда иш юритиш ўз ичига жиноят процессининг барча босқичлари фаолиятини текшириш ва баҳо беришни қамраб олади. Л.В.Бойцованинг фикрича, бу босқич жиноят ишидаги ҳар қандай шубҳа ва гумонларни чиқариб ташлашдан иборат бўлади, бу эса ўз-ўзидан қўйилган айбни заифлашувига олиб келади. Далиллар ўртаси даги келишмовчилик ва қарама-қаршилик, айб борасидаги ички ишончнинг бўлмаслиги шулар жумласидандир. 7 Демак, бу босқичда давлат сири ёки шахснинг сир-асрорлари эмас, балки суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суднинг йўл қўйган хато ва камчиликлари, ҳақиқатни хаспўшлаб, билиб-билмай қилган ноҳақликлари устида сўз боради. Шунинг учун ҳам бу босқичда ошкоралик йўқ. Жамоатчилик у ёқда турсин, шу соҳадагилар ҳам юқори инстанция судларининг фаолияти, айниқса, бекор қилинган ёки ўзгартирилган ҳукмлар юза сидан тўлиқ маълумотга эга бўлишлари қийин. Суд томонидан йўл қўйилган хатоларни бартараф қилиш масаласи биринчи маротаба 1497 йил “Суд маълумотномаси тўпла ми”нинг 19- моддасида қайд этилган. Бу модданинг мазмунини шарҳ лаган С.И. 5 Макарова З.В. Гласность уголовного процесса. Челябинск.: 1993. -Б. 128. 6 Адаменко В.Д., Береговой И.Е. Судебный надзор: основания отмены, изменения приговора. Ак-Кем. Бар - наул.: 1995. -Б. 52. 7 Бойцова Л.В. Реализация принципа толкования сомнений в пользу подсудимого в судебном разбирательстве. // Охрана прав и интересов обвиняемого в свете правовой реформы. Кемерово, 1993. –Б. 93-94.

Шталемнинг ёзишича, юқори суд қуйи суднинг қарорини қайтадан кўриб, хатосини тузатиш билан чекланмасдан, балки уни тузатиши ва бу камчиликка қандай йўл қўйилганлигини аниқлаши лозим эди. Судья бекор қилинган қарори учун жавобгар бўлмаган, лекин бошқа судьялар учун бу ҳолат сабоқ бўлган. Қонунчиликда суд билан улар томонидан йўл қўйилган хато ва камчиликлар ажратилма ган, шунинг учун ҳам судьянинг ноқонуний, асоссиз қарори учун жа вобгарлик белгиланмаган. 8 Ҳукмни бекор қилиш асослари биринчи марта 1715 йил “Про цесслар ёки суддаги даъволашувларнинг қисқача Тавсияномаси”нинг “Ҳукмни бекор қилиш тўғрисида”ги 2-бобининг биринчи моддасида қайд қилинган. О.И.Чистяков ушбу моддани шундай изоҳлайди: “Моддада ҳукмни бекор қилиниши (ўзгартирилиши) учун асослар са наб ўтилган. Уларнинг рўйхати узил-кесил ҳисобланган. Ҳукмни бе кор қилиш асослари ичида процессуал талабнинг жиддий бузилиши асосий ўринни эгаллаган. Ишни қайтадан кўриб чиқиш асослари ти зимида ҳуқуққа хилофлик охирги ўринни эгаллаган. Бунда қонуннинг жиддий бузилиши назарда тутилган”. 9 Бу модданинг биринчи бан - дида - арзномада жавобгарга қўйилмаган айб бўйича суд ҳукмини чиқариш ҳолати; иккинчи бандида - яққол тусдаги суистеъмоллик; учинчи бандида - тортишув принципини бузилиши; бешинчи бандида - ҳукмдаги қарама- қаршиликлар ва уларнинг мазмунига қўйилган та лабларга риоя қилмаслик ҳолатлари назарда тутилган. “Процесслар ёки суддаги даъволашувларнинг қисқача Тавсия - номаси”нинг “Ҳукмлар тўғрисида”ги 2-бобининг 6-моддасида ҳукм ни қайтадан кўриб чиқиш (текшириш) тартиби белгиланган. Бунга кўра, “Фельдмаршал жиноят ишларини қайтадан кўриб чиқиш ҳуқу қидан фойдаланган. Фельдмаршалга берилган апелляция шикояти шунчаки ишни қайтадан кўриб чиқиш тўғрисидаги илтимоснома эмас, балки судьянинг ҳаракатлари устидан берилган шикоят деб қаралган. Шунинг учун ҳукмни бекор қилиниши шикоят берган шахс учун қўшимча оғирроқ турдаги жазони 8 Давыдова П.М. Уголовный процесс. Учебное пособие. Под ред. Дюрягина И.Л. Екатеринбург.: 1992. -Б. 39. 9 Чистяков Н.Ф. Верховный суд СССР. –М.: 1984. -Б. 79.

келтириб чиқарган. Тавсия номанинг 6-моддасида ҳукмда белгиланган жазонинг фақат оғирлиги устидан шикоят билдириш назарда тутилган, жазонинг енгиллиги са бабли шикоят қилиш апелляцияда белгиланмаган. Жиноят ишларида айбловчи эмас, балки фақат маҳкум шикоят билдириши мумкин бўлган... Қийноқ жазоси тайинланадиган ёки одатда ўлим жазоси бел гиланадиган ўта оғир жиноят ишлари учун тасдиқлаш инстанцияси қўлланилган. Тасдиқловчи инстанцияда фельдмаршал ёки генерал нафақат жазони енгиллаштириши, шу билан бирга уни оғирлашти риши ҳам мумкин” 10 бўлган. “Суд қарорлари устидан назорат” деган атама 1864 йилдаги: Суд қарорларининг таъсис қилиниши каби суд ислоҳоти ҳужжатларида қўлланилган, унинг саккизинчи бўлими “Суд қарорлари устидан на зорат ва суд идорасининг мансабдор шахсларининг жавобгарлиги тўғрисида”, 11 деб аталган. Ушбу атама мазкур ҳужжатнинг 1885 йил даги янги таҳририда ҳам сақланиб қолган. Суд қарорларининг таъсис қилинишидаги назорат умумий ва олий назорат сифатида мустаҳ камлаб қўйилган. “Бу назорат (Таъсисноманинг 251-моддаси) ишларни тез ва тўғ ри текширилиши ҳамда мансабдор шахсларнинг ўз вазифаларини аниқ ижро қилишлари устидан юритилган ва уни биринчи ваколатли шахс ёки раис амалга оширган; суд палатасининг катта раиси ва ок руг суди раисининг назорати палата ёки суднинг барча департамент лари ёки бўлимлари ва барча мансабдор шахслари устидан юритил ган. Умумий назорат (Таъсисноманинг 254-моддаси) империядаги суд идорасининг барча суд қарорлари ва мансабдор шахслари усти дан юритиладиган назоратдан иборат бўлган ва у Адлия вазири сий мосида намоён бўлган. Адлия вазири суд идорасининг амалдорлари дан унга зарур бўлган маълумотлар ва тушунтиришларни ёзма ра вишда ва шахсан вакили орқали етказилишини талаб этиш ҳуқуқига эга бўлган. Ҳукумат ишларини юритувчи Сенат олий назоратни олиб борган ва 10 Адаменко В.Д., Береговой И.Е. Судебный надзор: основания отмены, изменения приговора. Ак-Кем., Барнаул.: 1995. -Б. 85. 11 Ўша ерда. -Б. 86.

суд идораларининг барча суд ўринларига ва мансабдор шахсларига дахлдор бўлган”. 12 Шундай қилиб, ўша вақтлардаёқ суд қарорлари устидан назорат тушунчаси кенг маънода татбиқ этилган ва ўз мазмуни билан Адлия вазирлиги, судларнинг мансабдор шахс лари фаолиятининг ҳар хил шаклларини қамраб олган. Шунга қарамасдан, эслатиб ўтилган Таъсисноманинг 253-259- моддаларида юқорида қайд этиб ўтилган шахсларнинг судлар ва уму ман судьяларнинг процессуал фаолиятига, ишларнинг ўз моҳиятига кўра ҳал қилинишига аралашуви истисно этилган. Бу жиноят ишла рини моҳияти ва мазмунига кўра ҳал қилинишда судьялар ва судлар йўл қўядиган хатолар ва қонун бузилишларини бартараф қилиш мақсадини кўзлаган. 1864 йилдаги суд ислоҳоти даврида қабул қи линган, Судларда жиноят ишларини юритиш Уставига мувофиқ ҳукм устидан шикоят билдириш ва уларни қайтадан кўриб чиқишнинг ик кита институти – апелляция ва кассация инстанциялари белгиланган. Кейинчалик олий назорат янада кенгайган. Бу борада М.А. Чельцов нинг таъкидлашича: “Амалиётда Жиноят судлов ишларини юритиш Уставига маълум бўлмаган шундай қоида ишлаб чиқилдики, унга би ноан Сенат агар ишни кассация тартибида кўриб чиқишда шикоятда кўрсатилмаган алоҳида муҳим бузилишларини аниқлайдиган бўлса, унда у ҳукмни бекор қилиш ҳуқуқига эга бўлар эди. Устидан шикоят билдирилмаган ёки лозим бўлган муддатда шикоят билдирилмаган ҳукмларни Сенат фавқулодда ҳолат сифатида назорат тартибида бе рилган маълумотлар бўйича бекор қилиши мумкин бўлган”. 13 1864 йил 20 ноябрдаги Судларда жиноят ишларини юритиш тўғрисидаги Уставнинг тўртинчи бобидаги 912-915-моддаларини ўз ичига олган махсус бўлим ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартиришга бағишланган. Ю.П.Титов Уставда ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгарти риш “сабаблари” деб номланган бобни таҳлил қилиб, шундай деб ёз ган эди: “Суд палаталарига 12 Адаменко В.Д., Береговой И.Е. Судебный надзор: основания отмены, изменения приговора. Ак-Кем., Бар - наул.: 1995. -Б. 85-86. 13 Чельцов М.А. Уголовный процесс. –М.: 1962. – 461 б.

ҳукм устидан билдирилган шикоят ва протестларга сабаб бўладиган асослар санаб ўтилади. Суд ислоҳоти муаллифлари кассация тартибида шикоят билдиришнинг жорий эти лишини шу билан изоҳлаган эдиларки, бир апелляциянинг ўзи ши коятчилар ва судланувчиларни йўл қўйилган хатодан тўлиқ ҳимоя қила олмайди, чунки апелляция тартибидаги суд қарорларида қонун нинг бевосита маъноси ёки судларда иш юритиш тартиби бузилиши мумкин, уларга риоя қилинмаган ҳолда чиқарилган суд қарорини ҳақиқий деб эътироф этиш мумкин эмас. Уставда ҳукмни бекор қилиш учун асос бўладиган процессуал нормаларнинг жиддий бузи лишлари батафсил санаб ўтилган эди, лекин ундан воз кечилди, саба би ундаги моддалар ҳукмни кассация тартибида бекор қилиниши учун ҳуқуқ бермайдиган шартларни назарда тутган эди”. 14 1917 йил Октябрь тўнтаришидан кейинги даврларда юқори инстанция судлари томонидан ҳукмни бекор қилиш асослари давлат нинг фаолият кўрсатиш босқичларига мувофиқ равишда, ўз олдига қўйган вазифаларига мутаносиб холда шаклланди. Масалан, 1917 йил 22 ноябрдаги 1-сонли “Суд тўғрисида”ги Декретга биноан маҳаллий судларнинг ҳукмлари узил-кесил деб эътироф қилинди ва уларнинг устидан шикоят билдирилиши ман этилди. Бироқ, 1917 йил 19 декабрьдаги “Революцион трибуналлар, уларнинг таркиби, юритадиган ишлари ва белгилайдиган жазолар тўғрисида”ги Йўриқномада ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари сифатида қуйидагилар кўрсатилди: 1) судларда иш юритиш шаклларининг бузилиши; 2) ҳукмнинг яққол адолатсизлиги. Бекор қилинган ҳукмларни қайтадан кўриш РСФСР Адлия халқ комиссарлигининг илтимосномасига биноан амалга оширилар эди. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари 1918 йил 7 март даги 2- сонли “Судлар тўғрисидаги Декрет”да ҳам мустаҳкамлаб қўйилди. Мазкур ҳужжатда суд қарорида жиддий бузилиш мавжуд деб эътироф этилган ҳолда 14 Адаменко В.Д., Береговой И.Е. Судебный надзор: основания отмены, изменения приговора. Ак-Кем., Барнаул.: 1995. -Б. 87.

ҳамда ҳукм мутлоқ адолатсиз чиқарилган деб ҳисобланганда кассация тартибида ҳукмни бекор қилиш ҳуқуқи мустаҳкамланди. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари тизими 1918 йил 30 ноябрдаги “РСФСРнинг халқ суди тўғрисида”ги Низомида янада кенгайтирилди. Ушбу Низомга биноан Халқ судьялари Кенгаши ҳукмни бекор қиладиган орган деб эътироф этилди, у 89-моддага кўра декретлар жиддий бузилгани ҳолда ёки нотўғри қўлланилганида: шу жумладан, судларда иш юритиш шаклларининг бузилиши; дастлабки тергов ва суд терговининг тўлиқ эмаслиги; устидан шикоят билди рилган ҳукмнинг яққол адолатсизлиги ҳукмни бекор қилиш учун асос деб белгиланди. Халқ судьялари Кенгаши Низомининг 91-моддасига кўра қонуннинг нотўғри қўлланилиши айнан нимадан иборат бўлган лиги, судларда жиноят ишларини юритишда қандай шаклнинг бузил ганлиги, дастлабки тергов ёки суд терговининг тўлиқ эмаслиги ёки ҳукмнинг яққол адолатсизлиги нимадан иборатлигини кўрсатиш шарт эди. Бунда Халқ судьялари Кенгаши Низомининг 90-моддасига биноан ишни кассация тартибида кўриб чиқиш шикоятда келтирил ган важлар билан боғлиқ бўлмаган. 1919 йил 20 февралдаги “Халқ судлари ва революцион трибу наллар тўғрисидаги вақтинчалик Низом”нинг 52-моддасида ҳукм қуйидаги ҳолларда Халқ судьялари Кенгаши томонидан бекор қили ниши белгиланди: 1) қонунлар жиддий бузилганида; 2) устидан ши коят билдирилган ҳукм мутлоқ адолатсиз бўлганида. Асослар тизимида ўтказилган дастлабки терговнинг тўлиқ эмас лиги ҳақида ҳеч нарса дейилмади. Ушбу асосдан воз кечилиши, биз нинг назаримизда, мамлакатда қонунчиликни ўрнатиш борасида орқага ташланган қадам эди. РСФСРнинг 1922 йил 25 майдаги Жиноят-процессуал кодекси, суд тизими тармоқларининг икки йўналишга ажратганлигига (халқ судлари, революцион трибуналлар) қарамай, ҳукмни қайтадан кўриб чиқиш учун асос деярли ягона қилиб белгиланди: қонуннинг бузили ши ёки нотўғри

қўлланилиши; судларда жиноят ишларини юритиш шаклларининг жиддий бузилганлиги; ҳукмнинг яққол адолатсизлиги. Дастлабки терговнинг тўлиқ эмаслиги ҳолати эса ҳукмнинг бе кор қилиниши учун асос сифатида халқ судларига тегишли бўлиб, ре волюцион трибуналларга тааллуқли эмас деб топилди. Бироқ ҳамма ҳолларда ҳам ҳукмни текшириш зарурлиги эътироф этилди, чунки юқори инстанция суди томонидан ҳукмнинг қонунийлиги ва асосли лигини текшириб, ишнинг моҳиятини идрок этиб, йўл қўйилган хато ни бартараф қилиши мумкин эди. ССР Иттифоқи ва иттифоқдош республикаларнинг 1924 йил 31 октябрдаги “Судларда жиноят ишларининг юритилиши Асослари”да дастлабки тергов ёки суд терговининг тўлиқ эмаслиги ҳукмни қайтадан кўриб чиқиш учун асос қилиб белгиланди. Бунда кассация асослари сифатида қуйидагилар кўрсатилди: 1) суднинг ишни ҳар томонлама кўриб чиқишига халал берган ва қонуний ҳукм чиқарилишига таъсир кўрсатган ёки таъсир кўрсатиши мумкин бўлган бузилишлар; 2) қонунларга риоя қилмаслик ёки қонуннинг нотўғри қўлланилиши. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг бундан ке йинги ривожланиши 1959 йил 21 майда қабул қилиниб, 1960 йил 1 январдан кучга кирган Ўзбекистон ССР Жиноят-процессуал кодекси да ўз аксини топди. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш учун асос лар ЖПКнинг 318- моддасида: 1) суриштирув, дастлабки тергов ёки суд терговининг бир ёқлама олиб борилганлиги ёки тўлиқ бўлмаганлиги; 2) суд ҳукмида баён қилинган хулосалари ишнинг ҳақиқий ҳолатларига мувофиқ келмаслиги; 3) жиноят-процессуал қонуннинг жиддий бузилганлиги; 4) жиноят қонуни нотўғри қўлланилганлиги;

5) суд томонидан тайинланган жазонинг қилинган жиноятнинг оғирлигига ва судланган кишининг шахсига мувофиқ келмаслиги, деб белгиланди. Ўзбекистон Республикасининг биринчи Жиноят-процессуал ко дексида (1926 й.) ҳукм, ажрим ва қарорларнинг қонунийлиги, асосли лиги ва адолатлилигини текширишнинг умумий шартлари мустақил 55 боб қилиб белгиланди ва унда ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгар тириш асослари (ЖПКнинг 484-моддаси) ва унинг тизими: 1) терговнинг тўлиқ эмаслиги ва бир ёқламалиги (ЖПКнинг 485-моддаси); 2) ҳукмда баён қилинган суд хулосалари ишнинг ҳақиқий ҳолатларига мувофиқ эмаслиги (ЖПКнинг 486-моддаси); 3) ЖПК нормаларининг жиддий бузилганлиги (ЖПКнинг 487-моддаси); 4)Жиноят кодекси нормаларининг нотўғри қўлланилганлиги (ЖПК нинг 488- моддаси); 5) жазонинг адолатсизлиги (ЖПКнинг 489-мод даси), деб баён қилинди. Бинобарин, ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг ташкил топиши ва ривожланиши узоқ давом этган тарихий жараён дир. У бир неча асрлар давомида бешта асос сифатида шаклланган, бу даврларни қуйидаги босқичларга бўлиш мумкин: 1) 1715-1864; 2)1864-1917; 3) 1917-1924; 4) 1924-1958; 5)1959-1994 йиллар. 1715-1864 йилларда ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш учун тўртта асос кўрсатилган: 1) жавобгарга қуйилмаган айб бўйича суд ҳукми чиқарилган бўлса; 2) очиқдан-очиқ тусда суистеъмоллик қи линган бўлса; 3) процессуал талаблар жиддий бузилган бўлса; 4) тор тишув принципи бузилган бўлса. 1864-1917 йилларда: 1) процессуал нормалар жиддий бузилган бўлса; 2) суд қарорлари иш юритиш тар тиби бузилган ҳолда чиқарилган бўлса. 1917-1924 йилларда: 1) суд ларда иш юритиш шаклларининг бузилиши; 2) ҳукмнинг яққол адо - латсизлиги. 1924-1958 йилларда: 1) декретлар жиддий бузилгани ҳолда ёки

нотўғри қўлланилгани; 2) судларда иш юритиш шакллари бузилгани; 3) дастлабки тергов ва суд терговининг тўлиқ эмаслиги; 4)устидан шикоят билдирилган ҳукмнинг яққол адолатсизлиги. 1959-1994 йилларда: 1) суриштирув, дастлабки тергов ёки суд терговининг бир ёқлама олиб борилганлиги ёки тўлиқ бўлмаганлиги; 2) суд ҳук мида баён қилинган хулосалари ишнинг ҳақиқий ҳолатларига муво фиқ келмаслиги; 3) жиноят- процессуал қонуннинг жиддий бузилган лиги; 4) жиноят қонуни нотўғри қўлланилганлиги ва 5) суд томони дан тайинланган жазонинг қилинган жиноят оғирлигига ва маҳкум нинг шахсига мувофиқ келмаслиги. 1994 йил қабул қилинган Жи ноят-процессуал кодексида ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари қуйидагича белгиланган: 1) терговнинг тўлиқ эмаслиги ва бир ёқламалиги (485-модда); 2) ҳукмда баён қилинган суд хулосалари ишнинг ҳақиқий ҳолатларига мувофиқ эмаслиги (486-модда); 3) Жи ноят-процессуал кодекси нормаларининг жиддий бузилганлиги (487-модда); 4) Жиноят кодекси нормаларининг нотўғри қўлланилганлиги (488- модда); 5) жазонинг адолатсизлиги (489-модда) баён қилинган. Шу тариқа ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари, унинг тизими ташкил топди ва ривожланди.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в судопроизводстве Адвокат. - 1999. –Декабр. - Б. 49-50. 2. Абдумажидов Ғ.А. Конституция ва суд мустақиллиги – адолат гарови. Давлат ва ҳуқуқ. -2002. -№4(12). –Б.31-35. 3. Абдумажидов Ғ.А. Ҳимояланиш ҳуқуқи ва тарафларнинг ўзаро тортишуви. Ишонч. -1999. -21 июль. 4. Асомутдинов А. Оценка доказательств в уголовном процессе. Ҳуқуқ, Право, Law. -2000. -№4. –Б.60. 5. Балакшин В. Истина в уголовном процессе. Российская юстиция. -1998. - №2. –Б.19.

O'xshashlar

Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг моҳияти тизими ва таснифланиши

Меҳнат шартномасини бекор қилиш

Меҳнат шартномасини бекор қилиш ( Мехнат шартномасини бекор килиш

Ўлим жазосини бекор қилиш босқичлари

Жиноятларни квалификация қилиш тушунчаси ва турлари