Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш ( Хукук нормаларини шархлаш ) - Huquqshunoslik - Referatlar

Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш ( Хукук нормаларини шархлаш )

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш Режа: 1. Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш тушунчаси 2. Ҳуқуқ нормаларини мазмунини аниқлаш усуллари 3. Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш турлари 4. Ҳуқуқ ўхшашлиги ва қонун ўхшашлиги

1. Ҳуқуқ нормаларини шархлаш тушунчаси. Ҳуқуқий нормалар ҳаётда тўғри қўлланиб борилса, бу орқали давлат органлари, корхоналар, муассалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар ўртасида турли ижтимоий муносабатлар тартибга солинади. Шунинг учун ҳуқуқий нормани ҳаётга тадбиқ, этишда у билан ҳал қилинадиган ишни ҳар тарафлама ўрганиш, у ишни квалификация қилиш керак. Бундан кейин ҳаётда кишилар ўртасидаги тегишли ижтимоий муносабатларни тартибга соладиган ҳуқуқий нормаларни шархлаш лозим. Ҳуқуқий нормаларни шарҳлаш, бу ҳаётда содир бўлган ижтимоий муносабатларга уларнинг тадбиқк, этишдан олдин, унинг маъноси ва мазмунини тўғри англашдир. Қонун бошқа ҳуқуқий нормалар матнидаги сўз ва ибораларни грамматик, мантиқий ва юридик жиҳатдан таҳлил этиш муҳимдир. Бунда тадбиқ этилаётган ҳуқуқий норманинг ҳар бир моддасининг таъсир қилиш доирасини белгилаш, тегишли ижтимоий муносабатларни тартибга солиш учун сиёсий ва юридик малака талаб қилинади. Суд, прокуратура, суриштирув органлари томонидан турмушда тегишли ишларни кўраётганда йўл қўйиладиган хатоларнинг кўпчилиги —бу нормаларни нотўғри қўллаш ва шархлаш билан боғлиқдир. Демак, ҳуқуқий норманинг маъноси ва мазмунини чуқур аниқлаш керак бўлади. Ҳуқуқий нормаларнинг шархлаш масаласи қуйидаги учта муҳим масалани ўз ичига олади: 1) ҳаётда тадбиқ этиладиган ҳуқуқий нормаларни шархловчи субъектларни аниқлаш. 2) нормаларнинг мазмунини аниқлаш учун мантиқий, грамматик, тарихий ва систематик усуллар қўлланилади. 3) нормаларнинг ҳажми бўйича ва юридик кучига шархлаш керак. Ҳуқуқий нормаларни шарҳлаш илмий томонидан ишлаб чиқилган ва қаётда синаб кўрилган бир қатор махсус усуллар орқали амалга оширилади. Бу усуллар ҳуқуқий нормаларнинг маъноси ва мазмунини очиб беради.

2. Ҳуқуқий нормаларини мазмунини аниқлаш учун қуйидаги усуллар ишлатилади: грамматик, мантиқий. Тарихий ва систематик усуллар. Грамматик усулда — қўлланиладиган ҳуқуқий норма мазмуни унинг матнини грамматик — филалогик, тил қоидаларига асосан таҳлил қилиб бериш керак. Ҳуқуқий норма матнидаги сўз ва ибораларнинг, масалан, ЎзР Жиноят Кодексидаги «ёмон оқибатлар», «иғво қилиш», «жиноят таркиби» ва бошқа ибораларнинг мазмунини аниқлаш лозим. Норма матнидаги ҳар бир сўз ва жумлаларнинг мазмунини грамматик жиҳатдан тўғри ва нотўғрилигини анализ қилиш керак. Масалан, жиноий ишлар бўйича судлар ҳукм чиқарганда, «жазолаш мумкин эмас, авф этилсин», деб тўғри ишлатилади. Шу иборага грамматик жиҳатдан «жазолаш» сўзидан кейин вергуль қўйилса, «жазолаш, мумкин эмас авф этилсин», деб ибора нотўғри ишлатилади. Мантиқий усул — ҳаётда тадбиқ этилаётган ҳуқуқий мормаларнинг мазмуни мантиқ фанининг қонуниятларига асосан аниқланади. Бунда ҳуқуқий норманинг матнидаги сўз ва тушунчалар бир —бири билан ички ва узвий мантиқий жиҳатда боғланганлигига эътибор бериб, ҳуқуқий норманинг мазмуни аниқланади. Масалан, ЎзР ФКнинг 30— модадсида рухий касаллига ақли заифлиги оқибатида ўз ҳаракатларининг аҳамиятини тушуна олмайдиган ёки уларни бошқара олмайдиган фуқарони суд қонун ҳужжатларида белгилаб қуйилган тартибда муомалага лаёқатсиз деб топиши мумкин ва бундай фуқароларга васийлик белгиланади», дейилган. Бунда вояга етган фуқаро касал бўлса ҳам то суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб қарор чиқариб у қонуний кучга киргунга қадар мантиқий муомалага лаёқатли деб фараз қилинади. Тарихий-сиёсин усулда — ҳаётда қўлланиладиган норманинг мазмунини қайси тарихий шароитда, давлатнинг қайси органи, қандай мақсадда чиқарилгани аниқанади, Масалан, 1926 йилда қабул қилинган ЎзР ЖКда безорилик тўғрисидаги моддада фуқаролар томонидан корхоналарда, муассасаларда ва жамоат жойларда безорилик қилиш сўзлари бор эди. 1994

йилда қабул қилинган ЎзР ЖКнинг 277 — моддасини 1 — қисмида безорилик жиноятига қуйидагича таъриф берилиб, унда юқоридаги сўзлар йўқ- «Жамиятда юриш — туриш қоидаларини қасддан менсимаслик, уриш — дўппослаш, баданга енгил шикаст етказиш ёки ўзганинг мулкига шикаст етказиш ёхуд нобут қилиш жиддий зарар етказиш билан боғлиқ ҳолда содир этилса, энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача миқдорида жарима ёки уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд олти ойгача қамоқ билан жазоланади», деб кўрсатилади. Систематик усул — ҳаётда қўлланиладиган норманинг мазмунини бошқа ҳуқуқий нормалар билан солиштириб, унинг тегишли ҳуқуқ соҳаси нормалари тизимидаги ўрнини аниқлаш керак. Масалани ЎзР ФКнинг 541 — моддасида мулкнинг ижарага олувчи томонидан ёмонлаштирилган ҳолда ечказилган зарарнинг ижарага берувчига тўлатилиши тўғрисида айтилади. Етказилган зарар шартнома бўйича олинган мажбуриятни мазкур моддалар бир — бири билан солиштирилиб етказилагн зарар ЎзР ФКнинг 541— моддаси билан эмас, балки 331 — моддаси билан ундирилади. 3. Ҳуқуқ нормала рини шархлаш турлари. Бу ҳуқуқнинг мазмунини очиш, тушунтириш фаолияти ва қужжатларнинг юридик моҳиятини йиғиндисидир. Бунинг юридик моҳиятини ва амалиёт учун аҳамиятини нормаларни шархловчи субъектлар ваколати аниқлайди. Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқий нормаларни шархлайдиган субъектлар қуйидагилардан иборат: давлат ҳокимият органлари, давлат бошқарув органлари, суд органлари, прокуратура, ички ишлар ва бошқа органлар, жамоат бирлашмалари, мансабдор шахслар ва фуқаролар. Шу субъектлар ҳуқуқий нормаларни шархлаганда уларнинг мазмунини тўғри тушуниб, ҳуқуқий нормаларни қўллаб турмушдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солади ва тегишли ишларни ҳал қилади. Ҳуқуқий нормаларни шархлаш, уларни қўллайдиган субъектига қараб икки гуруҳга: расмий ва норасмий шархлашга бўлинади.

Расмий шархлаш — турмушда тадбиқ этиладиган ҳуқуқий нормаларнинг ваколатли давлат органлари томонидан шархланишидир. Бу барча учун мажбурий бўлади. Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқий нормаларни шархлаш билан ўз ваколати доирасида қуйидаги давлат органлари шуғулланади: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Қорақалпоғистон Республикаси Жуқорги Кенгеси ва Вазирлар Кенгаши, Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Республика бош прокурори ва бошқалар. Расмий шархлаш ўз навбатида норматив ва казуал шархлашларга бўлинади. Норматив шархлаш — давлат ҳудудида ҳуқуқий нормаларни бир хилда тадбиқ этиш мақсадида, уларни давлат органи чиқарган бўлса, ўзи шархлайди. Бу шархлашни юридик адабиётда аутенттик (муаллиф томонидан шархлаш) деб аталади. Консититуциямизнинг 109 —моддасини 3—қисмига асосан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди Конституция нормаларини юридик кучига қараб шархлайдиган ягона органдир. Унинг шархи расмий бўлиб, барча давлат органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун мажбурийдир. Ҳуқуқий нормаларни казуал (казус) шархлашда — суд органлари ҳар бир фуқаролик, жиноий, маъмурий ва бошқа ишларни кўраётганда тегишли ҳуқуқий нормалар билан ҳал қилиб ҳуқуқий нормаларни шархлайди. Суднинг ҳар бир фуқаролик иши бўйича чиқарган қарори ёки жиноий ишлар бўйича чиқарган ҳукми ҳуқуқий нормани казуал (казус) шархлашдир. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 1993 йил 2 сентябрда қабул қилинган «Судлар тўғрисидаги» қонуннинг 16 — моддасини 4 — бандига асосан, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми суд амалиётини умумлаштиради ва қонун ҳужжатларини қўллаш масалалари бўйича уларни шархлаб, дастурий кўрсатмалар беради.

Ҳуқуқий нормаларни норасмий шархлашга илмий шархлаш киради. Илмий шархлашда ҳаётда қўлланилаётган норманинг илмий ходимлар, олимлар, жамоат ва давлат арбоблари дарсликларда, маърузаларда, китобларда ва илмий мақолаларда шахлайди. Норасмий илмий шархлаш барча давлат органлари, жамоат бирлашмалари, корхона, муассаса, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун мажбурий бўлмасада, нормаларнинг мазмунини шархлаб беради. Бу шархлаш нормаларнинг амалиёт билан боғлаб кишиларнинг ҳуқуқий онги на маданиятини ривожлантиришда муҳим рол ўйнайди. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясига шарх, Ўзбекистон Республикаси жиноят кодексига, фуқаролик кодексига, маҳнат кодексига, Ўзбекистон Республикаси маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларига шархлар. Ҳуқуқий нормаларнинг шархлаш қажми бўйича уч хил бўлади: сўзнинг том маъносини шархлаш. Бунда қўлланилаётган ҳуқуқий норманинг матнига ҳеч нарса қўшмасдан қўллаш тушунилади. Масалан, Конституциямизнинг 21 — моддасида: «Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги, унга қандай асосларга эга бўлганлигидан қатъи назар, ҳамма учун тенгдир», деб кўрсатилган. Чекланган шархлаш. Бунда турмушда тадбиқ этилаётган ҳуқуқий норманинг матнида, унинг чекланганлиги белгилаб қўйилади. Масалан, Конституциямизнинг 64 — модддсида «Ота — она у фарзандларини вояга етгунларига қадар боқиш ва тарбиялашга мажбурдирлар», деб чеклаб қуйилган. Кенг маънода шархлаш. Бунда ҳаётда қўлланилаётган норманинг мазмунини ёзилган матнига нисбатан кенгроқ қилиб шархлашга айтилади. Масалан, УзР ЖКнинг 55 — 56 —моддаларида жазони енгиллаштирувчи ва оғирлаштирувчи ҳолатлар кўрсатилган. Буларни суд шархлаб судланувчини шахсини ҳисобга олиб қўллайди.

4. Ҳуқуқ ўхшашлиги ва қонун ўхшашлиги. Турмушда нормалар қўлланилиб, тегишли ишлар ҳал қилинаётган вақтда, ҳуқуқий ва қонунларимиз қанчалик мукаммал бўлмасин, баъзан улар билан бу ишларни ҳал қилиб бўлмайди. Чунки ҳаёт бой бўлиб, турмуш биринчи, ҳуқуқ иккинчидир. Бу ҳолда бўшлик пайдо бўлади. Ана шундай вақтда турмушдаги ижтимоий муносабатларни ҳал қилиш ҳуқуқ ўхшашлиги билан тартибга солинади. Юридик фанда ҳуқуқ ўхшашлиги ва қонун ўхшашлиги мавжуд. Хуқук ўхшашлиги бу ҳаётда учрайдиган тегишли ижтимоий муносабатларни ҳуқуқни умумий тамойилларига асосан ҳал қилишдир. Қонун ўхшашлиги бу тегишли ишларнинг, шу ишга ўхшаш бўлган қонун билан ҳал қилишдир. Ўхшашлик бўйича ҳуқуқий нормалар жуда кам ҳолларда қўлланилади. Фақат давлат, жамият, фуқароларнинг манфатларини ҳимоя қилиш учун ўхшашлик қўлланилади. Ўзбекистон Республикасида жиноят ишларини кўриш учун амалдаги жиноят қонунига асосан ўхшашликка йўл қўйилмайди. Ўхшашлик фақат фуқаролик ишлари бўйича қўлланилади. Бу ЎзР ФКнинг 5—моддасига асосан фуқаролик бўйича мулкий ва шахсий муносабатлар қонун ҳужжатлари ёки тарафлариинг келишуви билан тўғридан — тўғри тартибга солинмаган ҳолда фуқаролик қонун ҳужжатларининг ўхшаш муносабатларни тартибга солувчи нормаси қўлланилади. Агар ўхшашлигидан фойдаланиш мумкин бўлмаса, тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари фуқаролик ҳужжатларининг умумий негизлари ва мазмуни ўхшашлигига ҳамда қалоллик, оқилалик ва адолат талабларига амал қилган қолда белгиланади. Ўхшашлик бўйича ҳуқуқий нормаларнинг ҳаётда содир бўладиган тегишли ҳал қилишнинг мажбурий шартлари қуйидагича: 1 ) ҳаётда тегишли ижтимоий муносабатларни кўриб ишни ҳал қилганда, шу масалага оид ҳуқуқи норманинг йўқлиги; 2) турмушда пайдо бўлган ҳодисанинг — яъни ижтимоий муносабатларнинг тегишли ҳуқуқий норма билан тартибга солишни талаб қилишлиги; 3) ҳаётдаги шу ҳодисани ёки ижтимоий

муносабатларни давлат ва фуқароларни манфаатлари билан боғлиқ, бўлган обектив зарурият эканлиги. Адабиётлар

1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов А.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасидир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996 3. Каримов А.А. Биздан озод ва обод ватан қаолсин. 2-том, Т., «Ўзбекистон», 1996. 4. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 5. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш

Ҳуқуқ шакллари ( Хукук шакллари )

Ҳуқуқ тизими ( Хукук тизими )

Ҳуқуқ нормаси ( Хукук нормаси )

Ҳуқуқ ижодкорлиги ( Хукук ижодкорлиги )