Ҳуқуқнинг тушунчаси, моҳияти ва қиймати - Huquqshunoslik - Referatlar

Ҳуқуқнинг тушунчаси, моҳияти ва қиймати

Yuklangan vaqt:

06.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

194.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳуқуқнинг тушунчаси, моҳияти ва қиймати Режа: 1. Ҳуқуқни тушунишдаги плюрализм. 2. Легизм ва унинг моҳияти. 3. Юснатурализм ва унинг мазмуни. 4. Юридик либертаризм. 5. Ҳуқуқ ва қонунни фарқлаш 6. Юридик онтология, гносеология ва аксиология 7. Либертар ҳуқуқни тушуниш шароитида ҳуқуқий тартибга солишнинг хусусиятлари

Ҳуқуқни тушунишдаги плюрализм Давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги фан сифатида юриспруденция учун унинг негизида ётувчи ҳуқуқни тушуниш (ҳуқуқ тушунчаси) нинг у ёки бу типи бош ва асосий аҳамият касб этади. Айнан ҳуқуқни тушунишнинг типи юридик билишнинг парадигмаси, принципи ва намунаси (мазмун модели) ни, хусусан юриспруденция тегишли концепциясининг илмий-ҳуқуқий мазмунини, предмет ва методини белгилаб беради. Бу ҳар қандай изчил, тизимли асослантирилган, ривожланган ва ташкиллашган назария доирасида (хусусан юридик назария доирасида ҳам) тушунчанинг илмий билиш мақоми ва аҳамияти билан белгиланади. Ҳуқуқ тушунчасида илмий-мавҳум (концентрациялашган ва ихчам) кўринишда муайян юридик назария, юриспруденция муайян концепциясининг назарий-ҳуқуқий маъноси ва мазмуни акс этади. Агар ҳуқуқ тушунчаси - бу ихчам (сиқиқ) ҳолдаги юридик назария бўлса, юридик назария эса, - бу ҳуқуқнинг ёйиқ (кенгайтирилган) тушунчасидир. Яхлит юридик фан эса (ҳуқуқ ҳақидаги мажмуавий назарий фан сифатида) ҳуқуқ тушунчасини муайян назария кўринишида изчил ва тўла очиб беришдан иборат. Юридик адабиётда ҳуқуқни тушунишнинг турли типлари мавжуд, аниқроғи ҳуқуқий фикр тарихида ва юриспруденция назариясида ҳуқуқни тушунишнинг асосан икки типлари ўзаро ҳақиқатга даъво қилиб келишади: 1) юридик ( ius - ҳуқуқ); 2) легистик ( lex - қонун). Ҳуқуқни тушунишнинг ушбу икки типлари ўртасидаги фарқ қуйидагича. Легистик ёндошувга кўра, ҳуқуқ - бу давлат (унинг ҳокимияти, эрки-хоҳиши, ихтиёри) нинг ижоди, маҳсули бўлиб, у расмий ҳокимиятнинг амри (мажбурий кўрсатмаси, қоидаси, нормаси, ҳужжати, акти). Бунда ҳуқуқ давлатнинг расмий, мажбурлов қоидаларига тенглаштирилади, яъни позитив ҳуқуқнинг формал манбаларига, яъни мазкур вақтда ва мазкур жойда қонуний кучга эга бўлган йиғма маънодаги қонунга олиб келинади, ҳуқуқ билан қонун тенглаштирилади.

Ҳуқуқ билан қонун (позитив ҳуқуқ) ни бундай легистик тенглаштириш моҳиятига кўра айнан легистик позитивизм бўлган ―юридик позитивизмнинг принципи ва маъноси ҳисобланади. Легистик (позитивистик) ҳуқуқ тушуниш ҳуқуққа нисбатан турли этатистик, авторитар, деспотик, диктаторлик, тоталитар ҳуқуққа ёндошувларга хос. Легизм - ҳуқуқни давлат амри, мажбурий қоидалар деб тушунишдир. Легизм ҳуқуқни авторитар тушунишнинг норматив ифодасидир (Гоббс ва б.) Улар ҳуқуқ ва қонунни тенглаштирадилар, ўз эътиборини амалдаги (позитив) ҳуқуққа қаратадилар. Легистлар ҳуқуқнинг моҳияти, ғояси, қиймати каби тушунча- ларни хом хаёл, қуруқ гап деб инкор қиладилар. Табиий ҳуқуқ назарияси уларнинг энг аччиқ танқиди доимий объекти ҳисобланади. Ҳуқуқни тушунишнинг юридик типи учун, аксинча, ҳуқуқ ва қонун (позитив ҳуқуқ) ни фарқлашнинг у ёки бу варианти характерли ҳисобланади. Бунда ҳуқуқ деганда қонун ўрнатувчи (давлат) ҳокимиятининг хоҳиш-иродасига боғлиқ бўлмаган объектив ҳодиса тушунилиб, бу ҳодиса бошқа ижтимоий ҳодисалардан ўзининг объектив табиати ва хусусияти, ўз моҳияти, фарқловчи тамойили (алоҳида ижтимоий регулятор сифатида) билан фарқланади. Ҳуқуқни тушунишнинг юридик (антилегистик) типи доирасида икки турли ёндошув фарқланади: 1.позитив ҳуқуққа қарама-қарши қўйилувчи табиий ҳуқуқни тан олишга асосланган табиий-ҳуқуқий ёндошув - юснатурализм (антипозитив); 2. ҳуқуқ билан қонун (позитив ҳуқуқ) ни фарқлашга асосланувчи ва ҳуқуқ деганда табиий ҳуқуқни эмас, балки (ҳуқуқнинг моҳияти ва фарқловчи принципи сифатида) формал тенглик прниципининг мавжудлиги ва норматив ифодасини назарда тутувчи (ҳуқуқни тушуниш умумий назарияси позициясидан ривожлантирилувчи) либертар-юридик ёндошув - юридик либертаризм.

Бунда формал тенглик принципи ҳуқуқий шакл (ҳуқуқий муносабатлар шакли сифатида) нинг ягона мазмунини ташкил этувчи 3 элементнинг бирлиги сифатида намоён бўлади: 1) норма ва тенглик ўлчовининг мавҳум-формал умумийлиги (норма ва ўлчовнинг ҳамма учун тенглиги); 2) эркинлик; 3) адолат. Муносабатлар шакли сифатида ҳуқуқни бундай муносабатлар-нинг фактик мазмуни билан аралаштириб юбориш мумкин эмас. Айтиш муҳимки, мазкур элементлар нафақат бир-бирларини тўлдира- дилар, шу билан бирга бир-бирларини тақозо этадилар ва назарда тутадилар, чунки улар ягона ҳуқуқий асос - формал тенглик прин ципи (шу билан бирга муносабатларнинг ҳуқуқий шакли) нинг турли жиҳатларидирлар. Ҳуқуқни тушуниш умумий назарияси нуқтаи назаридан табиий- ҳуқуқий ёндошув ва либертар формал-юридик ёндошув юридик ҳуқуқни тушунишнинг турли шакллари сифатида ҳуқуққа нисбатан назарий ёндошув, назарий-ҳуқуқий фикр соҳасида тараққиётнинг вужудга келиши, чуқурлашуви ва ривожланишининг босқичлари ва даражаларини англатади. Либертар ёндошув ҳуқуқ билан қонун нисбати ва фарқланиши-нинг барча шаклларини - улар ўртасидаги қарама-қаршиликдан (ҳу-қуққа зид, ҳуқуқни бузувчи қонун ҳолатида) то уларнинг мос кели- шигача (ҳуқуқий қонун ҳолатида) бўлган шаклларини ўз ичига олади. Либертар-юридик ҳуқуқни тушунишга кўра, ҳуқуқ - бу ҳуқуқ субъектларининг формал тенглиги принципи билан белгиланувчи тенглик, эркинлик ва адолат муносабатларининг шаклидир. Қаерда формал тенглик принципи (ва уни конкретлаштирувчи норма) мавжуд бўлса, ўша ерда ҳуқуқ, муносабатларнинг ҳуқуқий шакли ҳам мавжуд. Ҳуқуқ принципи сифатида формал тенглик ҳуқуқнинг фарқлантирувчи хусусияти ва ўзига хос белгиси, ҳуқуқий асос ҳамдир. Ҳуқуқда формал тенглик принципи унинг моҳиятий

жиҳати ҳисобланади. Ушбу принципдан ташқарига чиқувчи ва унга қарама-қарши бўлган ҳамма нарса ноҳуқуқий ва ҳуқуққа зид ҳисобланади. Табиий ҳуқуқ ғоялари тарафдорлари учун табиий ҳуқуқ - бу объектив борлиқ - худо ёки инсон табиатига боғлиқ ягона, ҳақиқий, бошланғич ҳуқуқдир, у ўзида одиллик, ахлоқийлик, адолат ғояларини мужассам этади. Улар позитив ҳуқуққа табиий ҳуқуқдан четга чиқувчи, баъзида уни инкор этувчи инсонлар томонидан ўзбошимчалик билан ёки янглишиб, сунъий тарзда ўрнатилган ҳуқуқ деб қарайдилар. Бундай ёндошувга кўра, ҳуқуқ ҳақиқий маънода бу айнан ва фақат табиий ҳуқуқдир. Табиий ҳуқуқий ёндошувнинг баъзи ижобий томонлари (назарий жиҳатдан англашилмаган ҳолда юридик ҳуқуқни тушунишнинг баъзи жиҳатлари) ва камчиликлари (ҳуқуқни ҳуқуқий бўлмаган ҳодисалар - ахлоқ, маънавият, дин билан аралаштириб юбориш, ҳуқуқни барча ноҳуқуқий нарсадан фарқлашнинг қатъий мезони йўқлиги, тенглик, эркинлик ва адолатни формал- ҳуқуқий тушунчалар, хусусиятлар сифатида эмас, балки ахлоқ феномени ёки аралаш- ҳуқуқий ҳодиса сифатида тушуниш) ни кўрсатиш ўринли. Ҳуқуқни формал-юридик тушунишда формал ва фактик жиҳатларни фарқлашнинг принципиал аҳамиятини алоҳида таъкидлаш зарур. Қоида бўйича фақат формал нарсагина умумийлик касб этади, фактик мазмун эса, умумий эмас ва ҳар қандай фактик жиҳат хусусийдан бошқа нарса эмас. Шу сабабли фақат формал предмет (ўзига хос шакл, алоҳида формаллик) бўлгандагина ҳуқуқ умумийлик ҳусусиятига эга бўлади, муносабатларнинг мавҳум- умумий шакли бўла олади. Формал-юридик ёндошувда муносабатларнинг ҳуқуқий шакли (муносабатлар шакли сифатида бутун ҳуқуқ) ни ноформал, ҳар қандай фактик, фактик-мазмуний жиҳатдан изчил фарқлаймиз ва ―тозалай- миз. Бундай ҳуқуқни тушунишда табиий-ҳуқуқий ёндошувдаги муҳим камчилик - ҳуқуқни ноҳуқуқий ҳодисалар билан, ҳуқуқий шакл билан фактик мазмун, формал билан фактик, формал- ҳуқуқий ва фактик-мазмуний жиҳатларни аралаштириб юбориш йўқотилади.

Позитивистлардан фарқли равишда ҳуқуқ билан қонунни фарқлаш маъносида ҳуқуқий шаклни (ҳуқуқ шакл сифатида) ҳар қандай ихтиёрий мазмун (норматив ва фактик) учун яроқли бўлган бўш шакл сифатида эмас, балки ҳуқуқни ноҳуқуқий нарсадан, ҳуқу қий шаклни ноҳуқуқий шаклдан фарқловчи алоҳида формаллашти- рилган хусусиятларга эга махсус шакл сифатида тушуниш керак. Бошқача айтганда, формал-юридик ёндошув - бу ҳуқуқни мазмуний тушуниш, аниқлаш ва изоҳлаш, бироқ у формал-мазмунийдир, фактик-мазмуний эмас. Ҳуқуқ (ҳуқуқий шакл, формал тенглик принципи) ни бундай тушунишда у формал-умумий тенглик ўлчови, эркинлик, адолат каби формал-мазмуний хусусиятларга эга бўлади. Формал тенглик принципини англатувчи ушбу формал-мазмуний хусусиятларга кўра шакл ўзининг ҳуқуқий хусусиятини касб этади, бошқа ҳар қандай шаклдан, муносабатларнинг ахлоқий, диний шаклларидан ёки мажбурий-буйруқ характердаги муносабатлардан фарқ қилувчи ҳуқуқий шаклнинг ўзига хос сифатига эга бўлади. Бундай формал-юридик ихтисослашган ва малакавий шакл муносабатларнинг ҳуқуқий типи ва тартибга солишнинг ҳуқуқий усулининг моҳияти ва ўзига хослигини ифодалайди. Шундай қилиб, ҳуқуқий шакл (бутун ҳуқуқ ҳам) легистларда бўлгани каби ҳар қандай фактик мазмунга йўл қўювчи бўш шакл, буйруқ ва лозим бўлишликнинг шунчаки шакли эмас, балки ҳуқуқнинг хусусиятлари ва талабларини ифодаловчи ва ҳуқуққа зид ҳамма нарсани инкор этувчи юридик белгиланган шаклдир. Ҳуқуқ билан қонунни фарқловчи ва тегишлича ҳуқуқни тушунишнинг либертар-юридик назарияси легизм ва юснатурализм ўртасидаги қарама- қаршиликдан ҳоли ва ўз ичига икки ёндошувнинг ижобий жиҳатларини олади. Бу назария ҳуқуқ билан қонунни легистик тенглаштиришни ҳам, ҳуқуқни табиий ва позитивга бўлишни ҳам инкор этиб, шу билан бирга ҳуқуқ ва қонун ҳақидаги позитивистик ва табиий-ҳуқуқий таълимотлардаги аҳамиятли хулосалар ва қоидаларни эътиборга олади.

Либертар назария ҳуқуқ билан қонунни фарқлашни улар нисбатининг маъносини, оқибат натижада уларни ҳуқуқий қонуннинг зарурий шаклидаги (яъни ҳуқуқнинг объектив мазмуни ва принципи мос келувчи позитив ҳуқуқдаги) лозим синтезини адекват тушуниш учун зарурий асос сифатида изоҳлайди. 2. Легизм Ҳуқуқни легистик тушуниш асосида ҳуқуқни давлатнинг буй- руғи, мажбурий қоидалари, расмий ҳокимият томонидан ўрнатилган мажбурий нормалар тизими сифатида тушуниш ётади. Легизм ва юридик позитивизм учун инсон ва фуқаро ҳуқуқ- ларини менсимаслик хос. Бу маънода легизм авторитар ҳуқуқ тушунишнинг норматив ифодаланиши ҳисобланади. Легизмнинг мақсади - барчани ҳокимият қоидаларига ва кўрсатмаларига бўйсун-диришдир. Бу ерда инсонга эркин субъект сифатида эмас, балки ҳокимиятнинг тобе объекти сифатида қараш ҳукмронлик қилади. Гоббс ўзининг қудратли давлат концепциясида ҳуқуқни ҳокимият буйруғи деб изоҳлайди. У ―қонуннинг ҳуқуқий кучи унинг суверен буйруғи бўлганлигида деб таъкидлайди. ―қонун бу бутун ҳаракатдаги (позитив) ҳуқуқ. Кейинчалик ҳуқуқни бундай тушуниш легизм турли йўналишларининг вакиллари томонидан ўзлаштирилган. Юридик позитивизмнинг қарор топиши ва ривожланиши буржуа тузумининг ғалабаси ва мустаҳкамланиши, давлат ролининг ортиши ва бундай шароитларда ҳуқуқ манбалари тизимида давлат меъёрий ҳужжатларининг аҳамияти ва салмоғининг ошиб бориши билан боғлиқ. Ғоявий жиҳатдан ―юридик позитивизм қонунда ўзининг ҳуқуқий талабларини ―табиий, ―лозимлик, ―идеал, ―оқилона, ―адолат ҳақидаги ҳар қандай танқидий ва оппозицион (нопозитив) талаблар ва тасаввурларга қарши расмий, қонуний тартиботни ҳимояловчи мафкуранинг расмий тан олинишига эришган ғолиб буржуа синфининг ўзгарган юридик дунёқарашини ифодалайди. ―Юридик позитивизмнинг асосий ғоялари ва хулосалари ҳуқуқни ҳокимиятнинг ижоди сифатида, ҳокимият мажбурловини оқибат натижада ҳуқуқнинг ягона фарқлантирувчи хусусияти сифатида талқин қилишни,

ҳуқуқни таҳлил қилишнинг формал- мантиқий ва юридик-догматик методларини, ҳуқуқни ижтимоий муносабатлардан, юриспруденцияни эса, ҳуқуқнинг моҳияти, қиймати, сабаблари, табиати ҳақидаги ―метафизик қоидалардан ажратиш ва ―тозалашни англатади. Бундай қарашлар Х1Х асрда Англияда Д.Остин, Ш.Амос, Германияда Б.Виндшайд, К.Гербер, К.Бергбом, П.Лабанд, А.Цительман, Францияда Кабанту, Россияда Е.В.Васьковский, А.Х.Гольмстен, Д.Д.Гримм, С.В.Пахман, Г.Ф.Шершеневич ва бошқалар томонидан ривожлантирилган. ХХ асрда бу ёндошув ―юридик позитивизмдаги В.Д.Катковнинг ―умумий тилшунослик билан ислоҳ қилинган юриспруденция, Г.Кельзеннинг ―ҳуқуқ ҳақидаги соф таълимот, Г.Хартнинг ―ҳуқуқ концепцияси каби йўналишларда ўз ифодасини топган. Масалан, Д.Остин ҳуқуқни ―сиёсий раҳбар ёки суверен томонидан ўрнатилган қоидалар агрегати деб характерлаган ва ―Ҳар қандай ҳуқуқ бу команда, буйруқ деб таъкидлаган. Ш.Амоснинг фикрича, ―ҳуқуқ бу мазкур ҳамжамиятдаги шахслар ҳаракатини контрол қилиш мақсадида давлат олий сиёсий ҳокимияти томонидан чиқарилган буйруқдир. Г.Ф.Шершеневич қарашлари ҳам шунга ўхшаш: Ҳуқуқнинг ҳар қандай нормаси буйруқ ҳисобланади. Ҳокимият буюрган ҳамма нарса ҳуқуқ ҳисобланади. Ҳуқуқнинг ўзбошимчаликдан фарқи шу билан объектив ва мазмуний маъносини йўқотади ва бу ёндошув тарафдорлари учун фақат субъектив ва формал характер касб этади: муайян субъект (давлат органи) томонидан муайян шаклда санкцияланадиган (қонун, фармон, қарор, циркуляр каби ҳужжат шаклидаги) ошкора ўзбошимчалик ҳуқуқ деб тан олинади. Легистик-позитивистик тушунишда давлат-ҳокимияти амрида афсонавий имкониятлар тан олинади. Бундай амр- буйруқ билан нафақат субъектив характердаги вазифалар (қонунчилик нормаларини шакллантириш), шу билан бирга объектив мазмундаги вазифалар (ҳуқуқнинг ўзини яратиш, шакллантириш), шунингдек, илмий йўналишдаги вазифалар (ҳуқуқнинг ўзига хослигини аниқлаш, уни бошқа ижтимоий нормалардан фарқлаш ва б.) ни ҳам ҳал этиш мумкин.

Легизм ўзининг барча кўринишларида ҳуқуқ ва қонун (позитив ҳуқуқ) ни тенглаштириш билан ҳуқуқий ҳодиса сифатида қонунни унинг ҳуқуқий моҳиятидан ажратади, қонуннинг объектив ҳуқуқий хусусиятларини, сифатларини инкор этади, қонун чиқарувчи ҳокимият иродасининг маҳсули сифатида изоҳлайди. Шу сабабли ҳуқуқни бундай тушунишда позитивистлар қонун (позитив ҳуқуқ) деганда назарда тутадиган ҳуқуқнинг ўзига хослиги муқаррар равишда ҳуқуқнинг мажбурлов характерига олиб келинади. Бундай мажбурийлик ҳуқуқнинг қандайдир объектив хусусиятлари ва талаблари оқибати сифатида эмас, балки бошланғич ҳуқуқ ҳосил қилувчи ва ҳуқуқ белгиловчи омил, кучга асосланган ҳуқуқнинг бирламчи манбаи сифатида тушунтирилади. Ҳокимиятнинг кучи бу ерда мажбурловга, буйруққа асосланган ҳуқуқни юзага келтиради. Легизмга кўра, ҳуқуқ ҳақидаги ҳақиқат қонун чиқарувчи (суверен, давлат) нинг фикри, позицияси, эрки ифодаланган қонунда берилган. Шу боис ҳуқуқ ҳақидаги ахтарилаётган ҳақиқий билим расмий ҳокимият фикридан бошқа нарса эмас. Ҳуқуқни бундай тушунишга кўра, фақат биргина ҳуқуқни яратувчи ҳокимиятгина ҳақиқатдан ҳам ҳуқуқ нималигини ва у ноҳуқуқий нарсадан нимаси билан фарқ қилишини билади. Фан эса, энг яхши ҳолатда қонун (амалдаги ҳуқуқ) да мужассамлашган ҳокимий-амрий фикрни адекват англаши ва ифодалаши мумкин. Легизмнинг назарий-билиш манфаати тўлалигича амалдаги(позитив) ҳуқуқга қаратилган. Мазкур позитив ҳуқуқнинг эмпирик доирасидан четга чиқувчи ҳамма нарса, ҳуқуқнинг моҳияти, ғоялари, қиймати тўғрисидаги барча фикрлар позитивистлар томонидан ҳуқуқий маъно ва мазмунга эга бўлмаган қандайдир метафизик, схоластик нарса сифатида инкор этилади. Позитивистлар айниқса табиий-ҳуқуқий таълимотларни кескин танқид қиладилар. Табиий-ҳуқуқий таълимотларга улар ҳуқуқ билан қонунни фарқловчи барча концепцияларни, қонун қоидаларидан фарқланувчи ҳуқуқ ҳақидаги барча

тасаввурларни киритадилар. Позитивистик гносеология бу билан моҳият бўйича ҳуқуқ назариясини инкор этади ва фақат предмети позитив ҳуқуқ бўлган, мақсади ва йўналиши ҳуқуқ догмаси, яъни ҳаракатдаги (позитив) ҳуқуқ, уни ўрганишнинг усуллари, қоидалари ва йўллари, таснифи, тизими, шарҳи ҳақидаги асосий қоидалар мажмуи бўлган қонуншунослик ва қонун ҳақидаги таълимотнигина тан олади, холос. Ҳуқуқ ҳақидаги барча билим бундай ҳуқуқни тушунишга кўра позитив ҳуқуқнинг ўзида, унинг матнида расман берилган ва ҳуқуқ ҳақидаги позитив таълимотнинг асосий муаммоси қонун текстини тўғри шарҳлашдан ва бу матндаги расмий-ҳуқуқий билимни, қонун чиқарувчининг фикри ва позициясини лозим даражада баён қилишдан иборат. Бу позитивистларнинг қонуннинг ҳуқуқий маъноси ва мазмунини очиқ инкор этишда уни лингвистик ва текстологик изоҳлашга бўлган кучайиб борувчи қизиқиши билан боғлиқ. Бундай ёндошувда юридик гносеология легистик лингвистика билан алмаштирилади, бунга кўра турли нопозитивистик тушунчалар, ғоялар, концепциялар (ҳуқуқ моҳияти, ҳуқуқ ғояси, табиий ҳуқуқ, инсоннинг ажралмас ҳуқуқлари каби) - фақат сохта сўзлар, софизм, нотўғри сўз қўллаш натижаси бўлиб қолади. Бундай қарашларни ашаддий позитивист И.Бентам ривожлантирган бўлиб, у аналитик юриспруденцияни (Д.Остин) қарор топишига жиддий таъсир кўрсатган. Табиий ҳуқуқ, унинг фикрича, сўз фикцияси, бўрттириб кўрсатиш, инсоннинг ажралмас ҳуқуқлари - аллақандай «махлуқ» дир. Юридик ҳуқуқни тушуниш ҳуқуқ билан қонун муаммоларини тадқиқ қилиш йўллари ва воситаларининг, лингвистик, текстологик, структуравий, мантиқий- аналитик, юридик-догматик йўналишлар нинг назарий-билиш ва амалий аҳамиятини тан олади. Бироқ ҳуқуқга бўлган юридик ёндошув доирасида сўз ҳуқуқни қонунга, ҳуқуқ назариясини қонун ҳақидаги таълимотга ва позитив ҳуқуқ догмасига тенглаштириш ҳақида эмас, балки илмий билиш усуллари, воситалари, имкониятларининг бутун мажмуидан ҳуқуқни ҳар томонлама билиш жараёнида ҳуқуқ ва қонун ҳақида ишонарли ва ҳақиқий билимни олиш учун фойдаланиш ҳақида боради.

Аксиологик жиҳатдан легизм - ҳуқуқ билан қонун (позитив ҳуқуқ) ни тенглаштириш ва қонун чиқарувчи билан қонунга боғлиқ бўлмаган ҳуқуқнинг объектив хусусиятларини инкор қилиш туфайли моҳият бўйича ҳуқуқий қадриятларни рад этади ва фақат қонун (позитив ҳуқуқ) нинг қийматини тан олади. Бунда позитивистлар тан оладиган қонун (позитив ҳуқуқ) нинг ―қиймати аслида ўзининг асл қиймат мазмунидан маҳрум қилинади. Қонуннинг позитивистик ―қиймати бу қандайдир объектив асос бўйича унинг умумаҳамият касб этиши эмас, балки унинг расмий умуммажбурийлиги, ҳокимий императивлигидан иборат. Бу масалада Кельзеннинг радикал-позитивистик ёндошуви ўзига хос бўлиб, унга кўра ҳуқуқ буйруқ сифатида, норма сифатида қийматга эга. Бу (норма, буйруқ сифатида) маънода ҳуқуқ у томондан лозим, шарт бўлишлик шакли сифатида характер ланади. Бироқ Кельзендаги ―норма - соф буйруқ бўлиб, тенглик, эркинлик, адолат нормаси эмас. У ҳуқуқнинг формал-ҳуқуқий хусусиятларидан ҳеч бирини ифода этмайди. Юснатурализм Юснатурализм (табиий-ҳуқуқий ёндошув) га кўра ҳуқуқ ўз моҳияти, табиати ва мазмунига кўра, табиий ҳуқуқдир. Бироқ, табиий ҳуқуқнинг ўзи нима деган саволга турли табиий-ҳуқуқий концепциялар турлича жавоб берадилар. Табиий-ҳуқуқий таълимотлар тарихи табиий ҳуқуқ (ва улар тушунчалари) нинг плюрализмини акс эттиради, бунда ўзаро рақобатлашувчи таълимотлардан ҳар бири табиий ҳуқуқни ўзига хос тушунишга нисбатан ўз қарашларининг ҳаққонийлигига даъвогарлик қилиб келади. Бироқ, турли табиий-ҳуқуқий таълимотлар бир- бирларидан фарқланишлари билан бирга муҳим умумий хусусиятларга ҳам эга бўлганликлари сабабли ―табиий ҳуқуқни умуман ―позитив ҳуқуқдан фарқлаш имкони мавжуд ва мантиқий- назарий жиҳатдан табиий ҳуқуқнинг умумий тушунчасини аниқлаш масаласи кўндаланг бўлади.

Бунинг учун, энг аввало, табиий ҳуқуқнинг моҳияти ва ўзига хослигини ихчам шаклда ифодалашда унинг универсал принципини шакллантириш зарур. Ҳуқуқни тушуниш умумий назарияси нуқтаи назаридан табиий ҳуқуқ билан позитив ҳуқуқни фарқлаш ҳуқуқ билан қонунни фарқлаш умумий назариясининг хусусий (хронологик жиҳатдан биринчи, аслида энг кенг тарқалган, бироқ ўзининг қадимий келиб чиқишига кўра архаик, назарий жиҳатдан етарлича ривожланмаган) кўриниши, вариантидир. Ҳуқуқ билан қонунни табиий- ҳуқуқий фарқлашга кўра ҳуқуқ ва унга хос хусусиятлар махсус маънода, яъни унинг табиийлиги, принципиал қарама-қарши қўйилувчи позитив ҳуқуқнинг сунъийлиги (шу билан бирга унинг субъективлиги, ихтиёрийлиги) жиҳатидан объектив ҳисобланади. Шу билан бирга табиий ҳуқуқ билан позитив ҳуқуқни табиий- ҳуқуқий фарқлаш бир вақтнинг ўзида ўз ичига уларга нисбатан берилган қадр-қимматни ҳам олади: табиий ҳуқуқ учун - ижобий, позитив ҳуқуқ учун - салбий. Демак, ҳуқуқ соҳасида ―табиийликни ―сунъийликка принципиал қарама-қарши қўйиш табиий ҳуқуқни позитив ҳуқуқдан фарқлашдаги табиий ҳуқуқ тушунчасининг мазмуни ва моҳиятини ташкил этади. Абадий ва ўзгармас табиий ҳуқуқ ҳақидаги анъанавий тасаввурларнинг мазмунини айнан ҳуқуқ соҳасида ―табиийликни ―сунъийликка қарши қўйиш принципи ташкил этиб, бу уларнинг қадр-қимматини ва ―табиийликнинг ―сунъийликка нисбатан устунлигини англатади. Бу принцип доирасида ―сунъийлик позитив ҳуқуқ кўринишида намоён бўлади, шу сабабли ―табиийлик (табиий ҳуқуқ) - инъом этилганлиги боис (оллоҳ, тафаккур, табиат, инсон табиати томони- дан) позитивдан юқори турувчи нарсадир. Бунда борлиқ маконида ва вақт бирлигида инъом этилган ―табиийлик бир вақтнинг ўзида онтологик, гносеологик ва аксиологик мазмунга эга: табиийлик (табиий ҳуқуқ) аввалдан, шак-шубҳасиз мавжуд, тўғри ва ахлоқий, яхши; сунъийлик - ёмон ва ―табиийликдан четга чиқувчи (инсон- ларга хос хатолар, ўзбошимчалиги туфайли) сиқиб чиқарилиши ёки тузатилиши ва ―табиийликка мувофиқлаштирилиши лозим.

Табиий ҳуқуқнинг универсал принципи мазмуни, шу билан бирга табиий ҳуқуқнинг умумий тушунчаси қуйидаги жиҳатларни ўз ичига олади: мазкур принцип ҳуқуқни ўзининг қўлланиш ва ҳаракат қилиш соҳаси сифатида белгилаб позитив ҳуқуқ принципининг ҳуқуқий маъносини инкор этади ва табиий ҳуқуқ мавжудлигини, бу ҳодиса ва тушунчани шак-шубҳасиз ва ҳақиқий маънодаги ўзига хос ҳуқуқ сифатида тасдиқлайди; 1) бу принцип - ўзининг табиий ва позитив ҳуқуқни қарама-қарши қўйилишида - сифат жиҳатдан икки қарама-қарши соҳалар -―табиийлик билан ―сунъийликни қарама-қарши қўйилишини англатади. Бунда ―табиийлик (табиий ҳуқуқни ўз ичига олади) ўзининг мавжудлиги, мазмуни ва аҳамиятига кўра бирламчи, объектив, шак-шубҳасиз, ҳақиқий, инсонга боғлиқ бўлмаган нарса, ―сунъийлик эса, иккиламчи, ҳосила, субъектив, шартли, ҳақиқий бўлмаган, инсон хоҳишига боғлиқ ва умуман сифат жиҳатдан салбий (―табиийликка зид ва ундан ажралган) нарсадир; 2) табиий ҳуқуқ (―табиийликнинг ҳуқуқий ифодаси сифатида) ва позитив ҳуқуқ (―сунъийликнинг ҳуқуқий ифодаси сифатида) табиий-ҳуқуқий принципга кўра ўзаро боғлиқ қарама-қаршиликлар ва бир-бирини тақозо этувчи жуфт категориялар сифатида) намоён бўладилар. Бу жиҳатдан табиий ҳуқуқ - унинг позитив ҳуқуқ билан нисбатида - позитив ҳуқуқдан юқори турувчи инъом этилган ҳуқуқ бўлиб, позитив ҳуқуқ ҳуқуқий характер касб этиши учун унга мос келиши керак; 4) универсал табиий-ҳуқуқий принцип (тегишлича табиий ҳуқуқнинг универсал тушунчаси ҳам) - бу табиий ҳуқуқ универсал моделининг (тушунчасининг ҳам) принципи бўлиб, у табиий ҳуқуқнинг барча алоҳида кўринишлари учун универсал намуна сифатида намоён бўлади. Табиий ҳуқуқ - бу ҳамма жойда ва ҳамиша мавжуд, инсонга ташқаридан инъом этилган, мазкур вақт ва жой учун бирламчи ҳуқуқ бўлиб, у инсон борлиғининг объектив қадриятлари ва талабларининг ифодаси сифатида барча инсон томонидан яратилган қоидалар, жумладан позитив

ҳуқуқ ва давлат ҳуқуқий характерининг мутлақ мезони ва ҳуқуқий мазмунининг бирдан-бир ва шубҳасиз бирламчи манбаи ҳисобланади. Табиий ҳуқуқ умумий тушунчасининг қисқа таърифи: табиий ҳуқуқ - бу инсониятга ташқаридан инъом этилган ва инсонлар томонидан яратилган қоидаларга нисбатан устун бўлган ҳуқуқдир. Ёки: табиий ҳуқуқ - бу инсоний муносабатлардаги сунъийлик устидан табиийликнинг устунлиги ва бирламчилигини ифодалашнинг ҳуқуқий шаклидир. Аксиологик жиҳатдан табиий ҳуқуқ унинг тарафдорлари томонидан ―ҳақиқий ҳуқуқнинг объектив хусусиятлари ва қадрият- ларининг ифодаси, позитив ҳуқуқ ва тегишлича ҳуқуқ ўрнатувчи ҳокимиятни баҳолаш учун, уларнинг табиий-ҳуқуқий қийматини аниқлаш учун мезон ва зарур намуна сифатида изоҳланади. Бунда табиий ҳуқуқ ўз табиатига кўра ахлоқий (диний ва б.) ҳодиса сифатида тушунилади ва бошидан мутлақ қадрият деб саналади. Шундай қилиб, табиий ҳуқуқ тушунчасига ҳуқуқнинг у ёки бу объектив хусусиятлари билан биргаликда (инсонлар тенглиги, эркинлиги принципи) турли ахлоқий (диний ва б.) хусусиятлар ҳам киритилади. Ҳуқуқ билан аҳлоқ (динни ҳам) нинг бундай аралашти- риш натижасида табиий ҳуқуқ турли ижтимоий нормаларнинг қотишмаси, қандайдир ахлоқий-ҳуқуқий комплекс сифатида намоён бўладики, бунинг натижасида позитив ҳуқуқ ва позитив қонунчилик ҳақида у муайян (қоида бўйича салбий) хулоса чиқаради. Бундай ёндошувда позитив ҳуқуқ ва давлат ҳуқуқий мезонлар нуқтаи назаридан эмас, балки асосан этик позициянинг, муайян концепция муаллифининг ҳуқуқнинг ахлоқий табиати ва мазмуни ҳақидаги тасаввурларидан келиб чиқиб баҳоланади. Умумлашган кўринишда табиий ҳуқуқнинг бундай ахлоқий-ҳуқуқий хусусиятлари йиғиндиси табиий ҳуқуқнинг умумий ва мутлақ адолатлилигининг ифодаси деб талқин қилинади ҳамда унга позитив ҳуқуқ ва давлатнинг бутун фаолияти мувофиқ келиши лозим. Шундай қилиб, табиий-ҳуқуқий ёндошув доирасида ҳуқуқ билан аҳлоқ (дин ва ҳ.) нинг қўшиб юборилиши формал билан фактик, лозим бўлишлик ва мавжудликни, норма билан фактик мазмунни, идеал билан моддийликни,

принцип билан эмпирик ҳодисани аралаштириш билан уйғунлашади ва чигаллашади. Бунда ҳуқуқ тушунчаси билан қонун ва давлатнинг ҳуқуқий аҳамиятини изоҳлаш уларнинг табиий ҳуқуқнинг мазмуни ҳақидаги муайян ахлоқий ёки аралаш ахлоқий-ҳуқуқий тасаввурлар позициясидан берган ахлоқий (диний) баҳоси билан алмаштирилади. Бундай камчиликлар, табиийки ҳуқуқий назария ва амалиёт соҳасидаги юридик аксиология муаммоларини, инсонлар эрки ва тенглиги, табиий-ҳуқуқий адолатлилик, инсонларнинг туғма ва аж-ралмас ҳуқуқлари, ҳуқуқ ҳукмронлиги, ҳокимиятни ҳуқуқий чеклаш, ҳуқуқий давлат каби ғояларни ишлаб чиқишдаги табиий-ҳуқуқий ёндошув ютуқлари ва хизматлари аҳамиятини камайтирмайди. Ҳуқуқ ҳақидаги Кантча ахлоқий таълимотда гап давлат ва позитив ҳуқуқнинг ҳуқуқий қадрияти ҳақида эмас, балки айнан ахлоқий қиймати ҳақида боради. Республикачилик ғоясининг ўзи Кант томонидан ахлоқий онгнинг максими, ахлоқий категориявий императив талаби сифатида асослантирилади. Гегель давлат ва позитив ҳуқуқнинг ахлоқий ғоялар ифодаси бўлган ҳуқуқ тушунчасига мос келиши ҳақида ёзган. Табиий-ҳуқуқий концепцияларда асосий назарий хулосалар табиий ҳуқуқни амалдаги позитив ҳуқуққа қарама-қарши қўйиш ва ундан ажратиш билан боғлиқ табиий ҳуқуқ ҳақидаги фикрларни шакллантиришга йўналтирилган. Бундай ёндошувда ҳуқуқий қонун ғоясининг ва табиий ҳуқуқ билан позитив ҳуқуқнинг ўзаро алоқадорлиги жиҳатлари, амалдаги ҳуқуқни табиий ҳуқуқ қоидалари талабларига мос келтириш муаммолари эътибордан четда қолдирилади. Бу маънода шуни айтиш мумкинки, юснатурализм вакилларини амалдаги ҳуқуқ ва уни умумий табиий ҳуқуқ талабларига мувофиқ такомиллаштириш масалалари эмас, балки табиий ҳуқуқнинг ўзи ва унинг табиатидан келиб чиқувчи ―ҳақиқий ҳуқуқ ва шу сабабли ҳам табиий амал қилиши кўпроқ қизиқтиради. Бундан эса юснатурализмга бир вақтнинг ўзида иккита ва параллел амал қилувчи ҳамда ўзаро рақобатлашувчи ҳуқуқ тизимлари - ҳақиқий, табиий ҳуқуқ ва

ноҳақиқий, расмий (позитив) ҳуқуқ ҳақидаги тасаввурнинг хослиги келиб чиқади. Ҳуқуқ тушунчасини табиий-ҳуқуқий изоҳлашнинг камчиликларини эътиборга олиб, легизм вакиллари томонидан табиий-ҳуқуқий таълимотга нисбатан билдирилган қатор танқидий хулосаларнинг тўғрилигини тан олиш ўринли. Гап ҳуқуқ билан ахлоқни, табиий ҳуқуқни тушунишда формал ва фактик жиҳатларни аралаштириш, нисбий ахлоқий қадриятларни мутлақлаштириш каби камчиликлар ҳақида боради. Юридик либертаризм Тенглик муайян абстракциядан иборат, яъни тенглаштирилувчи объектларга хос бўлган фарқлардан онгли (фикрий) мавҳумлашиш оқибатидир. Тенглаштириш тенглаштирилувчи объектларнинг тафовутланишини ва шу билан бирга тенглаштиришнинг тегишли асоси (модели) нуқтаи назаридан бу фарқларнинг муҳим эмаслигини тақозо этади. Масалан, турли объектларни миқдор мезонига кўра тенглаш- тириш (миқдори, оғирлиги ва ҳ. ни аниқлаш учун) уларнинг барча мазмун-моҳият (индивидуал, турдош ва б.) белгиларидан мавҳум- лашишини англатади. Худди шу йўсинда математика шаклланган, унда тенгламаларни тузиш ва ҳал этиш асосий роль ўйнайди, тенглик сифат жиҳатлардан ―тозаланиб сон тушунчаларининг мутлақ абстракциясигача етказилади. Ҳуқуқий тенглик математикадаги сон тенглиги каби ўта мав- ҳумлашмаган. Турли инсонларни ҳуқуқий тенглаштиришнинг асоси (мезони) бўлиб, уларнинг ҳуқуқ лаёқати ва ҳуқуқ субъектлилиги сифатида тасдиқланадиган ва тан олинадиган ижтимоий муносабатлардаги индивиднинг эркинлигидир. Айнан мана шунда ҳуқуқий тенглик ва умуман ҳуқуқнинг ўзига хослиги кўринади. Эркинликдаги ҳуқуқий тенглик эркинликнинг тенг ўлчови сифатида ҳуқуқ субъектлари сифатида эркин индивидлар ўртасидаги муносабатларда мутаносиблик (соразмерность), эквивалент талабларини ҳам англатади.

Ҳуқуқий тенглик - бу эркин ва бир-бирига қарам бўлмаган ҳуқуқ субъектларининг барча учун умумий бўлган масштаб, ягона норма, тенг ўлчов бўйича тенглигидир. Инсонлар эркин ва эркин бўлмаган- ларга бўлинган жойда, кейингилар ҳуқуқ субъектлари эмаслар, балки ҳуқуқ объектлари ҳисобланадилар ва уларга ҳуқуқий тенглик принципи тарқалмайди. Ҳуқуқий тенглик - эркинлар тенглиги ва эркинликдаги тенглик, индивидлар эркинлигининг умумий масштаби ва тенг ўлчовдир. Ҳуқуқ шундай тенглик билан иш кўрадики, у инсонларнинг биргаликдаги ҳаётида эркинликни ифодалаш ва амалга оширишнинг, борлиғининг умумий ва зарурий шакли сифатида намоён бўлади. Шу маънода ҳуқуқ - эркинлик математикасидир (Нерсесянц В.С. Право - математика свободы. М., 1996). Бироқ, математикадаги сонлар тенглигини ижтимоий ҳодисалардаги тенгликка кўчириб ўтказиш мақсадга мувофиқ эмас. Пифагорчилар назарида дунёнинг моҳияти сонлардан иборат ва борлиқдаги барча нарса рақамларда ифодаланади ва тавсифланади. Тенгликни тегишли ўлчов сифатида муайян сон пропорциясида тушуниш билан улар ўзларининг ижтимоий математикаси руҳида адолат (тенглик принципига эга бўлган ҳуқуқ) ни ―4 сони билан ифодалаганлар. Тенглик ҳақидаги миқдор кўрсаткичларни ижтимоий муносабатларга бундай кўчириш (экстрополяция) ҳуқуқ ҳақидаги тўмтоқ тасаввурларни ифодалайди ва моҳиятига кўра инсонлар ижтимоий ҳаётидаги тенгликни айнан эркин инсонларнинг формал- ҳуқуқий тенглиги сифатидаги ўзига хослигини эътиборга олмайди. Ҳуқуқ бу формал-тенглик принципига эга бўлиши билан бирга ўз- ўзича ўзига хос (специфик) ижтимоий математика (ижтимоий муносабатлардаги тенглик ва нотенглик ҳақидаги таълимот маъносида) ҳисобланади. Ижтимоий соҳадаги тенглик - бу ҳамиша ҳуқуқий тенглик, формал-ҳокимий тенглик ҳисобланади. Чунки ҳуқуқий тенглик, ҳар қандай тенглик каби фактик фарқларидан мавҳумлаштирилади ва шу сабабли зарурият билан ва таърифига кўра формал характер касб этади.

Тенглик масаласи бўйича кўп тушунмовчиликлар, хатоликлар ва сохта тасаввурлар мавжуд. Уларнинг негизида оқибат натижада тенглик ижтимоий борлиқда айнан ва фақат ҳуқуқий (формал- ҳуқуқий, формал) тенглик сифатидагина мантиқан ва амалий жиҳатдан мавжуд бўлиши, оқилона мазмунга эга бўлиши мумкинлигини тушуниб етмаслик ётади. Кўпинча ҳуқуқий тенглик турли хил эгалитаристик (фактик тенглаштириш) талаблари билан қўшиб юборилади ёки, аксинча, унга ―фактик тенглаштириш қарама-қарши қўйилади. Бундай чалкаштириш ҳуқуққа зид ҳисобланади. ―Фактик тенглик - бу ―фактик ва ―нофактик (формал) тушунчаларни аралаштириб юбориш ва ―тенглик тушунчасининг ўзидаги зиддиятдир. Чунки ―тенглик (муносабатлар типи ва шакли, ўлчов масштаби, тартибга солиш принципи, тушунча сифатида) фақат ―фактик ва ―формал нарсани фарқлаш жиҳатдан ва сўзлар ўзлари англатадиган буюмлардан, рақамлар ва сонлар саналаётган предметлардан, оғирлик - ўлчанаётган массадан узоқлашгани каби ―фактикдан узоқлашган ―формал (мавҳум) сифатида маъно касб этади. Айнан ўз формаллиги (―фактикдан мавҳумлашиши) га кўра тенглик ―фактикни тартибга солиш принципи, усули, воситаси, бутун ноформал (яъни ―фактик) борлиқнинг ўлчови бўлиши мумкин. Бу формал-ҳуқуқий тенгликда ҳам кузатилади. Ҳуқуқ тарихи - ҳуқуқнинг ҳар қандай тизими, умуман ҳуқуқ принципи сифатида формал (ҳуқуқий) тенглик принципининг мазму ни, ҳажми, масштаби ва ўлчовининг тараққиёт эволюцияси тарихи- дир. Инсоний муносабатларда эркинлик ва ҳуқуқ тарихий ривож- ланишининг турли босқичларига ҳуқуқ ва эркинлик муносабатлари ва субъектларининг ўз доираси, эркинликнинг ўз масштаби ва ўлчови - қисқаси формал (ҳуқуқий) тенглик принципининг ўз мазмуни хос. Формал тенглик принципи ҳуқуққа доимий хос бўлган тарихий ўзгариб борувчи мазмунга эга принципдир. Умуман формал тенглик принципининг амал қилиш соҳаси, мазмуни, ҳажмининг тарихий эволюцияси мазкур принципнинг аҳа- миятини инкор этмай, балки, аксинча, ижтимоий тартибга солишнинг бошқа турлари (ахлоқ, дин) билан

нисбатида ва фарқида ҳуқуқнинг ажратиб турувчи хусусияти сифатида мустаҳкамлайди. Юқорида айтилганлардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, ҳуқуқ -бу ижтимоий муносабатларда кишилар формал тенглиги принципи воситасида эркинликни ифодалашнинг меъёрий (норматив) шаклидир. Тенглик (тенг ўлчов) нинг мавҳум - умумий ҳуқуқий принципи нуқтаи назаридан қараб чиқилган (тартибга солинган) кишилар ўрта-сидаги бошланғич фактик фарқлар оқибатда эга бўлинган ҳуқуқларда нотенглик (турли индивидлар - ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқлари мазмуни ва ҳажмига, улар структураси бўйича тенг бўлмаган) кўри- нишида намоён бўлади. Ҳуқуқ тенглик принципига асосланган муно- сабатлар шакли сифатида, албатта, турли индивидлар ўртасидаги бошланғич фарқларни йўқотмайди (ва йўқота олмайди), бироқ фақат бу тафовутларни ягона асос бўйича формаллаштиради ва тартиб-лаштиради, номуайян фактик фарқларни, эркин, бир-бирига боғлиқ бўлмаган, тенг шахсларнинг формал-аниқ нотенг ҳуқуқларига транс формация қилади. Ижтимоий муносабатларни ифодалаш, тартибга солиш ва бошқаришнинг ҳуқуқий шаклини қиймати ва чегаралари (чекланганлиги ҳам), мазмуни ва хусусияти ҳам моҳиятига кўра ана шундан иборат. Ҳуқуқий тенглик ва ҳуқуқий нотенглик (ҳуқуқдаги тенглик ва нотенглик) - бир хил аҳамиятли (бир-бирини тақозо қилувчи ва тўлдирувчи) ҳуқуқий тушунчалар ва хусусиятлар бўлиб, бир хил даражада фактик фарқларга қарама- қарши турадилар ва улардан фарқ қиладилар ҳам. Турли субъектларнинг ҳуқуқий тенглиги принципи улар томондан қўлга киритиладиган реал субъектив ҳуқуқлар нотенг бўлишини тақозо этади. Ҳуқуқ туфайли фарқлар тартибсизлиги ягона асос ва умумий норма бўйича мувофиқлаштирилган тенглик ва нотенгликнинг ҳуқуқий тартибига қайта ўзгартирилади. Турли индивидларни формал тенг деб тан олиш - бу уларнинг тенг ҳуқуқ лаёқатлилигини, муайян неъматлар, конкрет объектларга бўлган у ёки бу ҳуқуқларга эга бўлиш имкониятларини тан олишдир, бироқ бу индивидуал-аниқ буюм, неъматларга бўлган қўлга киритилган конкрет ҳуқуқларнинг тенглигини

англатмайди. Формал ҳуқуқ - бу фақат ҳуқуқ лаёқати, ушбу объектга нисбатан ўзининг индивидуал-муайян ҳуқуқини ҳуқуқий тартибга солишнинг умумий масштаби ва тенг ўлчовига мувофиқ қўлга киритишнинг мавҳум эркин имкониятидир. Турли инсонларнинг формал тенглиги ва тенг ҳуқуқ лаёқати мавжудлиги шароитида улар томонидан реал қўлга киритилган ҳуқуқлар муқаррар равишда (инсонларнинг ўзлари, уларнинг реал имкониятлари, улар турмушининг шароитлари ва ҳолатлари ўртасидаги фарқлар туфайли) нотенг бўлади: ҳуқуқнинг бирдек масштаби ва тенг меъёри билан ўлчанадиган ва баҳоланадиган ҳаётий фарқлар натижасида конкрет субъектга шахсан тегишли (бу маънода - субъектив), қўлга киритилган ҳуқуқлардаги фарқларга олиб келади. Турли шахслар томонидан қўлга киритилган ҳуқуқлардаги бундай фарқ бу шахсларнинг формал (ҳуқуқий) тенглик принципи, уларнинг тенг ҳуқуқий лаёқатини бузилишини эмас, балки риоя этилишининг зарурий оқибати ҳисобланади. Қўлга киритилган ҳуқуқлардаги фарқ формал(ҳуқуқий) тенглик принципини бузмайди ва бекор қилмайди. Мисол тариқасида уч турли вазиятни таққослаймиз. Биринчи вазиятда ер участкаси ёки устахонани шахсий эгаликка олиш ҳуқуқига фақат баъзи шахслар (капитализмгача бўлган вазият), иккинчи вазиятда - ҳамма (капиталистик вазият) эга, учинчи вазиятда - ҳеч ким махсус тартибда (социалистик вазият) эга эмас. Биринчи ва иккинчи вазиятларда тегишли ҳуқуқга эга бўлган барча шахслар, улар аслида тегишли объектларга нисбатан мулк ҳуқуқини қўлга киритдиларми-йўқми, муайян ер участкаси, устахонанинг реал эгалари бўладиларми ёки йўқми - буларга боғлиқ бўлмаган ҳолда, тенг ҳисобланадилар, тенг ҳуқуқ лаёқатига эга бўладилар. Албатта, бирорта нарсани сотиб олиш, бирорта ҳаракатни бажаришга бўлган ҳуқуқга эга бўлиш бир масала бўлса, бундай формал, мавҳум-ҳуқуқий имкониятни амалга ошириш ва муайян бойликка бўлган реал ҳуқуқни қўлга киритиш бошқа масаладир. Ҳуқуқ - бу фақат турли инсонлар учун тенг

бўлган турли буюмлар, предметлар, неъматларга бўлган ҳуқуқларни қўлга киритишнинг формаллашган йўлидир, бироқ барча бундай буюмлар ва неъматларни барчага тенг миқдорда тарқатиш эмас. Бироқ ягона асос ва умумий масштаб бўйича тафовутларни ҳуқуқий тартибга солишда айнан муносабатларнинг мазкур ҳуқуқий шакли тааллуқли барча шахсларнинг формал (ҳуқуқий) тенглиги ва эркинлигини тан олиш мавжуд. Масалан, иккинчи вазиятда барча формал тенг ва эркин, гарчи тегишли объектларга нисбатан реал ўзлаштирилган ҳуқуқлар турли шахсларда турлича бўлса ҳам. Биринчи вазиятда ҳуқуқий тенглик ва эркинликнинг тегишли соҳаси фақат баъзилар учун очиқ; қолганларда тегишли ҳуқуқ (ҳуқуқ лаёқати) нинг йўқлиги уларда формал (ҳуқуқий) тенглик ва эркинликнинг тан олинмаслигини англатади. Учинчи вазиятда ишлаб чиқариш воситалари сифатида бундай объектларга нисбатан индивидуал мулкчилик ҳуқуқига ҳеч ким умуман эга бўлмаганлиги (ҳуқуқ лаёқатининг, реал қўлга киритилган ҳуқуқнинг йўқлиги) сабабли биринчи вазиятдаги ҳуқуқий имтиёзлар ҳам, тегишли объектларга нисбатан ҳуқуқлардаги фарқлар ҳам бўлмайди. Индивидда муайян ҳуқуқнинг бўлмаслиги - бу шу билан бирга тегишли индивидуал эркинликнинг бўлмаслиги ҳамдир. Қараб чиқилган муносабатда индивидларнинг формал тенглиги ва эркинлигининг ҳуқуқий принципи умуман йўқ ва жамият учинчи вазиятда ҳуқуқ субъектлари - индивидларда конкретлаштирилмайди. Ижтимоий (шу жумладан хўжалик) муносабатлари бу ерда бошқа (ноҳуқуқий) воситалар ва нормалар билан тартибга солинади. Ҳуқуқий тартибга солишнинг махсус принципи сифатида тенгликнинг намоён бўлиш шакллари ижтимоий-тарихий характер касб этади. Юридик либертаризм - бу ҳуқуқни тенглик, шахснинг эркинлиги ва адолат принципларининг ифодаси деб тушунишдир. Тенглик - формал тенглик. Ҳуқуқ - бу инсонларнинг ижтимоий муносабатлардаги формал тенглиги принципи орқали улар эркинлигининг норматив шаклдаги ифодаси.

Формал ҳуқуқий тенглик формал фактик тенгликка олиб кела олмайди. Легистлар қонун билан ҳуқуқни бир ҳодиса деб тушунишади, юснатурализм эса, ҳуқуқни табиий ва позитивга бўлади ва улар ўртасида назарий масалаларда қарама-қаршилик мавжуд. Либертар ёндошув эса, бу икки йўналишга танқидий қарагани ҳолда, айни пайтда уларнинг қарашларидаги ижобий жиҳатларни мутлақо инкор этмайди. Шундай қилиб, либертар назария ҳуқуқ билан қонунни бир- биридан фарқлаш - улар ўртасидаги нисбат ва муносабатнинг мазмун ва моҳиятини тўғри англашнинг асоси деб талқин этади ва бундай ёндошув ҳуқуқ ва қонуннинг кутилган шаклда ҳуқуқий қонунга айланишига олиб келади деб ҳисоблайди. Демак, бу назария ҳуқуқий қонунлар қабул қилиниши учун, аввало, ҳуқуқ билан қонун ўртасидаги фарқни билиш, англаш шартлигини таъкидлайди. Ҳуқуқ ва қонунни фарқлаш Ҳуқуқ ва қонуннинг ўзаро нисбати тўғрисидаги масала ҳуқуқ пайдо бўлиши биланоқ пайдо бўлган дейиш мумкин. Бу масала тўғрисида қадимги дунё мутафаккирлари Демокрит, Суқрот, Платон, Арасту, Эпикур, Цицерон, софистлар ва рим юристлари фикр билдирганлар ва ҳозирда ҳам у муҳим масала бўлиб қолмоқда. Айтиш жоизки, ҳуқуқ ва қонун ўртасидаги тафовут ҳақида фикр юритилганда ―қонун деган тушунча кенгроқ, одатий тушунчамиз- дан, яъни олий ҳокимият органи акти ва олий юридик кучга эга бўл ган манба деб тушунишдан бошқача талқин этилади. Бунда ―қонун деганда уни махсус, қатъий маънода тушунилмай, балки юридик нормаларнинг барча расмий манбалари тушунилади (қонунлар, фар- монлар, қарорлар, суд прецедентлари, санкцияланган одатлар ва б.). Ҳуқуқ ва қонунни ажратиш масаласидаги концепциялар ичидан иккитасини кўрсатиш мумкин:

1.Бунда ҳуқуқ давлат ҳокимиятининг ижоди тарзида тушунилиб, мазмунидан қатъий назар барча ҳуқуқ нормалари манбалари ҳуқуқ деб тан олинади (Шершеневич Г.Ф.). 2. Тегишли субъект томонидан ва тегишлича тартибда қабул қилинган қонун ҳам ҳуқуқий мазмунга эга бўлмаслиги, ноҳуқуқий қонун бўлиши ва сиёсий ўзбошимчаликни ўзида ифодалаши мумкин (Нерсесянц В.С). Ҳуқуқ ва қонуннинг фарқланиши борасида йирик тадқиқотчи Нерсесянцнинг таъкидлашича, фақат ҳуқуқий қонунгина ҳуқуқ деб тан олиниши мумкин: ―Амалдаги қонунчилик нормалари қачонки уларда индивидларнинг формал тенглиги принципи мустаҳкамлан ган, норматив тарзда ифодаланган ва амал қилгандагина ҳуқуқий бўлади. Бу мураккаб масаланинг ҳал этилишида бир томондан, жамият, давлат ва ҳуқуқнинг ўзаро муносабати ва нисбати масаласидан, иккинчи томондан эса, шакл ва мазмуннинг ўзаро алоқасининг умумфалсафий қонуниятларидан келиб чиқиш керак. Маълумки, ҳуқуқ ва давлат ижтимоий тараққиётнинг мустақил маҳсули, натижалари ҳисобланади. Давлатдан ҳуқуқнинг ташкил топиш жараёни ҳам мустақил ҳолда кечади. Ҳуқуқнинг пайдо бўли- ши дастлаб жамиятда, унинг ―бағрида кечади ва ўзини барқарор, қайтарилиб турадиган ижтимоий муносабатлар ва хулқ-атвор, ҳаракат тарзида намоён этади ва жамиятнинг ҳуқуқий интилиши, талаби (при тязание) тарзида шаклланади ва ижтимоий онг билан мустаҳкамлана- ди, ҳисобга олинади. Давлатнинг вазифаси эса, жамиятнинг бу талабларини вақтида аниқлаш ва адолат асосида уларни қонун даражасига кўтариш, яъни расмий манбаларда умуммажбурий хатти- ҳаракат қоидалари тарзида расмийлаштириш ҳисобланади. Шундай қилиб, ҳуқуқ шакл ва мазмун бирлиги сифатида жамият ва давлатнинг ўзаро таъсири натижасида вужудга келади: ҳуқуқнинг мазмуни (хатти-ҳаракат қоидалари, ҳуқуқнинг информатив жиҳат- лари) объектив равишда вужудга келади - ижтимоий жараёнлар таъсири остида, - давлат эса, унга шакл беради.

Ҳуқуқ ва қонунни фарқлашда бир жиҳатга эътиборни қаратмоқ зарур - ҳуқуқий шакл доирасида ноҳуқуқий мазмуннинг мавжуд бў- лиши мумкинлигига. Шу ўринда ―умуман ҳуқуқ у ёки бу объектив- лашган шаклдан ташқарида мавжуд бўлиши мумкинми? деган савол туғилиши табиий, ҳуқуқ ўзининг шаклигача ва ўз шаклидан ташқа рида мавжуд бўла олмайди. Зеро, ҳуқуқнинг хусусиятлари тўғриси- даги ҳозирги замон қарашларига кўра, ―табиий ҳуқуқ деб аталган ҳодиса, аслида табиий-ижтимоий асосларни англатади ва у юридик қоидалар мазмунини аниқлаши лозим, бироқ том асл маънодаги ҳуқуқ ҳисобланмайди. Нерсесянцнинг таъкидлашича, табиий ва позитив ҳуқуқни фарқлаш - қонун ва ҳуқуқ ўртасидаги нисбатнинг бир элементи, холос. Шу боис ҳозирги кунда ҳуқуқ ва қонунни фарқлаш муам- мосининг моҳияти табиий ва позитив ҳуқуқни бир-бирига қарама- қарши қўйиш эмас, балки позитив ҳуқуқнинг мазмуни ва шакли ўртасида мувофиқлик ўрнатишдан иборатдир. Шу нуқтаи назардан ҳуқуқ ва қонун ўртасидаги нисбатга тавсиф беришда асос бўладиган ҳолатларни кўрсатиш мумкин: 1 Ҳуқуқ ва қонунни бир-биридан фарқлаш лозим. Шу боис, қонун (нормаларнинг расмий манбалари) ҳуқуқнинг ифодаланиш шакли, ҳуқуқни ташқи объективлаштиришдир, ҳуқуқ эса, бу шакл ва мазмуннинг бирлигидир; 2.Ҳуқуқ қонунгача ва қонундан ташқари мавжуд бўла олмайди. Шакл - бу ҳуқуқ мавжудлигининг усули, воситаси. ―Барча ҳозирги замон ҳуқуқ тизимларига қонунчилик мундири кийгизилган (проф. Мушинский); 3.қонун ноҳуқуқий мазмунга эга бўлиши, яъни мазмунсиз, қуруқ, ―ноҳуқуқий қонун бўлиши мумкин. Қонуннинг мазмуни ҳуқуқийми ёки ноҳуқуқийми - бу масала табиий-ҳуқуқий асослар ёрдамида, ҳам мазкур жамиятнинг конкрет-тарихий мавжудлиги шароитларидан келиб чиққан ҳолда ҳал этилади. Бундай ёндошув шакл ва мазмун бирлигининг умуий қонуниятларига жавоб беради.

Юридик онтология, гносеология ва аксиология муаммолари Юридик онтология, гносеология ва аксиологиянинг ички бирлиги шу билан белгиланадики, унинг асосида бир принцип - формал тенглик принципи ётади, бу принцип юридик онтология (ҳуқуқ нима?), аксиология (ҳуқуқнинг қадр-қиммати нимада?), гносеология (ҳуқуқ қандай ўрганилади?) учун бошланғич асос сифатида тушунилади ва изоҳланади. Онтология нуқтаи назаридан ―ҳуқуқ нима? деган саволга ―Ҳуқуқ умумий мавҳум тенг ўлчов, формал эркинлик ва адолатлилик компонентларини ўз ичига олган формал тенгликдир деб жавоб берамиз. Ҳуқуқ ижтимоий муносабатларнинг ҳуқуқий шакли сифатида онтология нуқтаи назаридан ҳуқуқнинг ушбу формал хусусиятлари - тенглик, эркинлик ва адолатлиликнинг мажмуидир. Бунда фактик муносабатларнинг ҳуқуқий шакли бўлган ҳуқуқни ҳуқуқий шакл билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларнинг фактик мазмуни билан, фактик муносабатларнинг ўзи билан аралаштириб юбориш мумкин эмас. Шу сабабли тенглик, эркинлик ва адолат - булар фактик эмас, балки ҳуқуқий формалликлар, ҳуқуқнинг формал-мазмуний хусусиятидир. Онтологик, аксиологик ва гносеологик муносабатларда, мавҳум- умумий тенг ўлчов, эркинлик ва адолат фақат уларнинг формал (формал-ҳуқуқий) ифодаланиши ва маъносида, яъни фақат формал тенглик принципининг умумий маъносини ифодалаш ва намоён бўлишининг алоҳида шакли сифатидагина ҳуқуқни ягона, ички ўзвий боғлиқ тушунишни ташкил қилиш ҳисобланади. Гносеологик жиҳатдан бу концепция ҳуқуқнинг муайян тушунчаси кўринишидаги қонун (позитив ҳуқуқ) ҳақидаги билимлар ва ҳақиқатни ифодалаш ва назарий жиҳатдан англашнинг зарурий назарий билиш намунасидир. Шундай қилиб, бу концепция ҳуқуқ ҳақидаги оддий фикрдан ҳақиқий билимга, ҳуқуқ ҳақидаги ҳақиқатни билишга, ҳуқуқни тушунишга, яъни ҳуқуқнинг объектив (ҳокимиятлар эрки ва ўзбошимчалигига боғлиқ бўлмаган)

хусусиятлари, табиати, моҳияти ва унинг намоён бўлиши (адекват ва ноадекват) шакллари ҳақидаги назарий билимга ўтиш жараёнини ифодалайди. Либертар ҳуқуқни тушунишнинг марказида ҳуқуқ билан қонун- нинг алоқадорлиги, ҳуқуқнинг объектив хусусиятларини қонуннинг моҳият хусусиятлари ва ҳуқуқий сифат мезонлари сифатида тушуниш ва изоҳлаш муаммолари, ҳуқуқий қонун (ва қонуний ҳуқуқ) тушунчаларини ишлаб чиқиш масалалари туради. Бундай ёндошувда ҳуқуқ билан қонун ҳақидаги ахтарилаётган ҳақиқат бўлиб, ҳуқуқий қонуннинг табиати, хусусиятлари ва тавсифлари ҳақидаги, уни ҳаракатдаги ҳуқуқ сифатида тасдиқланишининг шарт-шароитлари ҳақидаги объектив илмий билим ҳисобланади. Бундай юридик-гносеологик ёндошув ўз табиатига кўра объектив бўлган ҳуқуқнинг шаклланиш жараёни билан қонуннинг шаклланиш субъектив (ҳокимият эрки билан боғлиқ) жараёнининг фарқи ва нисбатини аниқлашга ва ҳуқуқни позитивлаштиришнинг формал тенглик ҳуқуқий принципини ҳуқуқий тартибга солишнинг аниқ соҳалари ва объектларига нисбатан норматив конкретлаш- тиришнинг ижодий жараёни сифатида таҳлил қилишга имкон беради. Ва фақат шу маънодагина қонун ижод этиш сифатида қонунчилик ҳақида гапириш мумкин. Юридик-либертар аксиологияга кўра, ҳаракатдаги (позитив) ҳуқуқ билан реал мавжуд давлатнинг қадр-қиммати ягона асос ва мезон бўйича, айнан ҳуқуқий қадриятлардан келиб чиқиш нуқтаи назаридан, белгиланади. Бу ерда гап ахлоқий, диний ва бошқа ноҳуқуқий қадриятлар ҳақида эмас, балки айнан ҳуқуқий қадриятлар (уларнинг формал-юридик мазмуни ва тушунчалари) ҳақида боради. Чунки, фақат шу тарздагина муайян ҳуқуқий қадриятлар - ҳуқуқнинг мавҳум умумийлиги (формал-тенглик принципи, муносабатларнинг ҳуқуқий шакли) туфайли - мутлақ ва умумаҳамият касб этади. Ҳуқуқ бу билан ўзининг аксиологик ўлчовида айнан ҳуқуқий қадриятлар- нинг қатъий муайян шакли, лозим бўлишликнинг бошқа шакллари (ахлоқий, диний) дан фарқ қилувчи ҳуқуқий лозим бўлишликнинг махсус шакли сифатида намоён бўлади.

Либертар концепцияда гап қонун билан мавжуд реал давлатнинг мазмуни ва аҳамиятини ҳуқуқ позициясидан баҳолаш ҳақида, уларнинг ҳуқуқий сифати ҳақида, уларнинг лозим даражадаги қад- рият сифатидаги ҳуқуқ талабларига, мақсадларига, императивларига мос келиши ҳақида боради. Бунда ҳуқуқ қонун (позитив ҳуқуқ) билан давлат учун мақсад сифатида намоён бўлади. Бу қонун (позитив ҳуқуқ) билан давлат ҳуқуқнинг талабларини мужассам этишга ва амалга оширишга йўналтирилишлари лозимлигини билдиради, чунки уларнинг мазмун ва аҳамият касб этиш мақсади айнан шундадир. Қонун (позитив ҳуқуқ) ва давлат фақат ҳуқуқий ҳодисалар сифати- дагина қийматга эга. Улар ҳуқуққа қанчалик дахлдор бўлсалар, қанчалик ҳуқуқ мақсадларини ифодаласалар ва амалга оширсалар, шунчалик ҳуқуқий маъно касб этадилар ва ҳуқуқий воқелик саналадилар. Шундай қилиб, либертар юридик аксиология концепциясига кўра, қонун (позитив ҳуқуқ) билан давлатнинг қиймати уларнинг ҳуқуқий мазмун ва аҳамият касб этишидан иборат. Қонун (позитив ҳуқуқ) билан давлатга нисбатан шарт бўлган ҳуқуқнинг мақсадини қуйидаги қоида тарзида ифодалаш мумкин: қонун (позитив ҳуқуқ) ва давлат ҳуқуқий бўлиши лозим. Либертар ҳуқуқни тушуниш шароитида ҳуқуқий тартибга солишнинг хусусиятлари Ҳуқуқ моҳиятига кўра, бу - формал тенглик. Ҳуқуқий тенглик принципининг маъносини конкретлаштириш бўйича ҳуқуқ тушунчасига берилган турли таърифлар ҳуқуқнинг бирдан-бир ягона моҳиятини ифодалайди. Бунда бу таърифларнинг ҳар қайсиси ҳуқуқий тенглик принципининг умумий маъносига тааллуқли бошқа таърифларни ҳам тақозо этади. Бундан қуйидаги ташқи фарқланувчи таърифларнинг ички мазмун жиҳатдан тенг қийматга эга эканлиги келиб чиқади, яъни: ҳуқуқ - бу формал тенглик; ҳуқуқ - бу ижтимоий муносабатларда инсонлар экинлигининг умумий ва зарурий шакли; ҳуқуқ - бу

умумий адолатлилик ва ҳ. Бунда умумий формал тенглик ўлчови, шунингдек, эркинлик ва адолатлиликни тақозо этади ва, аксинча. Ҳуқуқнинг бу таърифлари унинг объектив, моҳиятий хусусиятлари орқали яхлит тарзда ҳуқуқнинг табиатини, маъноси ва ўзига хослигини ифодалайди. Ҳуқуқнинг бу объектив моҳият хусусиятлари унинг қонун билан фарқланиши билан боғлиқ, яъни улар қонун чиқарувчининг эркига боғлиқ эмас, ҳуқуқий ҳодиса сифатидаги қонунга қиёслаганда мантиқан ундан аввал мавжуд бўлади ва ҳуқуқий қонуннинг муҳим хусусияти саналади. Ҳуқуқнинг юқоридаги қатор таърифларига ҳуқуқни позитивлаштириш жараёнида, унинг қонун кўринишида ифодаланишида яна бир хусусият, янги таъриф - муайян вақтда ва муайян ижтимоий маконда қонун сифатида расман тан олинадиган ва ўрнатиладиган ҳокимий умуммажбурийлик хусусияти келиб қўшилади. Бироқ қонун (позитив ҳуқуқ) ҳуқуққа мос келиши ҳам, зид келиши ҳам мумкин, бир томондан, ҳуқуқни ҳам, иккинчи томондан, ноҳуқуқий мазмундаги талаблар, рухсат беришлик ва ман этишликни ҳам норматив конкретлаштириш ва ҳимоялашнинг, расмий ҳокимий тан олишнинг шакли бўлиши мумкин. Фақатгина ҳуқуқни ифодаланиш шакли сифатидагина қонун (позитив ҳуқуқ ) ҳуқуқий воқелик бўлиб ҳисобланади. Бундай қонун туфайли ҳуқуқий тенглик (у билан бирга эркинлик тенг ўлчовининг умумийлиги ҳам) давлат-ҳокимий, умуммажбурий тан олинади ва ҳимоя қилинади, қонуний кучга эга бўлади. Қ онун фақат ҳуқуқнинг объектив шаклланган хусусиятларини ифодаланиш шакли сифатидагина ҳуқуқий қонунга айланади. Ҳуқуқий қонун - расмий тан олинган, конкретлаштирилган ва ҳимояланган, қонуний кучга кирган ҳуқуқдир, яъни ҳуқуқнинг объектив хусусиятларига эга бўлган позитив ҳуқуқдир. Ҳуқуқни ―позитивлаштириш, уни қонунга айланишининг ҳақиқий жараёни ҳуқуқнинг объектив хусусиятлари ва талабларини эътиборга олишнинг зарурлиги билан бир қаторда бошқа кўп объектив ва субъектив омиллар (ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маънавий, маданий омиллар, қонун ижод этиш) га

ҳам боғлиқ. Ва қонуннинг ҳуқуққа зидлиги тузум томонидан ҳуқуқни инкор этиш, қонун чиқарувчининг ҳуқуққа зид позицияси ёки турли хатолар ва янглишишлар, паст даражадаги ҳуқуқий ва қонун ижод этиш маданиятининг оқибати бўлиши мумкин. Ҳуқуққа зид қонунга қарши курашда эркинлик, ҳуқуқ ва давлатчиликнинг тарихий ривожланишида қонун яратиш фаолияти (ҳуқуқни ―позитивлаштириш жараёни) нинг ҳам, қонуннинг ҳуқу ққа зидлиги устидан обрўли, самарали контрол (турли ҳокимиятлар ўртасидаги тийиб туриш ва мувозанатда сақлаш тизими, қонуннинг ҳуқуқий мазмуни устидан умумий судлов, конституциявий судлов, прокурор контроли) нинг махсус институтлари, тартиблари ва қоидалари қарор топган. Қонун (позитив ҳуқуқ) нинг умуммажбурийлик хусусиятида 2 та фарқланувчи, бироқ ўзаро алоқадор жиҳат - расмий-ҳокимий ва ҳуқуқий жиҳатлар бор. Биринчи жиҳат шундан иборатки, қонун расмий ҳокимиятнинг қоидаси сифатида унинг томонидан қўллаб-қувватланади ва ҳимоя қилинади, қонун бузилганда тегишли давлат санкцияси билан таъминланади. Бундай қарашда қонуннинг умуммажбурийлиги - бу фақат ҳокимиятнинг ўз хоҳишича иш тутиши, унинг буйруқлари, қоидаларининг мажбурийлиги оқибатидек кўринади. Мана шу ерда ҳокимиятнинг мажбурий кўрсатмаси, буйруғи бу ҳуқуқдир деб тушунувчи легизмнинг илдизлари ётади. Иккинчи жиҳат шундан иборатки, қонунга умуммажбурийлик (қонуний куч) нинг берилиши унинг шунчаки қандайдир бирорта умуммажбурий, бироқ ҳуқуққа зид қоида ва воқелик бўлганлиги учун эмас, балки фақат айнан ҳуқуқ сифатида намоён бўлиши билан боғлиқ. Қонун у фақат айнан ҳуқуқ сифатида намоён бўлганлиги боис умуммажбурийликка (қонуний кучга) эга бўлади, шунчаки қандайдир умуммажбурий ва ҳуқуқий бўлмаган қоида (воқелик) бўлгани учун эмас. Чунки, ҳокимиятлар (ва легистлар) фақат қонуннинг умуммажбурийлиги ҳақида гапириб қолмай, шу билан бирга уни ҳуқуқ деб ҳам таъкидлайдилар.

Қонуннинг ўзини ҳуқуқ деб саналишига бўлган бундай талаби(интилиши)да шундай принципиал ҳолат намоён бўладики, қонун (позитив ҳуқуқ) да ҳуқуқнинг моҳиятидан фарқли бўлган ўзининг хусусий моҳияти йўқ. Ҳокимиятнинг умуммажбурий қоидалари ва ҳужжатлари ҳақида шуни айтиш керакки, уларга оид хусусий номлар ва ягона умумий номланиш йўқ, шу сабабли улар ―ҳуқуқ сўзига турли сифат белгиларини қўйиш орқали номланадилар (масалан, ―позитив ҳуқуқ, ―амалдаги ҳуқуқ, ―расмий ҳуқуқ, ―ўрнатилган ҳуқуқ ва ҳ.). Қонуннинг ҳуқуқий табиати ва моҳиятини тан олиш позициясидан шу нарса аниқки, умуммажбурий кучга фақат ҳуқуқий қонунгина эга бўлиши керак. Акс ҳолда ҳуқуқий моҳиятнинг йўқлигини, куч ва зўрлик воситасида ҳар қандай ўзбошимчаликни ҳуқуққа айлантириш мумкинлигини тан олишга тўғри келади. Бироқ, ҳуқуқнинг объектив табиати у инкор қилинадиган ерда ҳам намоён бўлиши мумкин: ҳатто тирания, деспотия, тоталитар моҳиятга эга ҳужжатлар уларнинг муаллифлари ва назариётчилари томонидан ―ҳуқуқ, ―адолат сифатида тарғиб қилинади. Ҳуқуқ тушунчаси билан қонун шаклини ҳуқуққа зид мақсадларда суистеъмол қилиш имкониятлари, табиийки, ҳуқуқнинг инсонлар ижтимоий ҳаётида амал қилиши ва уни ифодалашнинг зарурий умуммажбурий шакли сифатида ўз табиатига кўра ҳуқуқий ҳодиса бўлган қонуннинг роли ва аҳамиятини камайтирмайди. Бу ерда икки томонлама вазифанинг бирлиги шундаки, фақат ҳуқуқгагина қонуний куч берилади ва шу билан бирга қонун фақат ва доимо ҳуқуқий бўлиши керак. Ҳуқуқ билан қонуннинг нисбатида ва фарқланишида қонуннинг умуммажбурийлиги унинг ҳуқуқий табиати билан белгиланади ва ҳуқуқ объектив хусусиятларининг умумаҳамият касб этиши оқибати, ижтимоий эҳтиёжнинг ва тегишли расмий ҳужжатлар ва қоидаларда ҳуқуқ принциплари ва талабларига мажбурий риоя этиш, конкретлаштириш ва ҳимоялаш заруриятининг кўрсаткичи ҳисобланади. Ва айнан шунинг учун ҳам, мантиқ қоидасига кўра,

ҳуқуқ - бу расмий-ҳокимий умуммажбурийликнинг натижаси эмас, балки, аксинча, бу мажбурийлик – ҳуқуқ (ҳуқуқнинг умум-аҳамиятли ижтимоий маъносини ифодалашнинг давлат-ҳокимий шакли)нинг оқибатидир. Бундай умуммажбурийлик ҳуқуқнинг яна бир зарурий таърифи сифатида чиқади (айнан қонун кўринишидаги ҳуқуқ). Бу таърифнинг маъноси шуки, нафақат ҳуқуқий қонуннинг мажбурий, балки шу билан бирга фақат ҳуқуқий қонунгина умуммажбурийлигидан ҳисобланади. Ҳуқуқнинг объектив хусусиятларини акс эттирувчи унинг бошланғич таърифлари билан мазкур қўшимча таъриф ўртасидаги асосий фарқ шундаки, ҳуқуқнинг объектив хусусиятлари қонун чиқарувчининг эркига боғлиқ эмас, ҳуқуқнинг объектив табиати билан англашилинувчи ҳуқуқий қонуннинг умуммажбурийлиги эса, қонун чиқарувчининг эркига ва қатор объектив шароитларга (жамиятнинг ривожланиш даражаси, ҳуқуқий қонунларни пайдо бўлиши ва амал қилиши учун зарур объектив шароитларнинг мавжудлиги ва б.) ҳам боғлиқ. Ҳуқуқнинг қонунга мос келишида ҳуқуқнинг барча айтилган таърифлари (ҳуқуқнинг қонундан фарқланиши ва ҳуқуқнинг қонунга мувофиқ келиши) субстанционал аҳамиятга эга, ҳуқуқий қонун моҳиятининг турли жиҳатларини очиб берадилар, умумий ягона тушунча таркибига кирадилар. Позитив ҳуқуқ (ҳуқуқий қонун) умумий тушунчасининг энг қисқа илмий таърифи ўз ичига камида икки таърифни олиши керак: биринчиси - ҳуқуқ билан қонунни фарқловчи таъриф, иккинчиси - ҳуқуқнинг қонунга мос келишини белгиловчи таъриф. Ҳуқуқнинг объектив талабларига мос келувчи позитив ҳуқуқ (қонуннинг ҳуқуққа мос келиши) деб формал тенглик нормаларининг умуммажбурий тизимига, қонуний кучга эга эркинликнинг тенг ўлчови (шакли, нормаси, принципи) га, қонун кучига эга адолатликка айтилади. Ёки тенглик, эркинлик ва адолатлиликнинг умуммажбурий шаклидир. Соддароқ айтганда, ҳуқуқ формал тенглик принципига мос келувчи расман ўрнатилган ва давлат ҳимояси билан таъминланган нормалар тизимидир.

Мазкур илмий таъриф (дефиниция)лар умумий характер касб этади ва позитив ҳуқуқнинг барча типлари ва тизимлари (ҳозирги замон ва ўтмишдаги ички давлат ва халқаро ҳуқуқ тизимлари) га тарқалади, фақат бу нисбий бўлиб, улар ҳуқуқнинг объектив табиати ва талабларига қанчалик мос келиши эътиборга олинган ҳолда юз беради, яъни улар ўзбошимчаликни эмас, балки ҳақиқатан ҳам ҳуқуқни ижобийлаштиришни эътиборга олишлари нуқтаи назаридан ифодалайдилар. Шу сабабли мазкур илмий таърифлар амалдаги турлича позитив ҳуқуқ типлари ва тизимларининг ҳуқуқий сифатини текшириш ва баҳолашда гап ҳақиқатан ҳам ҳуқуқни позитивлашти- рилиши ҳақида кетаяптими-йўқми ёки ҳуқуқ ва қонун шакллари тирания, деспотия, тоталитаризмнинг мажбурий қоидаларини ва ўз бошимчаликни яшириш учун ҳуқуққа зид мақсадларда фойдаланаёт- ганлигини аниқлашда ўлчов ва мезон бўлиб ҳисобланади. Ҳуқуқни тушунишнинг либертар формал-юридик концепцияси ҳуқуқнинг объектив моҳиятий хусусиятларини очишга имкон берадики, уларнинг қонунда мавжудлиги уни қонуний воқелик, яъни ҳуқуқ моҳиятига мос келувчи воқелик, ҳуқуқий моҳиятнинг ташқи намоён бўлиши ва амалга оширилиши сифатидаги жиҳат деб характерлашга имкон беради. Қонун (позитив ҳуқуқ) ни ҳуқуқий воқелик сифатида тушуниш ўз ичига қонуннинг умуммажбурийлиги муаммоларини, унинг давлат ҳимояси билан таъминланлиги, ҳуқуқбузарларга нисбатан мажбурлов чораларини қўллаш имкониятини олади. Қонун (позитив ҳуқуқ) санкцияларининг бундай ўзига хослиги юридик гносеологияга кўра, қонун чиқарувчининг эрки (ўзбошимчалиги) билан эмас, балки ҳуқуқнинг объектив табиати (унинг умумаҳамиятлилиги) билан белгиланади. Ҳуқуқнинг объектив умумаҳамият касб этиши давлат томонидан тан олиниши, норматив конкретлашиши ва ҳимоя қилиниши умумий зарурияти (расмий-ҳокимий умуммажбурийлик билан тўлдирили- ши) ни шу билан бирга ҳуқуқ билан давлатнинг зарурий боғлиқлигини ифодалайди. Юридик-либертар ҳуқуқни тушунишга кўра, давлат умумаҳамиятли ҳуқуқни тегишли санкцияга эга умуммажбурий қонун даражасига кўтариш учун, ҳуқуқий қонунни жорий этиш ва

ҳимоялаш учун зарур бўлган ҳуқуқий институт сифатида намоён бўлади. Бундай ёндошувга кўра, мажбурлов фақатгина ҳуқуқий қонунда назарда тутилган давлат санкцияси шаклидагина ҳуқуқий бўлади. Либертар-юридик назарияга кўра, давлат ва ҳуқуқ - ижтимоий ҳаётда инсонлар эркинлигининг мавжудлиги, тегишлича норматив институционал тан олиниши, ифодаланишининг умумий ва зарурий шаклларидир. Эркинлик (индивидлар эркинлиги) тарихан ибтидоий жамият- нинг парчаланиши ва унинг озод кишилар ва қулларга бўлиниши жараёнида пайдо бўлган. Ибтидоий жамиятдаги ҳокимият институт- лари ва нормалар ўрнига келган давлат ва ҳуқуқ бу эркинликни хусусий ва оммавий-ҳокимий муносабатларда индивидларнинг ҳуқуқ лаёқатлилиги кўринишида норматив ва институционал тан олиш, ифодалаш ва ҳимоялашнинг зарурий (ва ҳозирга қадар бирдан-бир ягона) шакли ҳисобланадилар. Эркинликнинг бутун жаҳон тарихий жараёни (қулликдан феодализмга ва капитализмга, сўнг постсоциа- листик ва посткапиталистик цивилизмга ўтиш) бир вақтнинг ўзида бу эркинликнинг мавжудлиги, мустаҳкамланиши ва амалга оширили-шининг зарурий ҳуқуқий ва давлат шакллари тараққиёти ҳамдир.

Адабиётлар рўйҳати : 1 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон. 2003. 2 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Т.: Шарқ. 1998. 3 Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари. -Т.: Ўзбекистон. 2002.. 76 б. 4 Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Халқ сўзи, 2005 йил 29 январ. 5 Каримов И.А. Янги ҳаѐтни эскича қараш ва ѐндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил 17 феврал 6 Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатлари - энг олий қадрият. Халқ сўзи. 2005 йил 8 декабр. 7 Исламов З.М. Общество. Государство. Право. Т.: Адолат 2001. С. 8 Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. Ўқув қўлланма.Т.: ТДЮИ нашри.2004.139 б.

O'xshashlar

Давлат ва ҳуқуқнинг моҳияти

Конституция тушунчаси ва моҳияти

Жиноят процессининг тушунчаси ва моҳияти

Давлат ва ҳуқуқнинг моҳияти, белгилари, функциялари, шакллари ва турлари

Айбсизлик презумпциясининг умумий тушунчаси ва моҳияти