Ташкилий хулқнинг миллий хусусиятлари - Huquqshunoslik - Referatlar

Ташкилий хулқнинг миллий хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

17.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118.5 KB

Ko'chirib olish

Ташкилий хулқнинг миллий хусусиятлари Режа: 1. Турли мамлакатлар ташкилотларида ташкилий ахлоқнинг хусусиятлари 2. Замонавий ташкилотларда маданиятлараро ўзаро таъсир

Турли мамлакатлар ташкилотларида ташкилий ахлоқнинг хусусиятлари Замонавий ташкилотларда одамларнинг ташкилий ахлоқини бошқариш учун меҳнат жамоаларидаги шахсларнинг миллий хусусиятлари ва миллий маданиятларини назарда тутиш керак бўлади. Миллий ва минтақавий маданиятлар фарқларида айрим мезонлар мавжуд. Улардан бири вақтдан фойдаланиш усулидир. Ушбу мезонга мувофиқ маданиятлар уч гуруҳга бўлинади: - монофаол маданиятлар, уларда бутун ҳаётни режалаштириш, жадваллар тузиш, фаолиятни муайян тартибда ташкил қилиш, бир вақтда фақат битта иш билан шуғулланиш қабул қилинган; - полифаол эса, бирваракай бир неча иш қилишга одатланган, ишлар кетма-кетлигини жадвалга биноан эмас, нисбий ёқимлилиги даражасига ва бирон-бир тадбирнинг айни пайтдаги аҳамиятига қараб режалаштирувчи ҳаракатчан, киришимли халқлар маданиятидир; - реактив маданиятлар, уларда хушмуомалалик ва ҳурматга катта аҳамият берилади, суҳбатдошини жим ва осойишта тинглаш ҳамда таклифларга эҳтиёткорлик билан жавоб бериш афзал кўрилади. Монофаол маданиятларнинг типик вакиллари ўз вақтини тартиб билан, изчиллик билан ва пухта ташкил қиладиган америкаликлар, немислар, шимолий европаликлардир. Улар ўз фаолиятларини бирин-кетин давом этувчи босқичларга бўлиб, муаммоларни қатъий изчилликда ечиб, ҳар бир босқичда диққатни жамлаш орқали деярли мукаммал натижага эришадилар. Полифаол маданият вакиллари Лотин Америкаси, Жанубий Европа ва Россия халқларидир. Улар бир вақтда бир неча ишни бошлаб, кўпинча охирига етказмайдилар. Ушбу маданият намояндалари бир масала ечимидан бошқасига осон ўтиб олишади. Реактив маданиятларда (Япония, Хитой, Тайвань, Финляндия, Корея, Туркия) фаолият қатъий ўзгармас режа асосида эмас, вазият ўзгаришига,

бунга муносабатга қараб ташкил этилади. Ушбу маданият соҳиблари мусоҳиб фикрини эшитиб, нуқтаи назарини аниқлаб, сўнгра бир фикрга келишни маъқул кўрадилар. Ушбу хусусиятларни билиш мутлақо ҳар хил дунёқарашли алоҳида шахслар ёки гуруҳларнинг хатти-ҳаракатларини назарда тутиш ва тузатиш имконини беради. Ташкилий ахлоқнинг ўзига хос миллий моделларини кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Чунончи, ташкилий хулқнинг араб (уруғчилик) модели уруғчиликнинг қуйидагича намоён бўлишини акс эттиради: ташкилотда қариндошчилик алоқалари мавжудлиги; инсоннинг иши эмас, ўзини баҳолаш; раҳбарнинг ҳурмати ва ишончига асосланиб, мартабасини ошириш; ходимлар танлашда қариндошлигига кўра иш тутиш; “ўзиникилар” ни қўллашга асосланган бошқарув услуби; хизматчининг иш ҳақи миқдори раҳбарга содиқлигига боғлиқлиги; касбий маҳоратидан қатъий назар, “бегоналар” га ишонмаслик. Мусулмон мамлакатларининг кўпчилигида ташкилий хулққа дин катта таъсир кўрсатади. Ислом дини хўжалик ҳаётини қуришнинг тамал тошидир. Қисман, исломнинг кўпчилик иқтисодий тамойиллари эркин тадбиркорлик ва савдо-сотиқ воситасида фойда кўриш (даромад олиш) ни қўллаб- қувватлайди. Шунингдек, шахсий мулк хуқуқлари муҳофазаси қўллаб- қувватланади. Шу маънода мулк эгалари ғарбда қабул қилинган мулк эгаси маъносида эмас, ундан фойда олувчи ҳомий ҳисобланади. Шуниси муҳимки, мулк эгалари ундан тўғри фойдаланишлари, ижтимоий фойдани кўзлаб йўл тутишлари маслаҳат берилади, бу эса ислом дини томонидан ижтимоий жавобгарлик тамойилларини мувофиқлаштиришни акс эттиради. Ушбу модел эътиборга олинмаганда “менталитет-менежмент” тизимида қарама-қаршиликлар вужудга келиши мумкин. Мусулмонлар танаффус пайтида эмас, намоз пайтида ишни ташлаб, ибодат қилишлари, натижада иш суръатида узилиш бўлиб қолишини ҳисобга олиш лозим.

Араб бошқарув тизимида бошқаларни ишлатиб, фойда олувчилар мақбул кўрилмайди. Бундай дунёқарашнинг негизида инсон бу - бойбадавлат одам камбағал ва омадсизларга ёрдам бериш мажбуриятини олган жамоа аъзоси, деган кўрсатма ётади. Ташкилот фаолияти асосида қуйидаги ахлоқ қоидалари туради: - умуминсоний манфаатларнинг ижтимоий фойдалилигини юқори даражага кўтариш; - фирманинг ишлаб чиқариш мақсадлари ва фаолият турлари шариат қоидаларига мос бўлиши лозим; - даромадни одилона тақсимлаш; - бошқарувнинг икки томонлама назорати: имон асосида – илоҳий ва ваколатли органлар томонидан ташқи назорат; - бошқаларга зарар ёхуд зиён етказишни тақиқлаш. Араб фирмаси ўз фаолиятида шариат қонунлари билан чегараланган ва у сарф-ҳаражатни имкон борича камайтириш ҳамда мақбул нархлар белгилаш ҳисобига жамиятнинг асосий эҳтиёжларини қондиришни мақсад қилиб қўяди. Бунда қаллоблик ва алдамчиликсиз, очиқ рақобатчилик кураши натижасида даромад олинади. Исломий фирма умумий даромад умумий чиқимга тенг шароитда ишлашни мўлжаллайди. Бироқ баъзи иқтисодчилар энг кўп чиқим ва энг кўп даромад тенглиги шароитида ишлаб чиқариш ташкил қилинишини ҳам одилона ёндашиш деб ҳисоблайдилар. Ташкилотдаги одамларнинг хулқ-атвори ғарбда ва араб мамлакатларида анча-мунча фарқ қилади. Чунончи, ғарбда асосий ижтимоий бирлик шахс ҳисобланса, мусулмонлар орасида бу оила(уруғ) деб қабул қилинган. Ғарбда инсоннинг мавқеи асосан унинг эришган ютуқлари билан белгиланади, араб дунёсида эса қайси табақага мансублигига қаралади. Ғарб ташкилотлар ва ижтимоий институтларга ишонади; араб маданияти Оллоҳ қўллаган раҳнамони афзал кўради. Ғарб барча янгилик ва илғорлик тарафдори;

араблар биринчи ўринда қадрлайдиган анъаналарни бузмасдан, замонавий фаолият шароитлари ва ахлоқ шаклларига мослашишга ҳаракат қиладилар. Кўпчилик ғарб мамлакатлари аёллар ва эркаклар тенг ҳуқуқлилигини ўрнатишга эришдилар, бу бошқарув тизимининг гендер тузилишида ҳам акс этади; араб маданияти вакиллари бу икки жинс бутунлай фарқланувчи шахсий хислатлар эгасилиги, бинобарин, уларнинг тенг эмаслиги – эзгулик эканлигига астойдил ишонадилар, шунинг учун аёлларнинг ижтимоий, сиёсий ва иқтисодий ҳаётда иштироки жуда чеклангандир. Ғарб тадбиркорлигида иш режаларини амалга ошириш учун асосан расмий йўллардан фойдаланилса, араб муҳитида бунинг учун шахсий алоқаларга мурожаат қилинади. Музокараларда ғарб вакиллари мантиқий далил-исбот топишга интилсалар, шу вақтда араблар хусусий далиллар, илтимослар ва қатъий насиҳатларни ишга соладилар. Араб ишчилари яхши ишлагач, доим мақтов кутадилар, ғарбда эса ишчилар иш ўрнини йўқотмаганининг ўзидан мамнун бўлишади. Араблар ғарб аҳолисига нисбатан танқидни оғир оладилар ва ўз-ўзини танқидга деярли мурожаат қилмайдилар. Умуман олганда, араб бошқарув тизими вакиллари илтифотли, батартиб бўлиб, хулқи исломий одоб тамойилларини бузмайдиган халқаро шериклар билан алоқага мойилдирлар. Бунда менежернинг асосий хислатлари ислом анъаналарини чуқур билиш, кроссмаданий бағрикенглик, киришимлилик ва мослашувчанлик бўлиши лозим. АҚШга ғарб олами мамлакатлари орасида пешқадам бўлишни таъминлаган америка модели анчагина қизиқиш уйғотади. 20-30- йилларда хўжалик юритишнинг экстенсив усулидан интенсив усулига ўтиш бошқарувнинг янги шаклларини излашни тақозо қилди. Астасекин капиталистик ишлаб чиқаришнинг яшаб қолиши учун ишчининг корхонадаги ҳолатига муносабатни ўзгартириш, ишчилар ва тадбиркорлар орасидаги ҳамкорликнинг янги усулларини излаб топиш лозимлиги тушунарли бўлиб қолди.

“Инсоний муносабатлар мактаби” деб аталмиш янги концепциянинг шаклланиши америкалик социолог ва руҳшунос Э. Мэйо номи билан боғлиқ. Кўпинча америкача бошқарув назарияси ривожининг ушбу босқичини инсонпарварлик йўналишидаги “янги ташаббус” даври деб аташади. “Инсон ресурслари менежменти” атамаси 60-йилларда пайдо бўлган. Америка социологи Р.Е.Майлз ўз илмий ишларидан бирида “инсоний муносабатлар” моделига “ инсон ресурслари” моделини қарама-қарши қўйди. Охиргиси ташкилотнинг асосий мақсадларига эришиш учун хизмат қилувчи стратегик модель ҳисобланади. У шахснинг ташкилотдаги фаол позициясига йўналтирилган. Ҳар бир инсон ўз меҳнати натижалари учун жавобгардир, у ташкилотнинг умумий мақсадларини билиши ва ўз меҳнати билан уларга эришишга ҳисса қўшиши лозим. Ўз навбатида, ташкилот ходимларнинг ташаббусларини моддий рағбатлантириш ва хизмат лавозимини кўтариш орқали уларни тақдирламоғи лозим. 60-йилларда корпорациялар ходимлари ижтимоий-иқтисодий аҳволларини яхшилашни тобора қатъий талаб қила бошладилар. Шу билан бир вақтда менежментнинг кўпчилик назариётчилари тез ўзгариб бораётган ижтимоий муҳитнинг қарама-қаршиликларини назардан қочирган бир қатор ташкилотлар ўз мақсадларига эриша олмаётганига ишонч ҳосил қилдилар. Бундай шароитда корхонанинг ўзидаги бошқарувчилик малакасига эга бўлмаган ходимлар, шунингдек, товар ва хизматлар истеъмолчилари, воситачиларни бошқарувга жалб қилиш билан боғлиқ бўлган “ишлаб чиқариш демократияси” (“иш жойларидаги демократия”) таълимоти пайдо бўлди. АҚШда ходимларни бошқарувга жалб қилишниг бир неча шакли тарқалди. 60-йиллардан меҳнатни ташкил қилишнинг бригада усуллари, 70йиллардан сифат назорати тўгараклари ривожланди. Корпорацияларда рўй бераётган ташкилий ўзгартиришларга ходимларнинг қаршилигини камайтириш учун “меҳнат ҳаёти сифати”ни ошириш дастурлари ишлаб чиқилади, улар ёрдамида корпорация ишчилари ривожланиш стратегияси,

ишлаб чиқаришни рационаллаштириш масалаларини муҳокама қилиш, турли ташқи ва ички муаммоларни ечишга жалб қилинади. Америка моделига биноан, муваффақиятнинг таркиби қуйидагичадир: - раҳбарнинг билимдонлиги; - шерикнинг фикрлаши ва идрок қилишига руҳий мослашиш; - авторитар ва маслаҳат ёндашувидан ваколатни тўлиқ топширишга ўтиш кўринишидаги ишонч билдириш. Менежер “универсал даҳо” бўла олмайди. Раҳбар ходимларни танлашнинг америкача амалиётида мутахассиснинг билимига эмас, яхши ташкилотчилик қобилиятига асосий урғу берилади. Менежментнинг япон модели ҳам анчагина қизиқарлидир. Япония дунё бозорида пешқадам ўринлардан бирини эгаллайди. Бунинг асосий сабабларидан бири инсон омилига йўналтирилган менежмент модели қўлланишидир. Японияда миллий характернинг ўзига хос хислатларига мос келувчи меҳнат ва хулқ-атвор усуллари шаклланган. Японлар ўз инсон ресурсларини мамлакатларининг асосий бойлиги деб ҳисоблайдилар. Японлар меҳнатни жуда эъзозлайдилар. Уларни кўпинча “меҳнат шайдолари” деб аташади. Япон халқининг қадриятлари сирасида меҳнат биринчи ўринда туради. Японлар иш яхши бажарилса, ғоят мамнун бўладилар. Шунинг учун ҳам улар қаттиқ интизом, кучли зўриқишга чидаб ва вақтни ҳисобламай ишлашга рози бўладилар. Маълумки, инсоннинг хулқ-атвори унинг эҳтиёжлари билан белгиланади. Бунда японлар ижтимоий эҳтиёжларни (ижтимоий гуруҳга мансублик, ходимнинг гуруҳдаги ўрни, атрофдагиларнинг ҳурмати) бошқаларидан устун қўядилар. Шунинг учун ҳам улар меҳнат учун бериладиган мукофотни ижтимоий эҳтиёжлар нуқтаи назаридан қабул қиладилар, аммо охирги пайтда япон менежменти шахс руҳиятига йўналтирилган америка менежменти концепциясини ўзига сингдирди. Менежментнинг япон модели ўзига хос рағбатлар ва мотивлар тизимига эга бўлган “ижтимоий одам”га йўналтирилган бўлиб, ушбу рағбатлар ойлик

иш ҳақи, иш шароитлари, бошқарув услуби, ходимларнинг ўзаро муносабатларидан иборатдир. Меҳнат мотивлари эса ходимнинг ишдаги ютуқлари, хизматларининг тан олиниши, лавозими кўтарилиши, касб маҳоратининг такомиллашуви, ижодий ёндашувидир. Японлар юзага келган вазиятни ҳисобга оладилар ва унга мослашадилар. Бошқа мамлакатлар ходимларидан фарқли равишда қоида, кўрсатма ва ваъдаларни шак-шубҳасиз бажаришга интилмайдилар. Улар нуқтаи назарича, менежернинг ўзини тутиши ва қарор қабул қилиши тўлалигича шароитга боғлиқ бўлади. Японияда омилнинг энг кучли воситаси фирманинг “корпоратив руҳи”дир, бунда фирма билан бирлашиб кетиш ва унинг ғояларига содиқлик тушунилади. Бунинг асосида гуруҳ манфаатларини шахсий манфаатидан юқори қўювчи гуруҳ руҳшуносликси туради. Японлар америкаликлар каби бир одамни эмас, одамлар гуруҳини ҳисобга оладилар. Ҳар бир фирма кўплаб гуруҳлардан ташкил топади. Ҳар бирида одамлар ёши, стажи ва тажрибаси билан фарқланади. Кичиклар катталар обрўсини сўзсиз тан оладилар, уларни ҳурмат қиладилар ва бўйсунадилар. Гуруҳлар фирманинг мақсад ва вазифаларига йўналтирилган . Бунда япон ходими ҳам гуруҳ учун, ҳам ўзи учун ишлашини тушунади. Японлар ўзларининг гуруҳдаги мавқеларини диққат билан кузатадилар. Улар ҳар бир кишининг гуруҳдаги ўрни ўзгаришига сезгирлик билан муносабатда бўладилар ва уларнинг ҳар бири учун белгиланган чегарадан ўтмасликка ҳаракат қиладилар. Йирик япон фирмалари учун “умрбод ёллаш” тизими хосдир. У тадбиркорларга ҳам, ходимларга ҳам жуда фойдалидир. Тадбиркорлар фирма манфаати учун жон-жаҳди билан меҳнат қилишга тайёр содиқ ходимларга эга бўладилар. Фирма томонидан “умрбод” ёлланган ходимлар уларнинг қобилияти, маълумоти ва тайёргарлик даражаси тан олингани учун миннатдорлик ва садоқат, катта мамнунлик ҳис қиладилар. Ходимда эртанги кунига ишонч пайдо бўлади. Бу меҳнатга “хизмат муддатини ўтагани” учун

ҳақ тўлаш тизими билан чамбарчас боғлиқдир. Иш ҳақи ҳажми узлуксиз иш стажига боғлиқ бўлиб, у тенглаштириш тамойили талабларига бўйсунади ва оз миқдорда фарқланади. Ушбу тизим “ёши катталарни олдинга суриш тизимига (“синьоризм тизимига”) сезиларли таъсир кўрсатади, бунда ёш ва иш стажи афзал кўрилади. Охирги пайтда маълумот ҳам катта аҳамиятга эга бўлиб бормоқда. Кўпчилик япон фирмаларига ходимлар ўрин алмашиши хосдир, бунда ҳар 3-5 йилда ходимлар янги мутахассисликка ўқитилади. 1 жадвалда менежментнинг америка ва япон моделлари қиёси берилган бўлиб, ҳар бирининг ютуқ ва камчиликларини кўриш мумкин. Менежментнинг Ғарбий Европа модели шаклланишига Европа мамлакатлари олимларининг тадқиқотлари сезиларли таъсир кўрсатди. Чунончи, бихевиоризм таъсирида бошқарувни руҳшуносликлаштириш кузатилади. Пул билан тақдирлаш тиришиб ишлашни олдиндан белгиловчи ягона омил эмаслиги тахмин қилинади. Бу кўпроқ шахснинг ахлоқи қарам бўлган руҳий мотивлар билан белгиланади. “Инсоний муносабатлар” мактабининг ғарб назариячилари ходимлар бошқарувига АҚШ ва Япониядаги ҳамкасбларига нисбатан қаттиққўлроқ муносабатда бўлиш тарафдори эдилар. Англия, Голландия, Норвегия, Швеция ва Ғарбнинг бошқа мамлакатларида ходимларни “бошқарувда иштирок этиш”га жалб қилиш масалалари ҳам кенг ишлаб чиқилди. Бунда уч қисмдан иборат “қатнашув” тизими эътиборга лойиқдир: корхоналарда “ишлаб чиқариш кенгашлари” ташкил қилиш, кузатув кенгашлари таркибига ёлланма ходимлар вакилларини киритиш ва бошқарувчилар кенгашларига “ишчи директорлар”ни киритиш. Франция, Бельгия, Голландия, Норвегия, Австрия ва бошқа мамлакатларда кенгаш, қўмита ва бошқа органларда ишчиларнинг вакиллари бор. 1973 йилда швед маҳаллий қўмиталари компанияларнинг директорлар кенгашида вакиллик қилиш ҳуқуқига эришдилар.

Охирги пайтда жамоавий меҳнатга катта эътибор берилмоқда. Бошқарув гуруҳлари аниқ белгиланган, уларнинг ҳар бири ечадиган масалалар доираси аниқланган. Шу тариқа, немисларнинг “Гарцбург модели” жавобгарликни қуйи бўғинларга ўтказишни кўзда тутади. Ғоя шундан иборатки, қарорлар қабул қилиш ҳуқуқи энг билимдон ходимларга берилади, бу эса бошқарувнинг барча бўғинларида қабул қилинаётган қарорларнинг сифатини оширади. Ҳар бир ходим ўз мажбурият ва хабардорлиги доирасида бошқарув қарорлари қабул қилади. 1- жадвал Менежментнинг япон ва америка моделлари тавсифлари Япон модели Америка модели 1 2 Раҳбар ўзгарса ҳам, фалсафаси ўзгармайди. фирманинг “Умрбод Раҳбар алмашиши ходимларнинг алмашиши билан бирга содир бўлади

ёллаш” тизими ходимларни сақлайди Бошқарув қарорлари жамоавий қабул қилинади Жамоавий жавобгарлик устун Бошқарувнинг эгилувчанлиги Асосий эътибор ишлаб чиқаришнинг қуйи бўғини – цехга қаратилади Назорат норасмий ташкил қилинади Жамоавий назорат Ходимлар меҳнатини суст баҳолаш ва лавозим ошиши Раҳбарнинг энг муҳим сифати – координациялаш ва назорат қилиш моҳирлиги Бошқарувнинг гуруҳга мўлжалланганлиги Жамоада уйғунликка эришув ва жамоавий натижага қараб Қарорлар якка шахс томонидан қабул қилинади Шахсий жавобгарлик устун Бошқарувнинг қатъий расмиятчилик тузилиши Асосий эътибор ташқи муҳитга мослашувга қаратилади Назорат тартиби расмийлашган Менежернинг шахсан назорат қилиши Меҳнат натижаларини дарҳол баҳолаш, лавозими кўтарилишининг тезлатилиши Раҳбарнинг энг муҳим сифати – профессионаллик Бошқарувнинг шахсга мўлжалланганлиги Бошқарувни шахсий натижаларга кўра баҳолаш

бошқарувни баҳолаш Қўл остидагилар билан норасмий муносабатлар устунлиги Ёши ва стажига кўра лавозими ортиши Ҳартомонлама турдаги раҳбарлар тайёрлаш Гуруҳ меҳнати натижалари, стаж ва ш.к.б.ларга кўра ҳақ тўлаш Фирмада узоқ вақт банд бўлиш Қўл остидагилар билан расмий муносабатлар устунлиги Лавозим кўтарилиши шахсий натижаларга боғлиқ бўлади Тор ихтисослик бўйича раҳбарлар тайёрлаш Меҳнатни шахсий ҳиссага кўра баҳолаш Қисқа муддатга ёллаш Ғарбий Европа олимлари бошқарувга “ижтимоий инсон” нуқтаи назаридан ёндашувнинг шаклланишига сезиларли таъсир ўтказдилар. Бундай ёндашув инсонлар хулқини уларга гуруҳ хулқи таъсири нуқтаи назаридан ўрганишга имкон берди. Бошқарувга бундай ёндашувни учта олим яратган деб ҳисобланади – немис профессори М.Вебер, француз олими Э.Дюркгейм, ва италиялик В.Паретто. Европа модели самарали менежментнинг учта асосий шартини белгилайди: - раҳбарнинг ижобий кайфияти (қўл остидагиларга ишонч ва муваффақиятга йўналтириш сифатида ишга қизиқиш); - тўғри танланган оҳанг (мулоқот шароитлари); - таъсирнинг тўғри такрорланувчанлигини танлаш, чунки мотивация муваффақияти учун инсоннинг ассоциацияланган ҳолатидаги давомли (икки кеча-кундуздан кўпроқ) хотирасига таъсирнинг энг мақбул такрори

зарурийдир, бундай ҳолатда у ҳис қилиш, исташ, таассуротни шакллантиришга ўта мойил бўлади. Хусусан, Ғарбий Европа компанияларида ишлаб чиқариш бўлимлари америкадагига нисбатан кўпроқ аҳамиятга эгадир. Бошқарувнинг марказланмаган шаклида улар таркибидаги оператив - хўжалик, молия ва ҳуқуқий мустақилликка эга бўлган шўъба компаниялар фаолиятини мувофиқлаштирадилар. Ушбу компаниялар бир вақтнинг ўзида ҳам даромад, ҳам жавобгарлик маркази бўладилар. Улар ўзларига бириктирилган товар номенклатураси доирасида ўзлари илмий тадқиқотлар олиб борадилар; маҳсулот истеъмолчиларини топадилар; уни ишлаб чиқариб, сотадилар – буларнинг ҳаммасида бошқарувнинг иқтисодий усулларидан фойдаланадилар. Ишлаб чиқариш бўлимлари ўзларига бириктирилган шўъба компанияларни назорат қиладилар ва уларнинг илмий тадқиқотлар, ишлаб чиқариш, сотиш, молиявий фаолиятларини мувофиқлаштирадилар. Финляндиядаги фирмалар бошқаруви Америка ва Ғарбий Европа бошқарувидан бирмунча фарқланади. Бу ерда миқдор кўрсаткичлари мақсад қилиб олинади. Пировард мақсадга эришув стратегияси “натижага кўра бошқариш” деб номланади. Бундай бошқарувнинг ўзига хослиги шундаки, мўлжалдаги натижаларни аниқлашда юқори бошлиқлар билан баробар ижрочилар ва ишчилар ҳам қатнашадилар. Ушбу натижаларга эришиш йўллари ва усулларини ходимларнинг ўзлари танлайдилар. Муҳим натижалар қуйидагича бўлиши мумкин: - функционал ташкил қилиш, меҳнат унумдорлиги; - хизмат кўрсатиш даражаси, маҳсулот сифати, сотилиш ҳажми; - истеъмолчилар эҳтиёжларини қондириш. Германияда тадбиркорлар ва ходимлар орасидаги алоҳида кўринишдаги муносабатлар ижтимоий шерикчиликдан иборат бўлиб, бунда улар орасида ижтимоий тинчликка эришилади, содир бўладиган ихтилофлар эса маданий усуллар билан ҳал қилинади. Ижтимоий шерикчилик ёлланма ишчиларнинг иш ҳақини ошириш, иш режими ва меҳнат шароитини ўзгартириш,

солиқларни камайтириш ва ш.к.б. ларни талаб қилишини инкор этмайди. Ижтимоий шерикчилик муносабатлари узоқ вақт давомида табиий равишда вужудга келгандир. Социализмнинг швед модели маълум қизиқиш уйғотади. Унинг муаллифи – Нобель мукофоти лауреати Гуннар Мюрдалдир. Модель ижтимоий бозор хўжалиги, тартибга солинадиган иқтисодиёт ва ижтимоий шерикчилик назариясига асосланган. Мюрдал фикрича, социализмнинг швед моделида энг асосийси инсонлар ҳаётининг фаровонлигини оширишга тенг имкониятларни кафолатовчи ижтимоий муҳофаза тизими яратишдир. Илғор тажрибани байналмилаллаштириш бошқарувда, ташкилий хулқда муҳим йўналишдир . Охирги йилларда америкаликлар Япониянинг ижобий тажрибаси, япон фирмаларини муваффақиятга олиб келган янгиликларни ўз корхоналарига татбиқ қилиш учун кўп уриндилар. Булар “сифат тўгараклари”, ходимларни узоқ муддатга ёки “умрбод ёллаш”, ходимлар эҳтиёжларини қондириш учун фирмалар даромадидан ажратиш ҳисобидан фондлар яратиш ва б.ш.қ. Бироқ уларнинг ҳаммаси ҳам тўлиқ ўзлашмади. Ўтган аср ўртасида вазият аксинча эди. Япон фирмалари ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, ташкилий тузилмаларни шакллантиришга ёндашув, ташкилий ахлоқ ва б.ш.қ. ларнинг америкача тамойилларини ўрганардилар. Маълум “сифат тўгараклари” ва “аниқ ўз вақтида” етказиб бериш тизими Америкада пайдо бўлган, лекин аввалига у ерда тарқалмаган. Улар япон фирмаларида қўлланиб, яхши натижаларга олиб келди. Шу билан бир пайтда “инсон ресурслари” ни бошқаришнинг америка модели Японияда қўлланмади. Бу шундан далолат берадики, менежментни бошқаришни ташкил қилишдаги ташкилий ахлоқнинг бир моделини бошқа мамлакат иқтисодиётига унинг ўзига хос шароитлари, руҳий ва ижтимоий-маданий омилларини инобатга олмай ўтказиш мумкин эмас.

Замонавий ташкилотларда маданиятлараро ўзаро таъсир Глобаллашув ва байналмилаллашув жараёнлари ижтимоий мулоқотнинг маданиятлараро муҳитдаги ўзаро таъсир жиҳатини муҳим қилиб қўйди. Шунга кўра, икки ва ундан ортиқ одамнинг биргаликдаги меҳнат фаолияти ҳақида гап кетганда, гуруҳ аъзоларининг ҳамкорликдаги фаолиятини амалга ошириш асосида умумий мақсадлар, вазифалар, эҳтиёжлар бўлади. Гуруҳ аъзолари интилишларида, авваламбор, барча учун умумий ва ҳар бир инсон учун алоҳида мақсад ва вазифалар акс этади, шунингдек, ҳар бир гуруҳ аъзосининг алоҳида ва бутун гуруҳ талабларига жавоб берувчи муайян манфаатлари кўзда тутилади. Буларнинг барчаси гуруҳ иштирокчиларини доимий риоя қилинадиган маълум йўналишга чорлайди. Шу билан бир вақтда турли маданиятлар вакиллари муносабатлари кўплаб муаммолар туғдиради. Бунинг сабаби кўпмиллатли ташкилот доирасида ҳамкорликда меҳнат қилаётганларнинг меъёр, қадрият, дунёқарашлари хусусиятларининг мос келмаслигидир. Охирги пайтда миллатига кўра табақалаш одобдан эмас, чунки бу инсон жамиятдаги ўрнини ўзи белгилашига имкон бермайди, деган фикр ҳукмрон. Бироқ, фарқланиш муаммосини танқидий кўриб чиқиш бегона ларни табақалаш важидан этик шубҳалардан қатъий назар, ўзини оқлайди. Чунки у ўзаро муносабатдаги иштирокчиларнинг турлича қадрият ва ўзини тутиш кўрсатмаларининг низои шароитида маданиятлараро ўзаро таъсир жараёнлари кечишининг ўзига хослигини аниқлаш имконини беради. Масалан, турли этнос вакиллари иштирок этадиган ҳамкорликдаги меҳнат фаолияти жараёнида бундай умумлашмалар (ҳамкасбларни “руслар”, “турклар” ва бошқалар деб аташ) ҳамкасблар ва ҳамкорларга бўлган ишончнинг камайишига, улар меҳнатининг паст баҳоланишига, улар бажараётган ишга ҳамюртларига нисбатан юқори талаблар қўйиш каби салбий натижаларга олиб келади.

Маданиятлараро ўзаро таъсир, яъни турли маданиятларнинг тенг ҳуқуқли муносабати, шунингдек, мулоқот ва ўзаро ҳурмат асосида ўз фикрини маданий намоён қилишнинг умумий шаклларини яратиш имконияти Россия ва хориждаги илғор ривожланаётган йўналишлардандир. Бунда маданиятлараро ўзаро таъсир жараёнида новербал мулоқот муҳим аҳамиятга эга эканлигини назарда тутиш лозим. Бу ҳолатда фойдаланиладиган белги, ҳаракат ва рамзлар ўзаро таъсир жараёнига ҳам, унинг натижаларига ҳам таъсир кўрсатиши, унинг қатнашчилари учун турлича аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Шу тариқа, ҳар хил маданиятларда мулоқот пайтида ишлатиладиган рамз, имо-ишора, кийим-кечак ва безакларнинг маъноси бир-бирига мос келмаслиги мумкин. Чунончи, Туркияда баланд овозда суҳбатлашиш одатий ҳол ҳисобланса, Россияда даъво қилиш ёхуд ҳамсуҳбати бетайин ҳиссиётли одам деб қабул қилинади. Италия маданияти намояндалари русларни имо-ишорани кам ишлатганлари учун суҳбат мавзуси ва суҳбатдошига бефарқликда айблайдилар. Турли маданиятлар вакилларининг этник хусусиятлари ҳам маданиятлараро ўзаро таъсирга жиддий тўсқинлик қилиши мумкин. Ушбу ҳолатда онгнинг қуйидаги аспектлари алоҳида қизиқиш уйғотади: кузатилаётган этномарказлашув тенденцияси – бошқа маданият вакилларига салбий баҳо беришга мойиллик; ўз ва бошқа маданиятлар вакилларининг соддалашган тимсолларини шакллантиришда кўринувчи этник онгни қолиплаш; маданиятлараро алоқалар жараёнига танлаб киритилган бидъатлар, шу жумладан, ҳиссий идрок, ўтмишнинг салбий тажрибаси ва ш.к.б. Бу ўзаро таъсирнинг биринчи босқичларида шериклар шахсияти тўғрисида ахборот тўлиқ бўлмаган шароитда маданиятлараро алоқалар учун потенциал тўсиқларни яратади. Ўз гуруҳи аъзоларига нисбатан турли маданият вакиллари орасидаги фарқнинг кўпроқлиги даражасини кутиш ўзаро алоқаларни чеклайди. Ўзини янги ахборотдан тўсиб, инсон бидъатларни кучайтиради ва баъзи андозаларнинг алдамчилигини

англолмайди. Узоқ давом этадиган жадал маданиятлараро мулоқот эса кўпинча бундай тўсиқни олиб ташлайди. Ҳар бир муайян жамиятда қабул қилинган қадриятлар, анъаналар маданиятлараро алоқаларга тўсиқ пайдо бўлишига замин шаклланишида муҳим ўрин эгаллайди. Улар ушбу андозалар қабул қилинган жамоа аъзоларининг дунёқарашини шакллантиради. Бироқ, шуни айтиб ўтиш жоизки, бирламчи ижтимоийлашуви айнан шу жамиятда ўтган шахслар тўғрисида гап бораяпти, чунки асосий нуқтаи назарлар айнан шу босқичда шаклланади. Мигрантларга келсак, уларнинг сони туб аҳоли орасида ёйилиб жойлашишини қийинлаштирувчи кўламга етсагина, уларни ҳисобга олиш мумкин. Бундай ҳолатда ассимиляция жараёни анча қийинлашади, чунки муҳожирлар расмий ёки норасмий ташкилотларга бирлашиб, жамият ва ташкилотлардаги ижтимоий вазиятга сезиларли таъсир ўтказадилар. Шу билан бирга, инсоннинг байналмилал муҳитдаги хулқи фақатгина маълум маданиятга тегишлилиги эмас, унинг шахсий, ишчанлик хусусиятлари билан аниқланишини унутмаслик лозим. Бунда маданиятлараро алоқа ўрнатишга тайёрланаётган ёки ўрнатаётган шахснинг илк кайфиятига кўп нарса боғлиқ. Ўзаро алоқаларнинг самарадорлигини камайтирадиган асосий тўсиқлар турли маданият вакиллари қўллайдиган когнитив чизмалардаги фарқлардир. Идрок қилиш моделларининг энг ёрқин табақаланиши ўзга дунёқараш, оламни идрок қилиш ва ш.к.б. ларга дуч келганда содир бўлади. Ўз маданиятидан ташқарида бўлиб қолган шахс ўзга маданиятнинг тил ва новербал тизимлари хусусиятлари, ижтимоий онг қисмлари билан тўлиқ танишиш имкониятига эга бўлади. Ўзга маданият вакиллари билан ҳамкорликда меҳнат қилар экан, инсон айнан шундай шароитга тушиб қолади. Чунки иш жойи чегарасида инсонлар – турли маданият вакилларининг фаол ўзаро алоқаси содир бўлади.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодекси – Олий Мажлис Ахборотномаси, 1996 й. 2. Адизес И. Управляя изменениями. – СПб. Питер, 2010. 3. Амиров Д.А. Организационное поведение: Дарслик. – М.: «Велби», 2006. 4. Балашов А.П. Теория организации и организационное поведение: Ўқув қўлланмаси. – М.: ИНФРА-М, 2014. 5. Вершигора Е.Е. Менеджмент: Ўқув қўлланмаси. – 2-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ИНФРА-М, 2007. 6. Веснин В.Р. Основы менеджмента: Дарслик. – М.: Проспект, 2011. 7. Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент: Дарслик. – 5-нчи нашри., стереотип. – М.: Магистр: ИНФРА-М, 2010. 8. Герчикова И.Н. Менеджмент: Дарслик. – 4-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2010. 9. Гибсон Дж.Л., Иванцевич Д.М., Донелли Д.Х-мл. Организации: поведение, структура, процессы. – М.: ИНФРА-М, 2000. 10. Глухов В.В. Менеджмент: Олий ўқув юртлари учун дарслик. – 3-нчи нашр. – СПб.: Питер, 2010.

O'xshashlar

Ташкилий хулқнинг мотивацион асослари

Ташкилий хулқнинг назарий асослари

Ташкилий ва инновацион ўзгартиришлар шароитида ташкилий хулқ

Ташкилий ахлоқ сифатидаги гуруҳ

Прокуратуранинг ташкилий ва фаолият принциплари