Ташкилий ахлоқ сифатидаги гуруҳ - Huquqshunoslik - Referatlar

Ташкилий ахлоқ сифатидаги гуруҳ

Yuklangan vaqt:

17.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

496 KB

Ko'chirib olish

Ташкилий ахлоқ сифатидаги гуруҳ Режа: 1- Меҳнат жамоаси (гуруҳи) тушунчаси, кўринишлари 2- Команда ва унинг ривожланиш босқичлари 3- Замонавий корхонадаги ташкилий маданият 4- Жамоадаги ижтимоий – руҳий муҳит 5- Ташкилотдаги норасмий жамоалар 6- Меҳнат жамоаларини шакллантириш 7- Жамоа ташкилий хулқининг диагностикаси (ташхиси) 8- Ташкилот ходимларининг бошқарувдаги иштироки

Меҳнат жамоаси (гуруҳи) тушунчаси, кўринишлари Ишлаб чиқариш равнақининг замонавий даражаси жамоавий меҳнатга бўлган зарурият билан боғлиқ, бу, ўз навбатида меҳнат жамоасининг бўлишини тақозо этади. Ташкилот самарали фаолият юритиши учун меҳнат жамоалари ишлаши қонуниятларини билиш ва улардан фойдаланиш керак. Меҳнат жамоаси (гуруҳи) деганда ҳамкорликда меҳнат қилаётган, нисбий ажратилган ишчилар бирлашмаси тушунилади. Улар ўзаро шу тарзда бир-бирларига таъсир ўтказадиларки, ҳар бир шахс бошқаларга муайян таъсир кўрсатиш билан бир вақтда ўзи ҳам бошқаларнинг таъсири остида бўлади. Меҳнат жамоаларини ишлаб чиқариш, савдо-сотиқ ёки бошқа жараённи ташкил қилиш учун меҳнат тақсимоти ва кооперациясини амалга ошираётганда раҳбарият тузади. Ушбу бирлашма баъзи ташкилий бирликларга эга. Жамоалар (гуруҳлар) фаолиятининг унумдорлиги қуйидаги омилларга боғлиқ: - гуруҳ меъёрлари; - кишиларнинг бирдамлиги; - ихтилофга мойиллик даражаси; - гуруҳ аъзоларининг мақоми ва бажарадиган вазифалари; - гуруҳ аъзоларининг маълумоти даражаси; - гуруҳлар кўлами ва жинс-ёш билан боғлиқ таркиби ва б.ш.қ. Шу тариқа, гуруҳ кўлами ва ишда унинг аъзолари қатнашуви даражаси ўртасида маълум бир мувофиқлик мавжуд. Айрим тадқиқотчилар аниқ ишни бажаришда 5-7 ходимдан иборат гуруҳ кўпроқ самарали бўлиши мумкин деб ҳисоблайдилар. Муҳокама ва жамоа қарорини қабул қилишда кўпинча 10-12 киши қатнашиши мақсадга мувофиқдир. Гуруҳ таркиби катта аҳамиятга эга. Ҳақиқатан ҳам, ёши, жинси, тажрибаси, тайёргарлиги ва бошқа жиҳатларига кўра фарқланувчи ишчилар

таркибидан иборат гуруҳлар бир хил таркиблиларга нисбатан сермаҳсул бўлади. Лекин бундай гуруҳларда зиддиятлар кўпроқ бўлади. Гуруҳ меҳнати юқори самарадорлигининг муҳим шартларидан бири унинг мустаҳкам бирдамлигидир. Бу эса гуруҳ аъзолари бирга ўтказган вақт, гуруҳ кўлами, гуруҳ таркиби, гуруҳга қабул қилиниш қийинчиликлари, гуруҳнинг аввал қўлга киритган ютуқ ёки муваффақиятсизликлари; ташқи шарт-шароит каби бир қатор омиллар билан белгиланади. Бунда тузилган гуруҳ меъёрлари ташкилот мақсадларига эришув ва жамоавийлик руҳини юзага келтиришга ёрдам беради, ушбу ҳолатда зиддиятлиликнинг соғлом даражаси устун туради ва гуруҳдаги юқори мақомга эга аъзолар устунлик қилмайдилар. Менеджер учун жамоа асосий таянчдир. Шу боисдан жамоа ишларини тўғри уюштириш унинг долзарб вазифаси ҳисобланади. У ёки бу сабаблар туфайли ходимлар ўртасида лавозимга тегишли мажбуриятларни аниқ тақсимлаш имкони бўлмаган жойда жамоавий ишнинг ўрнини ҳеч нарса босолмайди. Замонавий шароитларда бошқарувчилик фаолияти амалиёти ишчи гуруҳларнинг бир неча кўринишларини ишлаб чиқди. Ишчи гуруҳи бу – кишиларнинг муайян бирдамлигидан иборат. Улар ўзларини бирон бир умумий мақсадга эга гуруҳ сифатида идрок этиб, унда ташкилий равишда шаклланадилар. Бу гуруҳларнинг асосан мақсадга йўналтирилган асосий кўринишлари 1. жадвалда келтирилган. Баъзи мутахассислар ишчи гуруҳлари (жамоалари) сирасига яна иккита ниҳоятда ўзига хос гуруҳни киритадилар. Чунончи, раҳбар (команда) гуруҳи раҳбар ва ўзлари ҳам раҳбар бўлиши мумкин бўлган қўл остидагилардан иборат бўлади. Типик команда гуруҳи компания президенти ва вице- президентларидир. Дўкон директори ва бўлим бошлиқлари ҳам худди шундай гуруҳни ташкил этадилар.

Бошқа гуруҳ – ташкилот ичида доимий фаолият кўрсатувчи қўмита (ҳайъат, тафтиш қўмитаси, иш ҳақини қайта кўриб чиқиш қўмитаси, режалаш гуруҳи, фирма ва матлубот иттифоқи бошқарувлари, директорлар кенгаши ва б.ш.қ.) – маслаҳат органи бўлиб, моҳиятига кўра мавжуд бошқарув тузилмасига қўшимчадир. Доимий ишлаб турар экан, у бошқарувнинг барча вазифалари бажарилишини таъминлайдиган бошқарув тузилмасига қўшилади. Ушбу органлар қарорларни тайёрлашда иштирок этадилар, лекин уларни қабул қилиш ҳуқуқига ҳар доим ҳам эга бўлавермайдилар. Гуруҳ бўлиб қарор қабул қилиш ва ҳаракатларни амалга ошириш уларнинг фарқли хусусиятидир. Қўмита таркибига кирган шахслар маълум ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлади (асосийларидан ташқари). Кўриб чиқилган жамоалар расмий деб номланади. Расмий жамоа (гуруҳ) бу - ёзма кўрсатма, йўриқнома, фармойиш ва корхона меъёрномалари билан аниқланувчи ижтимоий муносабатлар тизими. У ташкилот аъзоларининг мукаммал ахлоқининг раҳбарлар томонидан эътироф этилишига асосланади. Корхона (ёки бирорта муассаса) умуман фаолият юрита олиши учун расмий ташкилот ёки тузилма зарурдир. Расмий тузилма мазкур корхонанинг асосий вазифалари қандай бўлишига қараб тузилади. Бу масалаларни амалга ошириш учун ҳам одамлар гуруҳининг техник томондан шартланган ҳолати юзага келади, уларнинг хизмат доирасидаги мажбуриятлари белгиланади. 1. Жадвал. Ишчи гуруҳлар фаолияти турлари, тузилмалари ва натижалари Ишчи гуруҳларнинг турлари Тузилмаси ва вазифалари Фаолиятининг натижалари 1 2 3

Мақсадли гуруҳ -раҳбариятнинг юқори бўғини ваколатларига эга -меҳнатни ташкил этишнинг янги шакллари, янги технологиялар ва лойиҳаларни ишлаб чиқади ва татбиқ этади -алоҳида вазифаларни бирлаштиради -юқори мартабали раҳбарлар жалб қилинади - кенг миқёсли ўзгаришларни тайёрлаши ва амалга ошириши мумкин - қарорлар гуруҳ бўлиб қабул қилинади -раҳбарлар, касаба уюшмаси вакиллари ва ш.к.ларни ўз таркибига киритади -тезкор масалаларга оид қарорлар қабул қилади

Автоном(мустақил) ишчи гуруҳ -одатда даромад маркази мақомига эга бўлади -маҳсулотни бошидан охиригача ишлаб чиқаради, баъзан учта вазифа бажаради: асосий фаолиятни ресурслар билан таъминлайди; товар(хизмат) ишлаб чиқаради; муайян истеъмолчига хизмат кўрсатади -иштирокчилар барча меҳнат(иш) турларини ўзлаштирадилар ва вақти- вақти билан иш ўринларини алмашиб Меҳнат унумдорлигини анчагина ошириши мумкин -ташкилотни тубдан ўзгартиради -ишлаб чиқариш миқёсида синергетик самара ва тежам беради -иш юзасидан зарурий назорат ўрнатилади турадилар(ротация) -бошқарув вазифаларининг барчаси бажарилади -гуруҳ юқори даражада мустаилликка эга, ундаги ишчилар сони 15 кишигача

Муайян масалани ҳал этадиган ишчи гуруҳи -компаниянинг турли бўлинмаларидан 12 та талабгор-ходим -бир ҳафтада 1-2 соат мажлис ўтказишади -сифат, самарадорликни ошириш йўллари ва б.ш.ларни муҳокама қилишади -ғояларни амалга ошириш ваколатлари йўқ -ҳаражатларни камайтириш ва маҳсулот сифатини оширишни таъминлаши мумкин -иш самарадорлигини ўзгартириш ёки бошқарувчиларни фаол жалб қилишга олиб келмайди -ғайрат тезда сўнади Ишчи гуруҳ-тижорат гуруҳи -кичик, мустақил тижорат бирлиги -маъмурий вазифалар юклатилади -муайян бозорга диққат- -гуруҳ фирмани истеъмолчига рўпара қилади, унга яқинлаштиради ва талаб ўзгаришига ҳозиржавоб бўлишга эътибори жалб қилинган - даромад маркази мақомига эга бўлади - имкон беради

-заиф тузилган - лавозим иерархияси ва расмий йўриқномаси йўқ -бевосита тижоратчиларга юқори ҳуқуқ ва мажбуриятлар бериш -барча гуруҳ аъзолари ҳамма нарса учун бирдек жавобгар, етарлича ҳуқуқларга эга -кадрлар кенг ихтисосли ва юқори касбий маҳоратга эга , вақтивақти билан иш ўринлари алмашиб турилади -қарорлар келишилуви қисқаради -фирма раҳбарияти(озчилик бўлганда) нинг бошқарув -мақсадларни қўйиш ва амалга оширишда ходимларнинг ташаббуси -одамларнинг қизиқиши ва иши самарадорлиги ошади вазифалари жуда кам бўлиб, улар асосан сиёсат ва умумий меъёрларни аниқлаш, натижаларни ўлчаш бўлади

Ишчи гуруҳ -чегараланган доирадаги вазифаларни бажарувчи функционал ёки ишлаб чиқариш бўлинмалари -тузилма асосан иерархик бўлади -функционал бўлинма бошқарувнинг умумий вазифаларини амалга оширувчи ва мақсад ҳамда қизиқишлари яқин раҳбар ва мутахассисларни бирлаштиради -ишлаб чиқариш бўлинмаси раҳбар ва муайян деталлар тайёрловчи ҳамда бажарадиган ишининг тури ва малакаси бўйича фарқланувчи ишчиларни -ишнингсўнгги натижаларига кўра меҳнатни рағбатлантириш тизимидан фойдаланиш ҳисобига гуруҳ натижаларини яхшилаш - бирлаштиради

Муаммо-аниқ мақсадли ва дастурий-аниқ мақсадли гуруҳ (биринчиси – юзага келадиган муаммоларни ҳал этиш учун; иккинчиси – маълум дастурни ишлаб чиқиш учун мўлжалланган - 10-12 тага яқин киши -вақтинча ишлашга асосланади - кичикроқ ва ўртача ташкилотларда фойдаланилади -иштирокчилар гуруҳ таркибига тўлиқ киритилади ёки унда ўриндошлик асосида ишлайди -ташкилот олдида пайдо бўлган кенг кўламли муаммолар бўйича қарорлар тайёрлаш зарурати сабабли ташкил қилинади жиддий синовлар ўтказишга имкон беради *-муаммони ечиш учун кучларни тезкор сафарбар қилинишини таъминлайдилар Расмий тузилма ташкилотнинг асосий масалаларига нисбатан одамлар бажарадиган роллар ва вазифалар тизимидир. Ушбу тузилма ривожида ташкилот тасарруфида бўлган ҳокимият, ваколатларнинг аҳамияти катта. Унинг асосий унсурлари: - меҳнат тақсимоти (горизонтал ихтисослаштириш тизими); - лавозимларнинг вертикал йўналишдаги субординацияси; - коммуникациялар тизими.

Корхона фаолиятида меҳнат жамоаси аъзоларининг ваколатлари муҳим аҳамиятга молик, улар Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси, бошқа қонунлар, ташкилотнинг таъсис ҳужжатлари, жамоа шартномаси билан белгиланади. Бинобарин, Меҳнат кодексининг 16-моддасига биноан ходим қуйидаги ҳуқуқларга эга: - ўз меҳнати учун қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам ойлик иш ҳақидан оз бўлмаган миқдорда ҳақ олиш; - муддатлари чегараси белгиланган иш вақтини ўрнатиш, бир қатор касблар ва ишлар учун иш кунини қисқартириш, ҳар ҳафталик дам олиш кунлари, байрам кунлари, шунингдек ҳақ тўланадиган йиллик таътиллар беришорқали таъминланадиган дам олиш; - хавфсизлик ва гигиена талабларига жавобберадиган шароитларда меҳнат қилиш; - касбга тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш; - ишбилан боғлиқ ҳолда соғлигига ёки мол-мулкига етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш; - касаба уюшмаларига ҳамда ходимлар ва меҳнат жамоаларининг манфаатларини ифода этувчи бошқа ташкилотларга бирлашиш; - қариганда, меҳнат қобилятини йўқотганда, боқувчисидан маҳрум бўлганда ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда ижтимоий таъминот олиш; - ўзининг меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, шу жумладан суд орқали ҳимоя қилиш ва малакали юридик ёрдам олиш; - жамоаларга доир меҳнат низоларида ўз манфаатларини қувватлаш ҳуқуқига эгадир. Меҳнат жамоаларини, кишиларнинг ташкилий хулқ-атворини бошқариш икки жараённинг диалектик бирлигида кечиши лозим: гуруҳнинг ўзини ўзи ташкиллаштириши, ўзини ўзи бошқариши ва яккабошчилик. Ана шу жараёнларни мувофиқлаштириш менежерларнинг

муҳим вазифасидан иборатдир. Бироқ буни тўлиқ амалга оширишнинг деярли имкони йўқ. Чунки ҳамкорликдаги фаолият қатнашчиларининг шахсий ва гуруҳга оид умумташкилий мақсад ва манфаатлари фарқланади. Мазкур масалалар яхлит команда усулларига ўтишда ўз ечимини топади. Бундай ҳолда Япония менежерлари ўз бўлинмаларини “оила” деб атасалар, менежментнинг ғарбий андозаларида эса “якдил маслакдошлар командаси” деб фикр билдирилади. Команда ва унинг ривожланиш босқичлари Команда - меҳнат жамоаси(гуруҳи)нинг энг мукаммал шакли. Бугунги кунда жипслашган команда барча поғона менежерларига хос муваффақиятли бошқарув кафолатидир. Аввало, “команда” тушунчасини кўриб чиқиш керак. Таркиби унча катта бўлмаган (5-7, камроқ ҳолларда 15-20 кишигача) гуруҳ команда деб аталади. Унинг аъзолари мақсадлар, қадриятлар ва биргаликдаги фаолиятни амалга оширишга умумий ёндашувда ҳамфикр бўлиб, бир-бирини тўлдириш малакасига эга; пировард натижа учун жавобгарликни бўйнига олади; гуруҳ ичидаги у ёки бу рольни бажариши, функционал-роллар алоқадорлигини ўзгартира олиши мумкин; ушбу бирликка(гуруҳга) тегишлиликни ўзаро белгилай оладилар. Командалар кўпинча аниқ масалаларни ечиш, лойиҳаларни амалга ошириш учун яратилади. Кўплаб етакчи ташкилотлар команда бўлиб ишлашнинг афзалликларидан фойдаланадилар. Хусусан, Microsoft компанияси фаолиятининг ҳайратланарли муваффақиятларидан бири икки ўн йилликдан кам вақт ичида ўз бозор нархига кўра General Motors компаниясидан илғорлаб кетишидир. Бунинг сабабларидан бири ишда аниқ вазифаларни бажариш учун тузилган командалардан фойдаланиш деб ҳисобланади. Айни вақтда ходимларга ўзига хослик ҳиссига содиқ қолиш имкони берилади.

Команда муайян вазифаларни бажариш: қатнашчилар таркиби, улар эгаллаши зарур бўлган кўникма ва маҳоратлари рўйхати, бажариладиган ишнинг муддати ва раҳбарият тарафидан командани назорат қилиш даражасини белгилаш учун ташкил қилинади. Шу билан бирга, команда иши қатнашчилари фақат қатор қўшимча шартларга риоя қилган тақдирдагина самарадорликни намойиш этишлари мумкин. Биринчиси - команда аъзоларининг командага бирлашиб ишлашдан маълум даражада қаноат ҳосил қилиши. Иш, ўз хусусиятига кўра, қанчалик мураккаб бўлса, қатнашчиларнинг мамнунияти шунчалик юқори бўлиши шарт. Бу эса ҳар қандай ижтимоий алоқа-аралашувда одамлар команда сафига киришда нимадан воз кечишлари, эвазига нимани қўлга киритишларини мувозанатга келтириш учун интилишларига боғлиқ. Иккинчи шарти – команда аъзолари рол (позиция, топшириқ) ларининг улар қўшган ҳисса ва топилмалари тенг келишини таъминлай оладиган шаклда тўғри тақсимланиши. Команданинг ҳар бир аъзоси ўз вазифа ва хатти-ҳаракатлари санаб кўрсатилган махсус ролни бажаради. Шунга кўра, команда бўлиб ишлашда кўпинча турли маълумот, ихтисослик ва тажрибага эга мутахассислар талаб қилинади. Бунда команда аъзолари ўхшаш маҳорат ва хислатлар: шахсий ижобий қирралар, гуруҳ бўлиб ишлаш лаёқати, шахслараро муносабат кўникмалари, биргаликда фолият олиб бориш истагига эга бўлишлари шарт. Командани шакллантириш, ривожлантириш қуйидаги тўрт босқичдан иборат. Биринчи босқич – “мослашиш”. У ахборот алмашиш ва вазифалар таҳлили, гуруҳ аъзолари томонидан уларни ечишнинг энг мақбул усулларини излаш билан характерланади. Шахслараро алоқалар эҳтиёткорона тусда бўлиб, диада(иккилик)лар пайдо бўлишига олиб келади, гуруҳ аъзоларининг бир-бирларининг хатти-ҳаракатлари табиатига нисбатан йўналтирилганлигини текшириш ва тобелик даври ҳамда гуруҳда ўзаро

мақбул ахлоқни излаш бошланади. Команданинг барча аъзолари бирга тўпланганда сергакланадилар. Команда ишининг самарадорлиги паст бўлади. Иккинчи босқич – “гуруҳлашув ва кооперациялашув”. Бу босқич гуруҳ аъзолари шахсий мотвациясининг гуруҳ фаолияти мақсадларига мос келмаслиги оқибатида уларнинг вазифа моҳиятидаги талабларга қаршилик кўрсатиш хусусияти билан ажралиб туради. Бу эса кичик гуруҳларнинг ташкил топиши ва шу кичик гуруҳлар сатҳида ўзини англаш шаклланишига олиб келади. Бироқ улар бошқа кичик гуруҳлар билан ўзаро алоқааралашувга киришмасдан масалалар самарали ҳал этилмаслигини тез тушуниб етишади, бу эса бутун гуруҳ учун умумий бўлган меъёрлар шаклланишига олиб келади. Учинчи босқич – “фаолиятни меъёрлаштириш”. Бунда гуруҳга оид алоқа- аралашув тамойиллари шаклланади, гуруҳ ичи коммуникацияси ёки жамоа фаолияти соҳаси меъёрлаштирилади. Бироқ гуруҳлараро хаттиҳаракатларда фаоллик кўрсатилмайди. Жипслашган гуруҳнинг ажралиб чиқиши жараёни гуруҳ ўз мақсадларига ўралашиб, худбин бўлиб қолишига олиб келиши мумкин. Тўртинчи босқич – “вазифа бажариш”. Унга қарорлар қабул қилиш ва уларни муваффақиятли амалга ошириш босқичи сифатида ёндашиш мумкин. Вазифа ва роллар алоқадорлиги ролларга оид командаларни тузиш билан боғлиқ. Улар ёрдамида гуруҳ масалалари ҳал этилади. Гуруҳ зиддият келиб чиқиши ва бартараф этилишига йўл беради, масалаларни ҳал этишга турлича ёндашувларни тан олади. У командаларга хос юксак ижтимоийруҳшуносик етуклик даражаси, бирликка эга. Анъанавий меҳнат жамоаси (гуруҳи) билан команда ўртасида жиддий фарқлар мавжуд (2-жадвал). Замонавий шароитларда командага бирлашиб ишлаш усуллари, яъни ташкилотда гуруҳга оид ўз-ўзини бошқариш ва яккабошчиликни бирга қўшиб олиб бориш энг юқори ва самарадор шакл ҳисобланади. Гуруҳлар

унинг айрим аъзоларига нисбатан камроқ ғоялар бериши, бундан ташқари, борди-ю, яхши ғоя кўпчиликка тушунарли бўлмаса ёки у кўпчилик манфаатларига зид келса, гуруҳ уни қабул қилмаслиги мумкинлигини тадқиқотлар кўрсатди. Шунга қарамай, гуруҳ кўпроқ: тўлиқ ишланган, аторфлича ўз баҳосини топган, жавобгарлиги юксак, энг яхши ғояларни ўртага ташлайди. “Гуруҳ тафаккури” нинг маълум бир тури ривожланиб келаётгани ва унда гуруҳ ўзини бенуқсон деб ҳис этгани боис, гуруҳ баъзи аъзоларига нисбатан кўпроқ таваккал қилинган қарорлар қабул қилади. 2-жадвал Гуруҳ ва команда ўртасидаги фарқлар Белгилари Гуруҳ Команда Мақсадлар Ҳамма турли мақсадларни кўзлайди Барча умумий мақсадга интилади Қизиқишлар Ҳар ким ўз манфаатини кўзлайди Ҳамманинг қизиқиши бир хил Устуворлик Асосий афзаллик(устунлик) – якка (шахсий) фаолият Гуруҳга тегишлилик – асосий афзаллик Мотивация Сиртда юз беради Гуруҳ ичида юзага келади Меҳнатни рағбатлантириш тизими Шахсий топшириқларни бажаришга асосланган Умумий топшириқ бажарилишига асосланган

Рақобат Гуруҳ аъзолари бирбирлари билан рақобат қиладилар Командадан ташқарига йўналтирилган Одамларнинг муносабати ўзаро Кўпроқ расмий, хизмат муносабатлари бўлади Норасмий, дўстона муносабатлар, ўзаро ёрдам устун туради Ишонч Бир-бирига ва гуруҳга ишончнинг камлиги Команда ва унинг аъзоларига юксак ишонч Алоқа-аралашув Кўпроқ расмий Очиқ ахборот алмашиш Фаолиятни баҳолаш Шахсий натижага кўра Жамоавий(команда иши натижаларига кўра) Шу тариқа, командада жиддий афзалликлар сингари, муайян қусурлар ҳам намоён бўлиши мумкин(1-расм). Команда ишининг натижалари Ижобий Салбий

Янги ғоялар пайдо бўлиши имконияти Унинг иштирокчилари билимларини бирлаштириш ҳисобига синергетик эффект олиш Қарорлар қабул қилишда эгилувчанлик, аниқ-равшанлик ошиши Масалаларни бирга муҳокама қилишга вақт сарфи Шахсий мақсадларга интилиш Гуруҳга иод якдиллик Жавобгарликнинг тарқоқлиги 1- ( жадвал ) Команда ишининг натижалари Бундан ташқари, ҳатто, ўз етакчиси атрофида мустаҳкам жипслашган ҳамфикрлар командаси, аввало, ички зиддият ва фарқли манфаатлар туфайли ҳамиша ҳам энг юқори самарадорликка эришавермайди. Бу муаммо Япония компания ларида маълум даражада ҳал қилинади, яъни бошқарувчилар умумий консенсусга шу йўл билан эришадиларки, бунда бошқаришга оид қарорлар қабул қилинишидан олдин барча жамоа аъзолари иштирокида муаммоларнинг атрофлича муҳокамаси ўтказилади. Ҳар ким ўз фикрини эркин ифодалайди. Бу борада кўпинча қўшимча ахборот, изоҳлар, маслаҳат ва ёзма ҳисоботлар сўралади. Шу йўл билан бутун жамоа аъзоларига мақбул қарорлар қабул қилишга эришилади.

Замонавий корхонадаги ташкилий маданият Ташкилий маданият – ташкилот аъзолари томонидан қабул қилинадиган ва ташкилот қайд этган қадриятларда ўз ифодасини топган, одамларга уларнинг ахлоқ, хатти-ҳаракатлари нималардан иборат бўлиши белгилаб берилган энг муҳим йўналишлар тўплами саналади. Ташкилий маданият – муайян ҳолда ташкилот менежменти ва, аввало, унинг юқори поғоналарида тайёрланиб, ривожлантирилади. Идора маданияти барқарор, ўзгармас бўлиб қолган ташкилотларда ҳам у кишиларга фаол таъсир кўрсатиб, гўё улардан алоҳида мавжуд бўлгандек кўринса-да, бироқ ташкилот ходимлари унинг ифода этувчиси ҳисобланади. “Ташкилий маданият” тушунчаси уч асосий жиҳатдан иборат: - базага оид тахминлар, унга ташкилот аъзолари ўз фаолиятлари давомида асосланадилар; - қадриятлар (моддий бўлмаган), уларга одам қарорлар қабул қилиш ва амалга оширишда риоя қилади; - рамзлар воситасида қадриятлар йўналтирилиши худди мазкур ташкилот аъзолари ихтиёрига берилгандек бўлади. Кўпгина фирмалар махсус, ҳамма учун мўлжалланган ҳужжатларга эга бўлиб, шу ҳужжатларда улардаги қадриятлар йўналтирилиши батафсил баён этилган. Америкалик олим Э.Шейн ташкилий маданиятни билишнинг уч даражасини ажратиб кўрсатади. Биринчиси – “сиртқи” ёхуд рамзий, у кўзга яққол кўринувчи ташқи унсурлардан иборат бўлиб, уларни инсон ўз сезги аъзолари ёрдамида идрок этиши мумкин. Иккинчиси – “ўртача” даражаси, унда ташкилот аъзоларининг рамзи ва тилида акс этган қадриятлар ва эътиқодлар ўрганилади. Учинчи даражаси – “чуқурлашган”, бу базага оид, яширин ва тўғри деб қабул қилинадиган тахминларни қамраб олади (2 расм.).

2-расм . Э.Шейннинг ташкилий маданият андозаси Ташкилий маданиятни субъектив ва объектив томонлар дан кўриб чиқиш мумкин. Биринчиси - бошқарув маданиятини шакллантиришда, яъни раҳбар услуби ва муаммолар ечимида пойдевор бўлиб хизмат қилади. Унинг объектив томони –ташкилот биноси, унинг жойлашган ўрни, жиҳозлари ва ҳ.к. каби моддий аломатлар билан боғлиқ бўлади. Ташкилий маданиятнинг бир неча турлари мавжуд. Улар ичида энг оммабопи К.Камерон ва Р.Куинн тавсия қилганларидир. Унга ташкилотнинг туб қадриятларида белгиланган мезонларнинг тўрт гуруҳи: қайишувчанлик ва дискретлилик; барқарорлик ва назорат; ички фокус ва интеграция; ташқи фокус ва табақалаштириш асос қилиб олинган. Булардан келиб чиқиб, ташкилий маданиятнинг қуйидаги турлари ажратиб берилади: Уруғ-аймоқчилик маданияти. Бунда ташкилот анчагина дўстона, аҳил иш жойи бўлиб, кишилар кўпгина умумий жиҳатларга эга. Унда бригада бўлиб ишлаш, кишиларнинг тижоратдаги иштироки ва бирдамлик рағбатлантирилади. Адхократик маданият. Ташкилот динамик тадбиркорлик ва яратувчанликка хос иш жойи бўлиб, унда ташаббус, ижодкорлик ва эркинлик рағбатлантирилади. Маданият даражалари : 1. Сиртқи Ташқаридан қараган одам кўриши мумкин 2. Ўрта Ташқаридан фақат оз қисмини кўриш мумкин Артефакт Қ адриятлар, меъёрл ар Хулқ - атвор, архетиплар

Иерархия ёхуд бюрократияга хос маданият. Ташкилот анчагина расмийлаштирилган ва тизимлаштириган иш жойи бўлиб, унда амал қилиб келинаётган фаолият тартибини қўллаб-қувватлаш қадрланади. Ташкилий бозор маданияти. У натижаларга эътибор қаратилган ташкилотларда ҳукм суради. Уларда ташкилотдаги рақобатбардошликни ёқлаш йўли қатъий олиб борилади. Ташкилий маданият тараққиёти уни шакллантириш, қувватлаш ва ўзгартиришни кўзда тутади. Ташкилий маданият икки муҳим муаммони ҳал этиш шароитида шакллантирилади – ташқи мослашув ва ички бирлашув. Ташкилий маданият шаклланишига ташкилот муҳитининг қатор ташқи ва ички омиллари таъсир кўрсатади. Бинобарин, агар ташкилот етакчиси кўзга кўринган шахс бўлиб, ташкилот энди тузилаётган бўлса, у ушбу жараёнга сезиларли таъсир кўрсатади. Ташкилотнинг ташқи муҳити унинг ташкилий маданияти унсурларига бутун иш муҳити, хусусан, тармоқ, унинг ўзига хос хусусиятлари, бозорнинг фарқли томонлари, истеъмолчилар ва ҳ.к.лар орқали таъсир ўтказади. Бунинг устига, қайд этилган омиллар, одатда, жараёнларнинг эволюцион кечимини таъминлаб, ташкилотнинг бутун фаолияти давомида ташкилий маданиятга ривожлантирувчи таъсир кўрсатади. Ташкилий маданиятнинг қўллаб-қувватланиши кўп ҳолларда ўз кучига боғлиқ ва у қуйидаги хусусиятларга эга: - маданиятнинг мукаммаллиги (ишчи-ходимлар қўллаб-қувватлайдиган муҳим ниятлар миқдорига кўра белгиланади); - мазкур ташкилот аъзоларининг ташкилий маданиятни қўллаш даражаси; - маданият устунлигининг аниқ ва равшанлиги. Шу тариқа, кучли ташкилий маданиятлар ният ва қадриятлар муштараклиги доирасининг кенглигига кўра фарқланади. Заиф маданиятлар жуда тарқоқ бўлиб, улар умумий мақсад ва эътиқод билан боғланмайди.

Ташкилий маданиятни қўллашнинг асосий усулларини ажратиб кўрсатиш мумкин, улар: - ишга қабул қилиш ва ишчиларнинг ижтимоийлашиши; - олиб борилаётган маданиятдан ўзини олиб қочган ходимларнинг ишдан бўшатилиши; - ролларни моделлаш, ишчиларнинг ўқитилиши ва тренинглар; - мукофот ва мақомлар тизими; - ташкилий рамзлар ва расм-русумлар (мартабани ошириш, ишдан кетиш, мақомни кучайтириш, низоларни бартараф этиш, бирлашув удумлари). Вақт ўтиши билан ташкилот миссиясининг ўзгариши, рақобатнинг сезиларли даражада кучайиши, коньюнктуранинг бошқача тус олиши ва ҳ.к. сабабларга кўра, ташкилий маданиятни ўзгартириш зарурати келиб чиқиши мумкин. Маданиятни ўзгартириш усуллари уни қўллаб-қувватлаш усулларига ўхшаш, яъни: - менеджмент диққат-эътиборидаги объект ва предметларни алмаштириш; - кадрларни рағбатлантириш мезонларини ўзгартириш; - кадрларга оид сиёсатни ўзгартириш; - кадрларни ўқитиш дастурларидаги устунликни ўзгартириш; - ташкилий рамзлар ва расм-русумларни алмаштириш. Ташкилий маданиятга ўзгартиришлар киритишда у ёки бу қийинчиликлар келиб чиқади. Масала шундаки, ташкилий маданият яхлит бир бутунликдан иборат бўлмай, у устунлик қилган маданиятдан ҳамда маданиятнинг ушбу бўлакларини фақат қисман қабул қилувчи, шунинг учун ҳам умумташкилот маданиятини заифлаштирувчи алоҳида маданият гуруҳларидан ташкил топади. Бундан ташқари, ташкилотда аксилмаданиятлар ҳам бўлиши мумкин. Ташкилот умумий ҳолда эришмоқчи бўлган нарсаларни ниҳоятда зўр бериб рад этувчилар. Бундай аксилмаданиятлар ташкилот ёки гуруҳ аъзоларидан баъзиларининг эҳтиёжлари қаноатланмайдиган шароитларда пайдо бўлади.

Ташкилий маданият рақобатбардошликни, мослашишни, ишлаб чиқаришни ва ташкилотни бошқаришдаги самарадорликни оширувчи муҳим омил ҳисобланади. У ташкилотнинг бутун ресурслари кўзланган мақсадларга эришиш учун сафарбар қилинишида катта роль уйнаши мумкин. Ташкилий маданият даражаси қанчалик юқори бўлса, идора ходимлари кўрсатма, қўлланма, тўлиқ схема ва муфассал йўриқномаларга шу даражада кам эҳтиёж сезишади. Ташкилий маданиятни ташкилотнинг барча бўлинмалари ва алоҳида шахсларни умумий мақсадларга тўғри йўналтиришга, ходимлар ташаббусини ишга солишга, фидокорликни таъминлашга, муносабатларни енгиллаштиришга имкон берувчи кудратли стратегик асбоб деб баҳолаш мумкин. Шу билан бирга, агар жиддий ташкилий ўзгартиришлар ўтказиш талаб қилинса, ташкилий маданият ташкилот мақсадларига эришувга тўғаноқ бўлиши ҳам мумкин. Шунинг учун ташкилот менеджменти ташкилий маданиятни шакллантириш, қўллаб-қувватлаш ва тараққий эттириш масалаларига жиддий эътибор бериши шарт. Муваффақиятли ривожланаётган фирмалар маданиятига хос бўлган қатор қадрият тамойилларини ажратиш мумкин, улар: - мақсадларга эришишга, ҳаракатларга тўғри йўналтириш; - истеъмолчилар билан доимий алоқа боғлаш; - мустақиллик ва ишбилармонлик (етакчилар ва новаторларни рағбатлантириш); - шахсга боғлиқ бўлган маҳсулдорлик (оддий ходим сифат ва унумдорлик соҳасидаги ютуқларнинг асосий манбаи деб қаралади); - бошқариш шаклларининг оддийлиги ва кам сонли бошқарув иш ўрни; - бошқаришда эркинлик билан қатъийликни қўшиб олиб бориш (фирма айни вақтда ҳам марказлашган, ҳам марказлашмаган тарзда намоён бўлиб, бир тарафдан цехлар ва маҳсулот ишлаб чиқарувчилар гуруҳлари

мустақиллигини кенгайтиради; бошқа тарафдан эса ўз қадриятларига тегишли кескин марказлаштирилган сиёсатни изчил олиб боради). Жамоадаги ижтимоий – руҳий муҳит Жамоа иш самарадорлигини таъминлашда мақбул ижтимоий-руҳий муҳит (ИПМ) яратиш ва сақлаб қолиш ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга. Гап шундаки, меҳнат вазифалари бажарилиши нафақат ташкилий ишлаб чиқариш шароитларига, балки ўзаро муносабатларга ҳам боғлиқки, бу киши саломатлиги ва меҳнат натижаларига катта таъсир ўтказади. Ижтимоий руҳий муҳит, аслида, ҳиссий-руҳий кайфият бўлиб, жамоада иш жараёнида шаклланиб боради ва инсонларнинг шахсий муносабатга киришувида ўзаро объектив ва субъектив алоқа боғлаш негизида қарор топади. Бу кайфият ишчиларнинг муносабат вазиятида улар ўртасидаги бутун алоқаларнинг ҳиссий –бўёқдорлик касб этиши натижасида намоён бўлади, жамоа аъзоларининг қадриятларга юз тутиши, одоб-ахлоқ меъёрлари ва манфаатлари орқали белгиланади. Жамоанинг ижтимоий-руҳий муҳитини кишиларнинг биргаликдаги фаолиятида шаклланадиган амалий муносабатлар маҳсули, деб қараш мумкин. Бунда ижтимоий-руҳий муҳитнинг моддий ва ташкилий шароитларга қарамлигига урғу берилади. Мақбул ижтимоий-сиёсий муҳитнинг асосий белгилари: - жамоадаги ижодий муҳит; - жамоа ҳаракатларидаги ҳамжиҳатлик ва бирдамлик; - “хўжакўрсинчилик” ва расмиятчиликнинг бўлмаслиги; - жамоа аъзоларининг ўзаро муносабатларида ишонч билдириш ва мажбурламаслик; - жамоа аъзоларининг ҳиссий иштироки ва ўзаро ёрдами; - жамоадаги яхши кайфият (ҳаётдан мамнунлик, кўтаринкилик);

- ижрочилар меҳнатини баҳолашдаги хайрихоҳлик ва холислик; - раҳбарлар томонидан ишчиларга тазйиқ ўтказилмаслиги; - вазифалар ва ишларнинг ҳолати ҳақида жамоа аъзоларининг етарлича ахборотга эга бўлиши; - жамоа аъзоларидаги ўзаро талабчанлик ва масъулиятлилик; - ҳар бир жамоа аъзосининг ташкилот(бўлинма)даги ишларнинг ҳолати юзасидан жавобгарликни бўйнига олиши; - жамоага мансубликдан қаноатланиш; - амалий ва холис танқид; - масалалар муҳокамасида фикрларни эркин баён этиш; - узоқ давом этувчи, дисфункционал зиддиятларнинг йўқлиги; - юқори даражада ўзаро ёрдам кўрсатиш ва б.ш.қ. Ҳар қандай поғона менеджерларнининг доимий амалий вазифаси – жамоада ижтимоий-руҳий муҳитни шакллантириш ва такомиллаштиришдан иборатки, унга қуйидагилар киради: - ижтимоий-руҳий жараёнлар ишлаб чиқиш; - ижтимоий-руҳий жараёнларнинг меъёр ва меъёрномалари ижросини ҳисобга олиш, таҳлил ва назорат қилиш; - ижтимоий-руҳий жараёнларни меъёрга келтириш ва соғломлаштириш чоратадбирларини ишлаб-чиқиш; - мазкур тадбирлар ижросининг назорати ва уюштирилишини йўлга қўйиш; - жамоалар ривожланишини ижтимоий рағбатлантириш; - ижтимоий-руҳий жараёнларни тартибга келтириш. Жамоада яхши ижтимоий-руҳий муҳитни таъминлаш учун раҳбарларнинг махсус билим ва маҳорати, унга муносиб фазилатлари бўлиши талаб қилинади. Раҳбарларнинг жамоада ижтимоий-руҳий муҳитга таъсир кўрсатувчи кўпгина хислатлари, шахсий қирраларидан энг муҳимлари қўйидагилар саналади: устунлик, ўзига ишониш, вазминлик, стрессларга

бардошлилик, яратувчанлик, ютуқларга интилувчанлик, уддабурронлик, масъулиятлилик, ишонч қозона билиш, мустақиллик, киришимлилик. Махсус чора-тадбирлар сифатида қуйидагилардан фойдаланиш лозим: кадрларни илмий асосда танлаш; менеджерларни ўқитиш ва вақтида аттестациядан ўтказиш; меҳнат жамоаларини ишчиларнинг руҳияти мослигини ҳисобга олиб шакллантириш; жамоа аъзолари ҳамфикрлиги ва ўзаро алоқа-аралашув кўникмаларини тарбиялашга ёрдам берадиган ижтимоий-руҳий усулларни қўллаш; раҳбарликнинг муносиб услуби. Бундан ташқари, иш жойидаги техника, санитария-гигиена ва ташкилий унсурлар мажмуаси. Мамлакатдаги ижтимоий-сиёсий вазият, жамиятдаги иқтисодий аҳвол, аҳолининг турмуш даражаси, инсонлар ҳаётини уюштириш, ижтимоийдемографик ҳамда этниква шу каби қатор ташқи омиллар ҳам ижтимоийруҳий муҳитни шакллантиришга ўз таъсирини ўтказади. Ташкилотдаги норасмий жамоалар Расмий ташкилотда, фаолияти ниҳоятда мукаммал тартиблаштирилган бўлишига қарамай, вазифаларнинг барча воситалари ҳам аниқ белгиланган ва шакллантирилган бўлавермайди. Йўриқномалар ташкилотдаги ҳодисаларининг барчасини қамраб ололмайди. Бундан ташқари, ҳамма нарсани тартибга солишга уриниш кўпинча самарадорликни пасайтириб юборади. Бунинг сабаби шуки, ҳар қандай замонавий ташкилотнинг асосий унсури одамлар деб ҳисобланади, шу боисдан унга норасмий тузилма сифатида қараш мақсадга мувофиқдир. Бундай ёндашилганда ташкилот ходимлар жамоаси, деб қаралади. Унинг асосий унсурлари қуйидаги ижтимоий гуруҳлар: демографик, ёш, миллатга боғлиқ, касбий маҳоратга оид ва бошқалар. Ушбу ижтимоий гуруҳлар орасида кишиларнинг номоддий

алоқаларини йўлга солувчи ижтимоий-руҳий деб аталмиш гуруҳлар ажралиб туради. Шундай қилиб, ўз-ўзидан ташкил топган одамлар гуруҳлари норасмий жамоалар ҳисобланиб, улар муайян мақсадларга эришиш учун доимий алоқада бўладилар. Ушбу мақсадлар норасмий гурухларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Бунинг устига, йирик ташкилотларда битта эмас, балки бир неча норасмий ташкилот мавжуд бўлади. Агар расмий ташкилот, унинг тузилмаси ва турини раҳбарият олдиндан ўйланган режага мувофиқ, онгли равишда ташкил этса, норасмий ташкилот тузилмаси ва тури ижтимоий алоқа-аралашув натижасида вужудга келади. Норасмий ташкилотларнинг расмий ташкилотлар билан умумий жиҳатлари кўп. Улар, маълум маънода, расмий ташкилотга ўхшаб уюштирилган, яъни иерархияга ва одамларга таъсир ўтказувчи обрўли етакчиларга эга. Норасмий ташкилотлар етакчилари (улар ҳар доим ҳам расмий раҳбар бўлаверишмайди) ҳукмронликка интилиб, расмий ташкилот етакчиларидек, гуруҳ аъзоларига нисбатан таъсир қилувчи воситалар қўллашади. Фарқ шундаки, расмий ташкилот етакчилари зиммаларидаги ваколатлардан мадад оладилар ва ихтиёрларидаги иш вазифалари доирасида ҳаракат қиладилар. Норасмий етакчиларнинг таянчи уларни гуруҳ эътироф этишидир. Ўз хатти-ҳаракатларида улар одамлар ва уларнинг ўзаро муносабатларига умид қиладилар. Норасмий етакчи 2 асосий вазифани бажаради: гуруҳга мақсадига муяссар бўлишда ёрдам кўрсатиш ва унинг мавжудлиги, ижтимоий алоқааралашувини қўллаб-қувватлаш. Айрим ҳолларда, бу вазифаларни ҳар хил одам – икки етакчи бажаради. Норасмий ташкилотларнинг ҳам ёзилмаган қоида ёхуд ахлоқ меъёрлари бўлади. Улар рағбатлантириш ва жарималар тизими орқали мустаҳкамланади.

Кишилар норасмий ташкилот (гуруҳ)ларга бир неча сабабларга кўра аъзо бўлишади: - мазкур ташкилотга мансуб бўлиш эҳтиёжини сезиш; - ишчиларнинг норасмий ташкилотлардан ва менеджерлардан оладиган ёрдами; - ишчиларни, масалан, номақбул меҳнат шароитларидан ҳимоя қилиш. Бунда раҳбарга ишончсизлик бўлган тақдирда, ҳимоя қилиш вазифасининг аҳамияти тобора ортади; - одамларнинг мулоқотга бўлган эҳтиёжи. Улар ўз атрофларида рўй бераётган нарсаларни билишни исташади. Бироқ, кўпгина расмий ташкилотларда уларга етарли даражада ахборот етказилмайди. Шу билан бирга, раҳбарлар гоҳо ўз ходимларидан ахборотни атайлаб яширишади; - баъзи ёшларнинг обрўли манфаатларга кўра бирлашиш ва жамоанинг бошқа қисмидан узоқлашиш истаги; - кишиларнинг бир-бирини ёқтириши, ўзаро алоқаси, қариндошлик муносабатлари. Улар ўзлари ёқтирган одамларга яқинроқ бўлиш учун норасмий гуруҳларга қўшиладилар. Норасмий гуруҳлар қуйидаги муаммоларни келтириб чиқаришлари мумкин: - корхона фаолияти самарадорлигини пасайтириш; - ёлғон овозалар тарқатиш ва янги ўзгаришларга қаршилик кўрсатиш; - бир қатор ҳолларда, ташкилотни масалалар ҳал этишдан четга тортиш; - айрим ташкилотларнинг расмий мақсадлар учун эмас, балқи норасмий гуруҳлар ва уларнинг етакчилари мақсадларини амалга оширишга юз тутиши. Шу билан бирга, агар гуруҳ меъёрлари расмий белгиланганларидан устун бўлса, норасмий ташкилотлар қуйидагича фойда келтириши ҳам мумкин: - корхонага содиқлик;

- жамоадаги руҳий кўтаринкилик; - меҳнат унумдорлигининг тобора ортиши; - жамоа ижтимоий яхлитлигини қувватлаш; - жамоадаги ижтимоий тангликнинг бартараф этилиши; - ишчиларда ўзига юқори баҳо бериш ва ўзини ҳурмат қилишни қувватлаш; - қатъий расмий ташкилотнинг кишиларга таъсирини юмшатиш. Кишиларнинг ишлаб чиқариш муносабатлари натижасида муайян ҳистуйғу, одат, кутиш, ёқтириш ва ёқтирмаслик пайдо бўлади. Ўзаро алоқааралашувлар нақадар кўп ва жадал бўлса, ўзаро ҳиссиётлар ҳам шунчалик кучайиб боради. Натижада, бир-бирлари билан мустаҳкам боғланган одамлар жамоаси шаклланади. Уларда ўтган давр тажрибасини сингдирган, кишилар юқори баҳолайдиган, расмий меъёрлардан кўра кўпроқ иштиёқ билан бажариладиган умумий ахлоқ меъёрлари вужудга келади. Юзага келиши мумкин бўлган муаммоларни ечиш ва норасмий ташкилотлар келтирадиган манфаатдан фойдаланиш учун менеджерлар уларни тан олишлари, улар билан ишлашлари, уларнинг фикрларини инобатга олишлари, қарорлар қабул килиш ва амалга оширишга норасмий ташкилотларни жалб қилишлари ва тезкор расмий маълумотларни тақдим этиш орқали овозаларга барҳам беришлари лозим. Менеджер, булардан ташқари, аъзоларнинг мавқеи ва роли (гуруҳда ким қандай ўрин эгаллаши) ни, шахсий ёқтириш ва ёқтирмасликларини, гуруҳлар аъзоларининг қудрати ва мослашувчанлик (ким кимга таъсир ўтказиши, ким кимга эргашиши, ким кимнинг сўзларини бажонидил эшитишга тайёр ва кимга бўйсунишини) ни билиши шарт. Менеджер фаолияти натижасига расмий ва норасмий тузилмаларнинг ўзаро нисбати таъсир кўрсатади, негаки, у бажарилиши бевосита расмий кўрсатмалар билан яқуний кўрсаткичларда намоён бўладиган ҳаттиҳаракатлар ва уларнинг натижалари нисбати қандай бўлишига боғлиқ бўлган кўплаб масала ва вазифаларни бажариши керак бўлади.

Мамлакатимизда эмпирик ижтимоий тадқиқотларни ўтказишда ташкилотлардаги расмий ва норасмий тузилмаларнинг бирлиги тўғрисидаги низомлар илгари сурилди. Расмий ва норасмий тузилмаларнинг ўзаро муносабатларини тартибга келтириш масалалари амалда ҳал этилди. Сўнгги пайтларда расмий ва норасмий тузилмаларни бир-бирига мослаштириш, уларнинг ўзаро алоқа-аралашувларининг уйғунлигини таъминлаш тан олинмоқда. Буни менеджерлар ҳисобга олишлари, мазкур тузилмаларнинг ўзаро алоқа-аралашувидан иш манфаати йўлида фойдаланишга куч сарфлашлари керак. Меҳнат жамоаларини шакллантириш Ташкилот олдидаги муаммоларни ечишга қодир бўлган, ишга лаёқатли, мустаҳкам бирлашган меҳнат жамоаларини яратиш ниҳоятда муҳим вазифа ҳисобланади. Мазкур вазифага оид одатда тарқоқ хусусиятга эга анчагина тавсиялар мавжуд. Ушбу муаммони ечишда соционик ёндашув кўпроқ асосланган ва амалда етарлича яхши текширилган, деб саналади. Бу фикр шаклланиб бўлган жамоанинг норасмий хусусиятли мустаҳкам роллари мавжуд барқарор ядроси бўлишидан келиб чиқади. Мана шу ядро атрофини ўраб турган ўзгарувчан қобиқ қисмига у ёки бу сабабларга кўра жамоага мос келмайдиган турли одамлар гоҳ кириб, гоҳ чиқиб турадилар. Ижтимоий-таҳлилий текширишлар кўрсатишича, жамоа аъзолари норасмий ролларининг сони кўпи билан 8 та бўлади (доимий қатнашчиларининг сони бундан кўп бўлганда, ядро айнан бир хил масалаларни ҳал этишдаги усул ва тезкорликнинг ўзаро номувофиқ икки қисмига ажралади). Бир бутун, иккига бўлиниб кетмаган жамоанинг яхши тузилган ядросида осон фарқланувчи норасмий роллар ажралиб туради.

Бу норасмий роллар ўзида ахборот-коммуникация жиҳатларининг функционал тимсолини намоён этади. Афтидан, ташқи муҳит ҳужумига муваффақиятли бардош бериш учун гуруҳ ҳар қайси қатнашчиси зиммасига мажбуриятларни ушбу жиҳатларга мос равишда юклашга мажбур. Бу шундай қилиниши шартки, шахс муайян норасмий ролни бажаришга ўзи розилик билдириши, ундан қаноатланиш ҳиссини туйиши керак. Норасмий гуруҳ тузилишининг бу жараёнлари кишилар ихтиёридан ташқарида кечади. Меҳнат жамоасида ижтимоий-руҳий иерархия, ҳукмронлик пирамидасининг бўлиши муқаррар. Уни жадвалда тасвирлаб кўрсатиш мумкин. Пирамиданинг чўққиси, ўрта ва пастки-пойдевор қисмида ҳар хил норасмий мақомига яраша роллар жойлаштирилади. Улар бажарадиган вазифаларига биноан, қулайлик учун маълум бир ҳарфлар билан белгиланади (3-расм). Норасмий ролларнинг тадқиқоти бир-бирига мослашиш ва тасодифан ҳаддан ошишга кетадиган вақтни олдиндан тежаб, вазифавий жиҳатдан мувозанатга келтирилган жамоани яратишга имкон беради. Шу боис, қандай социотиплар ҳукмронликнинг у ёки бу поғонасига кўпроқ тўғри келадиган даъвогар эканлиги кўриб чиқилади. Норасмий роль – “етакчи”(F) F Етакчи E P I 1-нчи эшелон 2-нчи эшелон L R T S

3-расм. Меҳнат жамоасининг ҳукмронлик поғонаси Гуруҳнинг фақат энг нуфузли, барчанинг ҳурмат-эътиборига сазовор бўлган аъзосигина ҳақиқий етакчи бўла олади. У ўзида жамоанинг куч марказини ифода этиб, унинг коммуникатив кенгликдаги хаттиҳаракатларини ишончли равишда мувофиқлаштиради. Ҳақиқий етакчи ўзини ошкора намойиш қилмайди, ҳовлиқма эмас ва ҳиссиётга берилмаган. Уни “харизматик” деб аталмиш етакчи билан чалкаштириб бўлмайди. F-етакчи идеолог эмас, прагматик(амалиётчи)дир. У ҳеч кимни ҳеч нарсага даъват этмайди, шунчаки, ҳурмат-эътибори кучи ва далиллар мантиғи асосида керакли вазифани бажаришга мажбур қилади. Бу ролга F функцияси – куч сенсорикаси (sensus лот. – ҳис-туйғу, сезги) ривожланган ижтимоий типлар кўпроқ даъвогар бўлиши эҳтимол. Ундан сўнг биринчи эшелоннинг норасмий роллари ўрин эгаллайди. Авваламбор, Р норасмий роли – “гуруҳ ҳаракатлантирувчиси”. Бу ролга даъвогар одам ҳаддан ташқари ишга лаёқатли ва сабр-тоқатли бўлиши шарт. У шахсий ибрати билан бошқаларни ортидан эргаштиради. Гуруҳ двигатели амалда ҳамиша ҳаракатда бўлади, унинг ялқовлик ва ландавурликка тоқати йўқ. У бор кучини иш маромини қўллаб-қувватлашга йўналтирган. Серҳаракат бўлишига қарамай, Р роль ижрочиси гуруҳнинг норасмий етакчиси бўла олмайди. У гуруҳнинг куч маркази эмас, балки ҳаракатлантирувчи омилидир. Р-типлар кўпинча бошлиқ бўладилар, бироқ, бу аслида гуруҳий эмас, расмий етакчиликнинг акс этишидир. Гуруҳ двигатели ҳаракатни аъло даражада тезлаштиради, аммо унинг йўналишини ўзгартиришга қийналади, бу эса коммуникатив кенгликдаги йўналтирилишнинг асосий талабига жавоб бермайди.

Қадимданоқ етакчиликнинг ҳақиқий мезони кўзга ташланмасликдир, яъни яна ўша норасмий характер. Гуруҳ двигатели – етакчиига келсак, унинг мутлақо йўриғи бошқа. Ушбу роль жуда кўп куч-қувват сарфлашни талаб қилади, агар у бўлмаса, жамоа тез сўниб, жадаллиги сусаяди. Бу ролга эҳтимолий даъвогарлар: Р функцияси – ишга оид мантиғи ривожланган социотиплар. Кейинги норасмий роль “ҳиссиётли жалб этувчи” (Е). Бу гуруҳнинг энг киришимли ва тез таъсирланувчан қатнашчиси. Қолаверса, унинг мулоқот- муносабат услуби таскин берувчи эмас, аксинча, ниҳоятда шиддатли бўлиши шарт. Жамоани тез ва уюштирилган ҳолда ишга жалб қилиш учун биргина обрў-эътиборнинг салмоғи ва ҳаракатга мажбурлашнинг ўзи кифоя қилмайди. Жамоани сафарбар қилишнинг жуда муҳим жабҳаси – “ёндириш”, ҳиссий жўшқинлик. Ишга ҳис-туйғулари билан киришган жамоа уни жонбозлик билан бажаради, одамларнинг кучи икки баравар ортади. Норасмий Е ролнинг бошқа иккинчи томони ҳам борки, уни “ресурсларни суриштириб билиш” деб аташ мумкин. Фаолиятининг бу жиҳати бўлмаса, ҳиссиётли эргаштирувчи жамоани ортиқча “қиздириб” юбориши мумкин. Унинг ҳиссиёт қувватини ташқи муҳитга – алоқа ўрнатиш ва қўшниларда рўй бераётган барча янгиликлар ҳақида ахборот олишга йўналтириш мантиқан тўғри бўлади. Рақиблар ютуғи ҳақидаги таъсирчан ҳикоялар одамларни янада қиздириб, тезроқ олға интилишга чорлайди. Кўп ҳолларда ҳиссиётли эргаштирувчи ролида Е функцияси – ҳиссиётлар этикаси ривожланганлар кўринишади. Норасмий роллардан яна бири – “ ғоялар генератори ” (I), ғоятда ғайритабиий фикрлайдиган команда аъзоси. Ундан ташкилотнинг узоқ муддатга мўлжалланган тараққиёт стратегиясини яратишда асосланиш мумкин бўлган: келажаги порлоқ фараз ва олдиндан кўра билишлар, кашфиёт ва таклифларни ўртага ташлаш талаб қилинади. Дадил заковати ҳамда билимга чанқоқлиги билан у бошқа ишчилардан фарқланади. Унинг мияси

барча илғор ахборотларни ўзлаштиради ва умумлаштиради, шу асосда ўз шахсий тизимини яратади. У доимо заковатлилик изланишида бўлади, бугунги кун ташвишлари уни асло қизиқтирмайди. Ғоялар генератори гуруҳ етакчисининг акси эканини аниқ билиш керак. Ахир бундай одамларга хос бўлган ўзгача фикрлашни камдан-кам раҳбарлар маъқуллайдилар. Ахир ҳаддан ортиқ авторитаризм ортида эса соционика қонунларини оддий назар-писанд қилмаслик ётади: раҳбарлик усуллари нақадар қўпол ва зўраки бўлса, закийлар бошида туғиладиган режа ва қарашлар тизими ҳам шунчалик дадил ва завқли бўлади. Бундан ташқари, ғоялар генератори ниҳоятда эрксевар бўлади, уни қатъий графикка бўйсундириш ва зерикарли иш билан кўмиб ташлаш мумкин эмас. Ғоялар генератори ролида, одатда, I функцияси – имкониятлар интуицияси ёрқин ифодаланган социотиплар учрайди. Бу вазифавий ячейка тўлдирилгач, жамоа биринчи эшелонидаги экстравертлар, фаоллар роллари тақсимоти тугайди. Юқорида қайд этилганлардан кейин иккинчи эшелоннинг норасмий роллари ўрин эгаллайди. Аввало, – “тизимлаштирувчи” (L). Мазкур ролда ҳаммадан кўра вазмин, субъектив майллардан ҳоли бўлган команда аъзоси намоён бўлади. Унга қизғин фаоллик кўрсатиш эмас, аксинча, ўзини совуққонлик билан четга олиш, ўзаро қарама-қарши нуқтаи назарларни чоғиштириш иқтидори ва холис фикр-мулоҳазалар билдириш талаби қўйилади. Мижози бўйича флегматик тизимлаштирувчи саботли ва серҳафсала бўлади; ҳужжатлар билан ишлашни билади, ҳамма нарсани тартибга келтириб, яхши тизимлаштиради. Бу роль “ҳакам” деб ҳам аталади. У муросасиз бўлиши, фақат жамоа ҳаётида амал қиладиган қоидалар тизимига асосланиши керак. Уни оғдириб олиш мумкин эмас, бунинг ҳожати ҳам йўқ, чунки жамоа норасмий ҳаётининг қонунлари ҳаммага маълум, улар бузилганда бериладиган жазо - нафрат, салбий муносабатдир, уни эса ўзгартириб бўлмайди. У тирик

огоҳлантирувчи намуна, команда яхлитлигининг барча эҳтимолий бузғунчиларига қарши кўргазма бўлиб қўлланади. Мазкур ролда ҳам мантиқий, ҳам этик социотиплар чиқишлари мумкин. Ҳаммаси жамоанинг ижтимоий йўналишига боғлиқ. Асосий вазифасига ҳиссий кайфият, ижтимоийлик ҳам қўшилган ишчи жамоалари учун тизимлаштирувчи, кўп ҳолларда, мантиқчи бўлади. Кейинги норасмий роль “акс эттирувчи” (Т). Унинг вазифаси – рўй бераётган воқеалардаги барча ўзгаришлар динамикасини акс эттиришда худди кўзгу каби хизмат қилиш. Т роли даъвогарига қўйиладиган талаблар: зеҳни ўткирлик, муҳим тафсилотларни сезиш маҳорати ва у ёки бу усул билан уларга таъсир кўрсатиш, яқинлашаётган ўзгаришларни жамоанинг ҳар бир аъзосига етказишдан иборат. Гуруҳнинг норасмий етакчиси учун ахборот ғоят фойдали. Шу боисдан, акс эттирувчи худди қарама-қарши алоқанинг бўғинидек бўлади. Бу эса фурсатни бой бермай, чоралар кўришга имкон яратади. Маданийлашмаган жамоаларда акс эттирувчи ролидан руҳий эўриқишларга ўта чидамли бўлиш талаб қилинади. Зўравонлик кайфияти ҳукм сурган муҳитда акс эттирувчи кўпинча шунчаки “жафо чекувчи”, норозилар ўз ғазабини тўкиб-сочадиган одамга айланиб қолади. Айниқса, билимбонлиги ва хотирасининг кучлилиги билан ажралиб турувчиларга қийин бўлади. Уларни жуда “бурни кўтарилган “ “билағон”, ўз башорати билан кулфат келтирувчи нафаси совуқ деб, камситадилар. Воқеа-ҳодисаларнинг акс эттирувчиси норасмий ролини табиатан Т функцияси – вақт ички ҳисси ривожланган социотиплар бошқаларга нисбатан яхши бажарадилар. Кўпинча “ акс эттирувчи кўзгу ” ролида Устознинг ички ҳис этиш қобилияти кучли бўлган шогирди ҳам бўлади. Навбатдаги норасмий роль – уйғунлаштирувчи(R). Ҳар қандай ишчан жамоанинг иштирокчилари ўртасида ўзаро англашилмовчилик ва можаролар бўлиб туради. Ҳар қандай тараққиёт ўзаро зид тарафларнинг кураши

натижасида содир бўлади. Буларни команда Т- қатнашчилари яхши акс эттиради. Тўсатдан бошланган тортишувларни зудлик билан муросага келтириш қийин бўлганда, одатда, команданинг L қатнашчиси, яъни гуруҳ ҳаками уни осон бартараф қилади. Буни у адолат юзасидан қилса-да, аммо қуруқ расмиятчилик кўрсатади, бошқаларнинг дардига қайишмайди. Кўнгилда ҳиссий қаноатланмаслик барибир қолаверади. Ана шундай пайтларда уйғунлаштириш ёндашуви, яъни: инсонга оддий ҳамдардлик билдириш, у билан чин дилдан суҳбатлашиш салоҳияти, руҳий таранглик вазиятини йўқотиш талаб қилинади. Гуруҳнинг R қатнашчиси тинчлик ва хотиржамлик учун жавоб беради. У ҳушёр, тажовузга берилмаган, ўзгаларни тушунишга мойил ва кечиримли. Фаоллиги етарли даражада бўлмаса ҳам, ўз шахсий ҳис-туйғу ва кечинмаларини яшира олади. Унга одамлар интилишади, чигал ҳаётий вазиятларда маслаҳат сўрашади. Уйғунлаштирувчи шарофати туфайли, жамоа яқинлик туйғуси асосида ичидан худди “ёпишиб қолгандек” кўринади. Кўпгина ҳолларда уйғунлаштирувчи ролида R функцияси – муносабатлар этикаси ривожланган одоб-ахлоқ социотиплари кўзга ташланади. Бироқ, ҳиссиётларга бой, қизиққон типлар кўп бўлган жамоаларда ушбу ролни мантиқчи ҳам ўз зиммасига олиши мумкин, ваҳоланки, ҳаддан зиёд ҳиссий тиғизликни мулоҳазакорлик ва матонат билан енгиб ўтиш - бирлаштирувчи хулқнинг кўринишларидан бири. Норасмий ролларнинг яна бири – “ етказиб турувчи” (S) . Бу жипслашган ҳар қандай команданинг асосий ижрочи кучи. Универсал жамоаларда улар бир нечта бўлиши мумкин. Бу ролга даъвогар одам ўз ҳудудига ҳокимлик ҳисси билан фарқланади. У прагматик кайфиятда бўлиб, ўз меҳнати натижаларини сифатли шакллантира олади ва муносиб тақдирланишига умид боғлайди. Етказиб турувчи ҳукмронлик учун курашда қатнашмайди, иккинчи эшелон уни тўлиқ қаноатлантиради. Аммо, сифатли ишни кафолатлагани ҳолда, у ўзининг шахсий манфаатларини, барқарор моддий шароитини

батамом қонуний ҳимоя қилади. Команда фаолиятидаги барча маҳсулотларнинг ҳам моддий, ҳам маълумотларга тааллуқли якуний расмийлаштиришлари унинг қўлидан ўтади. S функцияси – маиший қулайлик сенсорикаси (сезгиси) яхши ривожланган социотиплар етказиб турувчи ролига кўпроқ эҳтимолий талабгорлардир. Бунда етказиб турувчининг нафис эстетик дид ва моҳир қўллар эгаси бўлиши ниҳоятда муҳимдир. Шунингдек, қуйидагиларни қайд этиш жоизки, ижтимоий таҳлил амалиёти жамоалар ва социумлар ривожида икки бир-бирига зид йўлнинг борлигини тасдиқловчи кўплаб далилларга эга. Яъни барқарор ривожланиш – ҳаракат ва ҳодисаларнинг равон, бирин-кетин кечиши ҳамда сакрашга ўхшаш ривожланиш – бирдан жадаллашиб, шунингдек, сусайиб туриши. Соционик типларнинг ярмиси масалани барқарор усуллар билан ечишга мойиллик билдирадилар. Бундай типлар созланган жараёнларга йўналтирилгандир. Уларнинг ютуғи ўзини-ўзи ташкиллаштириш, барқарорлаштириш, бирлаштириш, диққатни бир хилликка жамлаш ва фарқларни писанд қилмаслик каби яққол кўринган мойилликлардир. Бундай жамоада норасмий роллар тақсимоти осон, табиий равишда кечади. Ривожланиш ва масалаларни ҳал этишнинг ўз хусусиятига кўра қарамақарши сценарияларини намоён этган бошқа жамоа: бир илгарилаб кетиши, бир орқада қолиши, сакрашлар ва оғишлари билан кўпинча зигзагсимон хулқни намойиш этади. Бошқача қилиб айтганда, у беқарорлик кўрсатади. Бироқ, бу аввалгисига нисбатан ёмон дегани эмас, шунчаки, у бошқа ижтимоий топшириққа эга. Тезлашган-сустлашган жамоа аниқ-изланиш хусусиятига эга. Унда жараён яхши созланмаган, лекин барча куч натижага эришишга сарфланган. Ишга лаёқатли ташаббускор меҳнат жамоасини яратиш учун қуйидагилар мақсадга мувофиқдир: - фавқулодда қобилиятли ишчиларни излаш;

- кўтаринкилик руҳини бағишлаш; - шахсий ибрат кўрсатиб, ортидан кишиларни эргаштириш; - топшириқ бериб, ҳаракатлар эркинлигига изн бериш; - ходимларнинг ўсиши учун вақт ва маблағлар ажратиш. Бунда бир ижтимоий доирага мансуб, турмуш даражаси ва оилавий шароити тахминан бир хил бўлган аъзолардан иборат жамоаларни таркиб топтириш мақсадга мувофиқдир. Шуни ҳам қайд этиш керакки, ўзаро жипслашган жамоа рақобатчилик эмас, балки ходимларнинг бир-бирлари билан баҳамжиҳатлигига таянади. Агар ишчилар билан ўз вақтида иш мулоқотига оид тренинглар ўтказиб турилса, келишувнинг коммункатив механизмларини тезлаштириш мумкин. Кооперация алоқаларининг бўлинмалар ичи ҳамда бўлинмалараро созланиши фойдали саналади. Норасмий ролларнинг тўғри тақсимоти ҳукмронлик учун курашни бартараф этиб, келишмовчиликларнинг олдини олади. Бу эса етук жамиятда юксак қадр топган корпоратив (espritdecorps) руҳни ҳосил қилишга имкон яратади. Охир-оқибатда, айнан шулар фирманинг имижини белгилайди. Шундай қилиб, мақбул руҳий муҳит бунёд этиладики, унга “инсоний муносабат” назариясининг тарафдорлари ташкилот муваффақиятининг бош омили сифатида умид боғлайдилар. Жамоа ташкилий хулқининг диагностикаси (ташхиси) Меҳнат жамоасининг унумли ишлаши унинг ташкилий хулқи ва бошқарувига мувофиқ хатти-ҳаракатларни ташхислашни тақозо этади. Шу мақсадда, аввало, жамоанинг ижтимоий-руҳий ташхисотини амалга ошириш тавсия қилинади. Бу эса қуйидагиларга имкон туғдиради: - ташкилотда олиб бориладиган сиёсатнинг самарадорлигини баҳолаш; - ижтимоий-стресс, ходимлар қўнимсизлиги ва жамоада низолар рўй бериши имконини қисқартириш манбаларини аниқлаш;

- жамоа фаолиятидаги “заиф жой” ларни аниқлаш ва уларнинг иш бажариш самарадорлигини ошириш; - кичик гуруҳ ва норасмий етакчиларни аниқлаш; - ижтимоий-стресснинг юз бериши сабаблари ва манбаларини белгилаш; - жамоадаги ижтимоий-руҳий муҳитга баҳо бериш; - жамоадаги меҳнатдан қониқиш ва асосий қизиқишларни аниқлаш; - баҳоланаётган ходимларнинг ўзига хос шахсий хусусиятларини топиш ва истиқболдаги хулқини олдиндан билиш. Ўтказилган ташхисот маълумотлари ёрдамида аниқ муаммоларни кўрсатиш ва уларни ҳал этиш бўйича чоралар кўриш мумкинки, улар қуйидагиларга йўл очади: - биргаликда олиб бориладиган ишга одамларнинг шайлигини ошириш; - гуруҳ мустаҳкамлигини кучайтириш; - ташкилот ходимларининг ўзаро алоқа-аралашувларини тўғри йўлга қўйиш; - бўлинмалараро алоқа-аралашув ва маълумот алмашиш схемаларини ишлаб чиқиш; - бир хил вазифаларнинг икки ерда айнан такрорланишига ва вазифавий кесишувларга йўл қўймаслик; - талабдаги корпоратив маданиятни шакллантириш. Бу борада меҳнат жамоаларининг социометрик тадқиқотлари: социоматрица ва социограммалар тузиш ва таҳлил этиш кўзга кўринарли ўрин эгаллайди. Социоматрица шундай жадвалки, унда мазкур жамоа аъзоларининг ўз жамоалари таркибига кирган бошқа аъзолари тўғрисидаги муайян масала бўйича сўров маълумотлари қайд этилади. 9.3-жадвалда намуна сифатида беш кишидан иборат гуруҳнинг социоматрицаси ҳавола қилинган. Социоматрица жамоа аъзоларининг қуйидаги тадбирларида қўлланади: - ходимларнинг бир нечта номзодидан жамоа томонидан бирон-бир, одатда, раҳбарлик лавозимига танлаш;

- бирон лойиҳани ишлаб чиқиш ёхуд амалга ошириш учун ходимлар танлаш; - тақдирлаш учун муносиб ходимларни кўрсатиш; - жамоанинг ҳар бир аъзосига тегишли бирон хислат-фазилати ҳақидаги жамоанинг бошқа аъзолари фикрини аниқлаш, яъни аслида, баҳо бериш; - гуруҳ (жамоа) аъзоларининг социометрик мақоми ва ҳиссий таъсирчанлигини белгилаш. Социограмма – жамоага оид социометрик текшириш маълумотларини чизмада тасвирлаб кўрсатиш усули. 3-жадвал Беш кишидан иборат гуруҳга оид социоматрица № Ким танламоқда Кимни танламоқда 1 2 3 4 5 Танланганлар + - Жами

1 2 3 4 5 A B C Д Е х + - + _ - х + 0 + - - х 0 - + + 0 х + - - 0 + х 1 2 1 2 2 3 2 1 0 2 4 4 2 2 4 Танлаб (+) 2 2 0 3 1 олинганлар (-) 2 1 3 0 2 4 3 3 3 8 8 16 Жами Социограмма тузиш учун, даставвал, унинг рамзий ишоралари белгилаб олинади, масалан: Гга нисбатан Бнинг ижобий танлови Бга нисбатан Гнинг ижобий танлови Ўзаро ижобий алоқа Б Б Б Б Г Г Г Г

Сўнг, маълум саволлар ёрдамида ижтимоий-руҳий текшириш ўтказиш тақозо қилинади. Масалан, жамоанинг барча аъзоларига (аноним равишда): “Сиз ким билан ишни давом эттиришни истардингиз?”- деб савол берилади. Танланган рамзий ишоралар асосида мазкур жамоа аъзолари жавобларининг социограмма кўринишидаги чизмаси расмийлаштирилади. (4- расм). Чизмадан кўриниб турганидек, расмий етакчи “Н” ҳисобланади, норасмий етакчи эса – “Б”. Социограммани тузиш жамоа аъзоларининг: - жамоа аъзоларидан ким билан ишлашни хоҳлашини, маълум бир фаолият билан шуғулланиш ёхуд қандайдир лойиҳани тайёрлашга бўлган истагини аниқлаш; - бирон бир масала юзасидан мана шу жамоа аъзоларининг ҳар бирига нисбатан бўлган муносабати, ишончини аниқлаш; - ушбу жамоа аъзоларининг ўзаро муносабатларини аниқлашга имкон яратади. 4- расм. “ Сиз ким билан ишни давом эттиришни истардингиз?” саволига берилган жавоб натижалари Саволларнинг сони ва уларнинг комбинацияларини кўпайтириб социоматрица ва социограммалар тузиш атрофлича тадқиқотлар ўтказишга имкон беради. 293 Н А Г В Б Бошли қ

Социоматрица ва социограммаларни тайёрлаш ва таҳлил қилиш ўзаро муносабатларнинг миқдорий хусусиятиларни аниқлашда қўл келади. Булар социометрик индекслари ёки коэффицентлар дир Уларни икки гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчиси – хусусий социометрик индекслар. Улар шахснинг жамоа аъзоларига нисбатан намоён бўлувчи шахсий ижтимоийруҳий хусусиятларини акс эттиради. Индекслар гуруҳининг иккинчисига: гуруҳ индекслари киради, улар гуруҳни умумий ҳолда тавсифлайди. Шахс ва гуруҳларга оид индекслардан айрим намуналар келтирамиз. Аввало, кенг тарқалган хусусий социометрика индекслари. Шундай қилиб, социометрика мақоми. У гуруҳнинг ҳар бир вакилига нисбатан гуруҳ аъзоларининг муносабатини акс эттиради: Овоз бериш(сайлаш) орқали олинган i миқдори 294 N - 1 С i = . Кейин эса шахс умумий социометрик мақомининг таркибий қисмини ташкил қилган ижобий ва салбий мақомларни ҳисоблаш маънога эгадир. гуруҳ аъзолари – ижобий танланган I миқдори гуруҳ аъзолари – ижобий танланган I С i + = ; N - 1 гуруҳ аъзолари –салбий танланган I С i - = N - 1 . Ҳиссий-қизиққонлик индекси. У одам ўз атрофидаги гуруҳ

аъзоларига нисбатан қандай муносабатда экани ва ўз танловларида қай даражада фаоллик кўрсатишини тавсифлайди: I гуруҳ аъзоларига берилган - ижобий танлашлар Еi+ = N - 1 ; I гуруҳ аъзоларига берилган - ижобий танлашлар Е i - = N – 1 . Гуруҳ социометрик индекслари ҳам мавжуд. Шундай қилиб, социометрик когерентлик (боғланганлик) индекси гуруҳнинг белгиланган мезонга кўра боғланганлик ўлчамини, ўзаро алоқаларнинг қатъийлигини, уларнинг белгиси ва йўналишини ҳисобга олмаган ҳолда ифодалайди. У қуйидаги формула асосида ҳисобланади: Берилган(ёки олинган) танлашлар микдори К = N(N – 1) . Формуладан кўриниб турганидек, социометрика когерентлигининг индекси юқорида қайд этилган хусусий икки: социометрик мақоми ва ҳиссий-қизиққонлик индексларининг ўртача арифметик сонидан иборат бўлади. Юқорида келтирилган индекс ва кўрсаткичлар ҳисобланиши шаклланаётган ва фаолият юритаётган жамоаларни ташхислаш, ишга қобилиятли меҳнат жамоаларини шакллантиришга имкон беради. Ташкилий ахлоқ ташхисоти учун, шунингдек, қуйидагилардан фойдаланиш масадга мувофиқдир:

- меҳнат жамоаси фаолиятини назорат қилиш; иш ўринлари жиҳозланиши ҳолати, ходимлар ташқи кўринишининг ташкилий маданият талабларига мувофиқлигини кузатиш ва б.; - ходимлар билан тест синовлари, анкеталаштириш ва интервью ўтказиб туриш; - ташкилот фаолияти ва ходимлар хулқини қатъий белгиловчи ҳужжатлар - қайд қилинган маълумотларни тўплаш ва таҳлил қилиш; - лабораториявий ва табиий тажрибалар ўтказиш. Ташкилот ходимларининг бошқарувдаги иштироки Ташкилот ва меҳнат жамоаси бошқарув тизимининг энг муҳим тавсифи жамоа аъзоларининг ташкилот (бўлинма)ни бошқаришдаги иштирокидир. Меҳнат жамоалари фаолияти юзасидан олиб борилган қатор тадқиқот ва кузатишлар шуни кўрсатмоқдаки, ишчиларнинг у ёки бу шаклда бошқарувда қатнашиши қуйидаги ижобий натижалар беради: - ташкилотнинг инсон потенциалидан фойдаланиши яхшиланади; - ишчиларнинг меҳнатга мотивлашуви кучаяди; - ишлаб чиқариш ва меҳнат самарадорлиги ошади; - ўзгартиришлар таклифи киритилган муҳокамаларда ишчиларнинг ўзлари ҳам қатнашганларида, улар бундай ўзгартиришларга камроқ қаршилик кўрсатадилар; - ташкилотда коммуникация тизими ривожланади, қуйидан коммуникация тизими очилиб, ходимлар томонидан раҳбариятга кўрсатиладиган босим сусаяди. Ходимларнинг бошқарувда иштирок этиш каби мутлақо табиий истагини шу билан асослаш мумкинки, бажарадиган ишлари ва ҳал қиладиган масалалари доирасидан четга чиқса ҳам, уларнинг кўпчлиги ташкилот (бўлинма)ни у ёки бу шаклда бошқариш, ташкилотда содир бўлаётган жараёнларда иштирок этишни хоҳлайдилар. Гап шундаки,

ташкилотда инсон ўзини фақат ижро этувчи сифатида намоён этмайди. У, шунингдек, ишининг уютирилиши ва қандай шароитда кечиши, ташкилот фаолиятига кўрсатаётган таъсирининг қандайлиги билан қизиқади. Фақат айрим ишчиларгина услуби авторитар раҳбар қўлида меҳнат қилишни, назорати кучли вазиятларни маъқул кўрадилар. Ишчиларни бошқарувга жалб этиш, қатор ҳолларда, кундалик масалаларни ҳал этишда менеджерларнинг ҳукмронликдан маълум даражада бош тортиши, керакли ваколатларнинг ходимларга топширилиши ва муаммоларни ҳал этишдаги жавобгарликнинг уларга юклатилиши билан боғлиқ. Бу қуйидаги ҳолларда: - ишчилар тажрибага эга бўлиб, мустақил ишлашни хоҳлаганда; - инсон юқори касбий маҳоратга эришганда; - одамлар юксак даражада виждонли, онгли бўлишганда; - ноаниқ вазиятларда муаммолар ва уларнинг ҳал этиш йўллари қуйи поғона кишиларига яхшироқ кўринганда мақсадга мувофиқдир. Ҳозирги замон шароитларида ишчиларнинг бошқарувда иштирок этиш шакллари ниҳоятда ранг-барангдир. Уларнинг энг асосийлари қуйидагилардан иборат: - ишчиларнинг бошқарувга оид масалалар: а) ўз фаолияти - иш тартиби, ишларни бажариш воситаларини танлаш; б) ташкилот (бўлинма) фаолияти - маҳсулот ишлаб чиқариш (сотиш) ва ҳ.к. лар бўйича қарорлар тайёрлаш ва қабул қилишдаги иштироки; - ишчиларнинг қарорлар тайёрлаш, қарорлар қабул қилиш учун зарурий ахборот-маълумотлар тўплаш, мақсадни ўртага ташлаш, вазифаларни аниқлаш ва ишларни ташкил қилишга жалб этилиши; - ишчиларга маҳсулот сифати ва ҳажми юзасидан назорат ҳуқуқи берилади; шунга яраша якуний натижа бўйича жавобгарлиги белгиланади; - ишчи вакиллари корпорациялар директорлари кенгаши ишида қатнашадилар; - моддий рағбатлантириш бўйича, хусусан, маҳсулот сифатини яхшилаш, меҳнат ишлаб чиқаришини ўстириш ва ҳ. к. лардан келиб чиққан ҳолда,

ишчи кенгашлари (ишчи ва бошқарувчиларнинг қўшма қўмиталари) ташкил қилинади ва фаолият олиб боради; - ходимлар ўз тасарруфларидаги ишларни, ташкилот ва бўлинмаларнинг ишларини такомиллаштиришга оид таклифлар киритишда қатнашадилар; - ишчиларга ишчи гуруҳларини ташкил қилиш ҳуқуқи берилади. Бунда, аслида, нафақат ўзининг шахсий иши, балки ишда кимлар билан шерикчилик қилган бўлса, уларнинг иши юзасидан ҳам қарор қабул қилиш ҳуқуқи берилади. Амалда партисипатив бошқарувларни олиб боришнинг бу йўналишлари чамбарчас боғлиқ бўлиб, бир-бирини яхши тўлдиргани боис, одатда, муайян уйғунликда қўлланилади. Бундан ташқари, мана шу йўналишларнинг ўзаро уйғунлашуви ўзининг самарасини кўрсатиши мумкинки, уларнинг барқарор турларидан партисипатив бошқарувнинг аниқ шакли сифатида фойдаланилади. Бошқарув фаолиятининг энг муҳим кўринишини бажаришда, яъни бошқарув қарорларини тайёрлаш ва қабул қилишда ташкилот ишчилари иштирокини кўриб чиқиш мумкин. Бунда иштирок этишнинг уч даражасини ажратиш керак. Биринчиси – тайёрланаётган қарорлар учун таклифлар бериш. Бу борада ташкилот тузилмаси ва бошқа ўзгаришларга оид таклифлар бериш талаб қилинмайди. Раҳбарияти марказлаштирилган корхоналарга нисбатан ҳам шундай ёндашув татбиқ қилинади. Иштирок этишнинг иккинчи даражаси – қарорларнинг альтернатив вариантларини ишлаб чиқиш. Бунда ана шу масалаларни ҳал этиш учун ташкилотда махсус тузилмаларни таркиб топтириш талаб қилинади. Вақтинчалик ёхуд доимий қўмиталар ва комиссиялар тузиш йўли билан мазкур вазифа амалга оширилади. Хўжалик ҳисобидаги ёки ихтилофларга оид комиссиялар (Россия корхоналарида), ишчи гуруҳларига кадрлар танлаш қўмиталари (Америка корхоналарида), сифат тўгараклари (Япония корхоналарида) бунга ёрқин мисол бўлиши мумкин.

Иштирок этишнинг учинчи даражаси – альтернатив вариантлардан қарорларни узил-кесил танлаб, қабул қилиш. Бунда илмий-техникавий, техник-иқтисодий ва бошқариш хусусиятига эга махсус кенгашлар иши шаклларида бошқарувда иштирок этишни амалга ошириш кўзда тутилади. Ушбу кенгашлар таркибига, одатда, раҳбар поғонасидан пастки, бошқарувнинг қуйи поғонасидаги шахсларидан қабул қилиш ҳуқуқи берилади. Мазкур кенгашлар: - ўзларига бўйсунадиган бўлинмаларнинг ташкилот бошқарувининг бошқа поғоналари билан мос сиёсати (қоидалар ва процедуралар) ни белгилайди; - кенгаш тегишли бўлган раҳбарга бўйсунадиган бўлинмалар фаолиятини мувофиқлаштиришга масъул ҳисобланади; - бошқарувнинг қуйи ва юқори поғоналари билан ҳамкорликда олиб борадиган шу бўлинмалар фаолиятининг интеграцияси учун кенгаш жавобгардир. Шуни ҳам қайд этиш керакки, кенгашлар ўзларига қарам бўлинмалар номидан эмас, балки фақат ўз поғоналарида рўй берадиган жараёнлар юзасидан қарорлар қабул қилади. Қатор ҳолларда, аслида, раҳбарлар қошида тузилган кенгаш қарорлари уларнинг ўзи бажарилиши мажбурий ҳисобланади. Баъзи кенгашларга ҳисобдор раҳбар фаолиятини баҳолаш ва маъқуллаш вазифаси топширилади (ишдан бўшатиш ҳуқуқи юқори поғона раҳарияти ваколатида қолади). Ишчиларнинг бошқарув қарорларини тайёрлаш ва қабул қилишдаги иштироки: - кўрилаётган қарорларда альтернатив вариантлар сонини кўпайтиришга; - муаммоларни муҳокама қилишда катта тажриба орттиришга; - ташкилотнинг ташқи ва ички муҳитига бериладиган баҳоларнинг турлича бўлишига; - оқибат-натижада қабул қилинаётган бошқарув қарорлари сифатининг яхшиланишига ёрдам беради.

Шундай фикр ҳам мавжудки, корхона поғонасидаги қарорларни қабул қилиш жараёнида ёлланма ишчилар сони қанчалик кўп бўлса, меҳнаткашларнинг манфаатлари шунчалик тўлиқ акс эттирилади. Бунда, одатда, фақат камчиликни ташкил қилган фаолларгина қатнашади. Демак, ишлаб чиқариш кенгашлари таркибини кенгайтириш эмас, балки бошқарувда иштирок этишнинг бошқа шакллари устида изланишлар олиб бориш керак. Немис олимлари (46) бошқарув қарорларини тайёрлаш ва қабул қилишда ишчилар иштирокининг қуйидаги эҳтимолий вариантларини ажратиб кўрсатадилар (иштирок этишнинг ўсиб бориш даражасига кўра): - раҳбар буйруқ чиқарилгунча, қўл остидаги ишчиларини ўзининг қарорлари тўғрилигига ишонтириш учун ҳаракат қилади; - раҳбар қарор қабул қилади, бироқ, ишчилар савол беришига йўл беради, жавоб билан эса ишчиларнинг қўллаб-қувватлашига эришади; - раҳбар қарор қабул қилингунча, ўз ишчиларининг билдирмоқчи бўлган фикрларини эшитади; - гуруҳ (жамоа) биргаликда ишлаб чиққан қарорлари сирасидан таклифлар тайёрлайди, раҳбар эса якунловчи қарорни қабул қилади; - раҳбар муаммони таҳлил қилиб, унинг қабул қилиш чегарасини аниқлаб бергандан сўнг, гуруҳ (жамоа) қарор қабул қилади; - гуруҳ (жамоа) қарорлар қабул қилади, раҳбар эса гуруҳ ичи ва ташқарисида ўзаро мувофиқлаштирувчи ролини амалга оширади. Жаҳон тажрибаси бошқарувда ходимлар иштирокига оид бой тажриба орттирган. Бунга мустақил бирлашмалар, яъни меҳнаткашларнинг анча кенг тарқалган мухтор бригадаси, сифат тўгараги (Японияда улар 50-йилларнинг бошида, Европада эса ўтган асрнинг 80-йилларидан бошлаб қарор топган) ишчи гуруҳларини мисол келтириш мумкин. Булар ўзини ўзи бошқарувчи ташкилий тузилмалар бўлиб, ваколати доирасида фаолиятини режалаштиради ва уларнинг натижаси юзасидан назорат олиб боради. Аъзоларининг сони ўнта ёки ундан камроқ бўлган бу кичик ишчи гуруҳлари ҳар ҳафтада бир марта учрашиб, бир соат давомида ишнинг яхшиланишига

доир махсус муаммо ва таклифларни муҳокама қиладилар. Одатда қуйи поғона раҳбарлари ҳам бундай кенгашларда қатнашиб туришади, аммо айнан ишчиларнинг ўзлари баҳс олиб боришади. Қарорлар қабул қилингач ёки бирон-бир ҳаракатлар тавсия этилгач, улар раҳбариятга тақдим этилади ва албатта қўллаб-қувватланиши таъминланади. Ишнинг бундай ташкил этилишига: касбий маҳоратга эга ишчиларнинг юксак меҳнат унумдорлигига эришишини мақсад қилган, марказлаштирилган бошқарув тузилмасига оид ўзгаришларнинг муҳим унсури сифатида ёндашилади. Ғарбий Европа мамлакатлари корхоналарида ишчиларнинг бошқарувда иштирок этиш шакллари турлича бўлишига қарамай, бугунги кунга келиб, унинг икки асосий вариантини ажратиб кўрсатиш мумкин: - кўпроқ ГФРга хос, қонунлар мажмуасига асосан белгиланган иштирок этиш тизими; - Буюк Британияга хос, ишчиларнинг жамоа шартномалари ва қўшма маслаҳатлар асосидаги иштирок этиш тизими. Ишчиларнинг бошқарувда иштирок этиш тизими вакиллик таркибига кўра ҳам фарқланади. Тегишли органлар фақатгина ўзларининг вакилларидан таркиб топса, у ёлланма ишчиларнинг “соф” вакиллигидан иборат бўлиши мумкин. Бу органлар корхонанинг барча ишчилари томонидан очиқ ёки яширин овоз бериш йўли билан сайланади. Масалан: ГФР, Испания, Португалия ва Греция иштирок этишнинг бу тури сифатида ажралиб туради. Иштирок этишнинг бошқа бир тури: ёлланма ишчи ва иш берувчиларнинг аралаш вакиллигига, одатда, паритет бўлиб ишлашига асосланади. Учинчи типи – касаба уюшмаси вакиллиги. Бундай ҳолларда, касаба уюшмаси фақат ўз аъзоларининг эмас, балки корхонада банд бўлган барча ишчилар манфаатларини ҳам ифода этади (Буюк Британия, Ирландия, ва Италия). Умумий фикрларга кўра, ишлаб чиқариш бошқарувида ишчилар иштирокининг энг тўлиқ ривожланган тизими сифатида ГФР тан олинди, у бу борада ўзининг қадимий анъаналарига эга. Корхоналар поғонасида

иштирок этиш тизимининг асосий роли ишлаб чиқариш кенгаши ихтиёрига ўтказилади. Улар касаба уюшмасига мансуб бўлишидан қатъий назар, ёлланма меҳнатнинг барча аъзолари томонидан сайланадилар. Ҳамма корхоналарда уларнинг таркиби беш кишидан кам бўлмаган ҳолда, иш билан банд бўлувчилар ҳисобига ташкил қилиниши керак. Ишлаб чиқариш кенгаши корхонанинг меҳнатга оид қонунлари, жамоа шартномаси ва битимларига амал қилиш юзасидан назорат олиб боради. Ёлланиб ишлаш, ишчиларнинг бошқа ишга ўтказилиши ва ишдан бўшатилишга дахлдор ҳамма қарорларда у билан келишиш шарт. Кенгаш, шунингдек, иш вақтининг регламенти (ишга, таътилга оид тартиб), нафақа таъминотининг ички тизими, тиббий хизмат кўрсатиш, техника хавфсизлиги бўйича тадбирлар ўтказишда қатнашиш ва б. ларга тааллуқли қарорларни қабул қилади. Булардан ташқари, йирик компанияларда кузатув олиб бориш кенгашлари ҳам мавжуд бўлиб, уларга ёлланма ишчилардан вакиллар киритилади. Ушбу кенгаш бошқарувни сайлайди, унинг фаолиятини назорат қилади ва муайян тамойилларга асосланган ҳолда, масалан, баъзи корхоналарнинг ёпилиши ёки аксинча сармоя ажратиш билан боғлиқ масалаларни ҳал қилади. Бунда ёлланма ишчи вакиллари акциядорлар вакиллариникига ўхшаш ҳуқуқ ва иш вазифаларига эга бўладилар. Кенгашлар корхонанинг ички муаммолари билан шуғулланади, уларнинг йўналиши – битимга келиш. Касаба уюшмаларига эса тармоқ (тариф) битимларини тузиш ваколати берилган. Ваколатлар чегарасининг аниқ, тўғри белгиланиши бошқарувда иштирок этишнинг, ҳатто, бир неча шакллари мавжуд бўлса ҳам, ижобий натижаларга олиб келади. Демак, бошқарувда иштирок этишнинг турли шакллари бўлиши мумкин. Бунда мулкдорлар ва иш билан бандлар манфаатларининг ўзаро оқилона нисбатини қидириб топиш катта аҳамиятга эга. Ғарбий Европа мамлакатларининг тажрибаси ходимларнинг бошқарувда иштирок этишининг кўпгина шакллари қонунчилик асосидаги расмийлаштириш ва мустаҳкамлаш талаб қилинаётганини кўрсатмоқда.

Бундан ташқари, ишчилар вакиллари иш берувчидан ташкилотни қайта шакллантириш ёки тугатиш масалалари тўғрисида маълумот олишга; ишчиларнинг меҳнат шароитларини ўзгартирадиган технология янгиликларини татбиқ этишга; ишчилар тайёргарлиги ва қўшимча касбий маълумот олишга ҳақли. Жаҳон тажрибасида, шунингдек, ишчиларнинг сармоя ва фойдада ҳамда фирмалар бошқарувида иштирок этишининг бир неча шакллари мавжуд бўлиб, улар, хусусан, қуйидагилар: - ишчилар сармояга шерик сифатида қатнашадилар ва бошқарув назоратини олиб борадилар; - ишчилар сармоянинг катта қисмига эгалик қиладилар ва қисман назорат олиб борадилар; - ишчилар сармоянинг кичик қисмига эгалик қиладилар ва бошқарувда ҳам жуда кам иштирок этадилар. Ишчиларнинг бошқарувдаги иштироки ходимларнинг мулкка эгалик қилишга асосланган қатнашувидан фойдаланаётган фирмалар учун объектив зарурат бўлиб қолмоқда. Қатор давлатларда шунга ўхшаш тажриба қўллаб-қувватланмоқда. Бинобарин, АҚШ конгресси сўнгги йилларда, аввало, солиқ имтиёзлари йўли билан ишчилар мулкини ривожлантирувчи у ёки бу шаклдаги 20дан ортиқ федерал қонунларни қабул қилди. Европа Ҳамжамияти Кенгаши бутун Ғарбий Европа мамлакатларида “ишчилар мулки” га ўтиш дастурларини (ESOP дастурларини) кенгайтириш, яъни халқ корхоналарини ташкил этиш бўйича тавсиялар қабул қилди. Бунда, авваламбор, директорлар кенгашига ишчиларнинг вакил қилиниши тахмин қилинади. ЕҲ(ЕС) нинг амалдаги низомига кўра 1975 йилдан бошлаб директорлар кенгашига бериладиган овозларнинг 1 13 қисмига ишчилар эгалик қиладилар. Қайд этиш жоизки, сўнгги йилларда ташкилотлар бошқарувидаги ўтган юз йилликда ҳукмронлик қилган тейлоризмдан чекиниш, ташкилотларни

ривожлантиришда замонавий йўналишларнинг пайдо бўлиши ташкилотнинг янги турларини бунёд этишда ишчиларнинг қатнашиш имкониятларини жиддий кенгайтириб, тараққий этган шаклларининг юзага келишига ёрдам бермоқда.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодекси – Олий Мажлис Ахборотномаси, 1996 й. 2. Адизес И. Управляя изменениями. – СПб. Питер, 2010. 3. Амиров Д.А. Организационное поведение: Дарслик. – М.: «Велби», 2006. 4. Балашов А.П. Теория организации и организационное поведение: Ўқув қўлланмаси. – М.: ИНФРА-М, 2014. 5. Вершигора Е.Е. Менеджмент: Ўқув қўлланмаси. – 2-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ИНФРА-М, 2007. 6. Веснин В.Р. Основы менеджмента: Дарслик. – М.: Проспект, 2011. 7. Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент: Дарслик. – 5-нчи нашри., стереотип. – М.: Магистр: ИНФРА-М, 2010. 8. Герчикова И.Н. Менеджмент: Дарслик. – 4-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2010. 9. Гибсон Дж.Л., Иванцевич Д.М., Донелли Д.Х-мл. Организации: поведение, структура, процессы. – М.: ИНФРА-М, 2000. Глухов В.В. Менеджмент: Олий ўқув юртлари учун дарслик. – 3-нчи нашр. – СПб.: Питер, 2010.

O'xshashlar

Ташкилий ва инновацион ўзгартиришлар шароитида ташкилий хулқ

Ташкилий хулқнинг мотивацион асослари

Ташкилий хулқнинг миллий хусусиятлари

Ташкилий хулқнинг назарий асослари

Жарима, муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш, ахлоқ тузатиш ишлари