Tadbirkorlikning kelib chiqishi va rivojlanishining huquqiy asoslari - Huquqshunoslik - Referatlar

Tadbirkorlikning kelib chiqishi va rivojlanishining huquqiy asoslari

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95 KB

Ko'chirib olish

Tadbirkorlikning kelib chiqishi va rivojlanishining huquqiy asoslari Reja: 1 . Tadbirkorlikning kelib chiqish shart-sharoitlari 2. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning huquqiy asoslari 3. Xususiylashtirishning huquqiy jihatdan afzalliklari 4. Xususiylashtirish usullari 5. Xorijiy davlatlarda xususiylashtirish jarayoni

Tadbirkorlikning kelib chiqish shart-sharoitlari O‘zbekiston Respublikasidagi turli shakldagi mulklar teng huquqiy mavqega ega bo‘lganligi va ana shu mulklarga nisbatan munosabatning tubdan o‘zgarganligi tadbirkorlikning kelib chiqishi va rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Prezident I. A Karimov ta’kidlaganidek, «Mulkchilik masalasini hal qilish bozorni vujudga keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi bo‘lib xizmat qiladi»[1]. Bu bejiz aytilmagan, Prezidentimiz bunda O‘zbekiston Respublikasiningijtimoiy, siyosiy, huquqiy va ma’naviy jihatdan rivojlanishining asosiy mohiyati bevosita mulkka bo‘lgan munosabat bilan bog‘liqekanligini har tomonlama ilmiy tahlil qilib, ana shunday fikrga kelganligi shubhasiz. Respublikamizda o‘tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning birinchi bosk^mvda asosiy diqqat-e’tibor mulkka bo‘lgan avvalgi munosabatni butunlay o‘zgartirish va bozorni shakllantirishga qaratildi. Buni amalga oshirmay turib, tadbirkorlikni rivojlan-tirish, bozorni sifatli mollar va xizmatlar bilan to‘ldirish mumkin emas. Chunki tadbirkorlikni rivojlantirish bevosi-ta bozor bilan bog‘liqsir. Bozorning rivojlanishi esa ish- bilarmon tadbirkorlar ishlab chiqaradigan turli i-te’mol mollarining hajmi bilan aniqlanadi. Iste’mol mollari qancha ko‘p ishlab chiqarilsa, raqobat shuncha kuchayadi, narx-navo pasayadi. Tadbirkorlikni rivojlantirish, avvalo, mulk va shu mulkka bo‘lgan munosabatni o‘zgartirish bilan chambar-chas bog‘liq. Shuning uchun respublikamizda xususiy mulkka keng yo‘l ochib berildi. Shu maqsadda davlat mulkini xususiy-lashtirishga alohida e’tibor berilmoqda. Buning sababi-to mulkni xususiylashtirish jarayoni boshlaguniga qadar o‘tgan vaqg, ya’ni sobiqitgafoqbarpo etilganidan boshlab, u barham topguniga qedar ko‘plab turdagi mulklar markazlashtirilib, yagona davlat mulkiga aylantirildi. Unga esa mulkning boshqa shakllaridan ustunlik berilib, umumxalq mulki deb e’lon qilindi. Mulk umumiy bo‘lishi tufayli undan manfaatdor bo‘lish, ana shu mulk uchun kim qancha mehnat qilgani, kim qancha ulush qo‘shganiga qarab emas, balki barcha birdek foydalanishi, manfaatdor bo‘lishi bilan belgilandi. Mazkur mavhum tushuncha kishilarda davlat mulkiga nisbatan xo‘jasizlarcha munosabatning shakllanishiga va mulkdan moddiy manfaatdor bo‘lish, uni ko‘paytirish, avaylab asrashga bo‘lgan qiziqishining so‘nib borishiga va umumxalq mulkining egasiz bo‘lib qolishiga olib keldi. Endi bunday munosabat moddiy manfaatdorlikni, tadbirkorlikni amalga oshirishga, kishilardagi jo‘shqin ijodkorlikka gov bo‘ldi. Buning sababi ishlab chiqarishni rivojlantiruvchi asosiy tarmokdagi chkkahokimlik mavqeini beruvchi hukumatning tartibog qoidalari yordamida davlat korxonalari doimo raqobatdan himoyalanib kelishidir. Mazkur himoya yuqori tarif to‘siqlari

hamda xorijiy raqobatni qisman cheklash yoki to‘liq oldini olishga qaratilgan o‘z chora-tadbirlari yordamida ham ta’minlandi. Raqobatning yo‘kligi tufayli davlat korxonlarining samarali bo‘lishga, mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat turlarini ta’minlashga qiziqishi ham pasayib bordi. Davlat korxonalarining foyda olishga qiziqishining pastligi iste’molchilar, ishlab chiqaruvchilar yoki o‘zga ijtimoiy guruxlarning manfaatiga ham zarari tegdi. Hukumat tomonidan beriladigan subsidiyalar davlat korxonalari ishlab chiqargan tovarlarga yoki xizmatlarga, elektr quvvati, benzin yoki boshqa mahsulot va xizmat turlariga bozor narxlaridan past narx belgilashga imkon yaratdi. Shu bilan birga hukumatning mazkur madadi davlat korxonalariga zarar yetkazib, davlat tarmog‘i resurslarining isrof bo‘lishiga ham olib keldi. Bundan tashqari foyda olishga moddiy qiziqishning yo‘qligi va samaradorlikning pastligi, boshqacha aytganda, ochiq raqobatdosh sharoitni yuzaga keltiruvchi intizomning yo‘qligi sobiq ittifoq davlat korxonalarining jiddiy va muntazam talofotlar ko‘rishiga sabab bo‘ldi. Davlat tarmog‘i kamomadining katgaliga, turli qarzlar davlat korxonalari ko‘rsatgan samarasiz faoliyatning bevosita oqibati edi. Davlat korxonalarining doimiy ravishda zarar ko‘rishi aksariyat hollarda zararni qoplash uchun hukumatni qarz olish yoki pul zarb etishga majbur qilardi. Bular esa sarmoya ajratish ragbatini susaytirib, mablag‘ning davlatdan qochishiga sababchi inflyatsiyani yanada chukurlashtirdi. Ma’lumki, sobiqshtifoqning markazlashgan rejalashtirish tizimi xar qanday iqgisodiy faoliyatni yoppasiga nazorat qilishta sharoit yaratdi. Bu esa xususiy sektorning yo‘qolishiga olib keldi. Mazkur tizimning faoliyat tajribasi shuni ko‘rsatdiki, markazlashtirilgan rejalashtirish sharoitida bozor aloqalari umuman ro‘yobga chiqmadi. Natijada, ochiq bozor aloqalari rivojlanmadi, korxonalarda majburan o‘rnatiluvchi raqobatbardoshlik intizomi ham yo‘q bo‘ldi. Markazlashgan rejalashtirishning bunday kamchiligi umuman barcha sohalarda ham qator jiddiy muammolarni keltirib chiqardi. Markazlashtirilgan rejalashtirish tuzumida narxlarni bozorning o‘zi o‘rnatishi hukuk?shi berish o‘rniga davlat belgiladi. Sobiq sotsialistik mamlakatlar bozor aloqalariga qaratilgan iqtisodiyot tizimiga o‘tishining ilk qadamlaridan biri mahsulotlar narxini erkin qo‘yib yuborishi bo‘ldi. Bundan aksariyat holarda pul qadrsizlanishining chuqurlashuvi yuzaga keldi. O‘zbekistonda esa, narx-navo davlat nazoratida bo‘ldi. Bu esa narx-navoning muvozanatlashuviga, aholining kam ta’minlangan qatlamini ijtimoiy himoya qilishga imkon yaratdi. Sobiq Ittifoq davrida hukumat barchani ish bilan ta’minlash kafolatini o‘z zimmasiga olganligi sababli markazlashtirilgan rejalashtirish sharoitida davlat korxonalari lozim bo‘lganidan ziyod ishchi-

xizmatchilarni ishga yollagan edi. Bunday kafolat sababli ishchilar o‘z mexnati natijasidan qati nazar, ish haqi olishni bilishar edi. YA’ni davlat korxonalari o‘z ishining sifati uchun qayg‘urmaydigan ishchi-xizmatchilarni boqishga majbur edi. Oqdbatda sobiq sotsialistik mamlakatlar sanoati rivojlangan yoki yak^shda oyokqa turib, ildamlab borayotgan boshqa qator mamlakatlardan orqada qola boshladi. Chunki, markazlashtirilgan rejalashtirish sobiq ittifokda xalqaro bozor raqobatiga umuman dosh berolmaydigan ko‘plab sanoat korxonalarini yuzaga keltirgan edi. Hozirgi kunda O‘zbekistonda iqgisodiy islohrtlar bunday korxonalarning aksariyat qismini yopilishdan saqlab qoldi. O‘tmishda markazlashgan rejalashtirish iqgisodi davom etayotgan ko‘pchilik mamlakatlar, shujumladan, Boltiqbo‘yi davlatlari va Rossiyada ishlab chiqarish inqirozi ayon ekanligiga qaramay, og‘ir sanoat sohasidagi yirik korxonalar bank kreditlarini olishi tufayli «cho‘kib» ketmaslikkm muvaffaq bo‘ldi. Yuqoridatilga olingan davlatlarda kreditlarga barham berish korxonalar yopilishiga va ko‘plab odamlarning ko‘chada qolishiga sabab bo‘lar edi. Ularga kredit berish esa inflyatsiyani yanada avj oldirdi. Bu qiyinchiliklarga qo‘shimcha ravshssa davlat korxonalari ma’naviy eksirgan texnologiyalar Markaziy Yevropa hamda sobiq ittifoqsa jiddiy ekologik uqubatlarga olib keldi. Bu esa atrof-muhitni ifloslashga qarshi qurashni avj oldirishni taqozo etdi. 2. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning huquqiy asoslari Respublikamiz, qolaversa sobiqitgifoqtizimida bo‘lgan boshqa respublikalardagi hozirgi iqgisodiy tengliqdan chiqib, bozor iqgisodiyotiga o‘tish har bir kishining tadbirkor, ijodkor xdmda mulqsor bo‘lish manfaati va shunga o‘xshash turli ehtiyojlari endilikda mulkni butkul davlat qo‘lida markazlashtirmay bir qismini davlat tasarrufidan chiqarib boshqa shakllarga o‘tkazish, ular teng mavqega ega bo‘lishi va ko‘paytirilishi zarur ekanligini ko‘rsatadi. Bu holatlarning hammasi mulkka nisbatan bo‘lgan munosabatni boshqacha shaklda o‘zgartirishni taqozo etadi. Shu maqsadda davlat o‘z mulkining bir qismini o‘z tasarrufidan chiqarib, xususiylashtirishga e’tiborni qaratdi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va uni xususiylash-tirishda O‘zbekiston Respublikasining 1991 yil 19 noyabrda qabul qilingan, 1993 yilda 7 mayda esa o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida»gi qonun muhim huquqiy hujjat bo‘ldi. Unda mulkni davlat tasarrufidan chiqarib xususiylashtirish jarayoni huquqiy kafolatlandi. Iqgisodiy islohotlarning birinchi bosqichida asosan kichik xususiylashtirish amaddatugallandi. Davlat mulkini boshqarish va uni

mulkchilikning boshqa shakliga aylantirishi uchun kerak bo‘lgan muassasalar tizimi, maxsus idoralar tuzildi. Kichik xususiylashtirishda asosan davlatga qarashli savdo, aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish, mahalliy sanoat korxonalarini xususiy va jamoa (shirkat) mulkiga aylantirish amalga oshiridsi. Kichik xususiylashtirish asosan 1994 yilda deyarli tugallandi. Hozirgi kunda xususiylashtirish jarayoni chuqurlashdi, ko‘lami esa kengaydi. Bozor islohotlari natijasida xalqxo‘jaligida band bo‘lgan aholi umumiy miqsorining va hosil qilingan milliy daromadning 70 foizi, sanoat mahsulotining 53,5 foizi qishloq xo‘jalik mahsulotining 97,7 foizi davlatga aloqadorsiz sektor hissasiga to‘g‘ri keladi. Kichik xususiylashtirish tajribasi mamlakatimizda davlat mulkini xususiylashtirishga to‘g‘ri yondashilganligini to‘liq isbotladi. Xususiylashtirish tajribasi ortib borgan sari bu jarayon yanada chuqurlasha bordi. Ayniqsa, 1994 yil 21 yanvarda qabul qilingan «Iqgisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida[2]» va 1994 yil 15 martda qabul qilingan «Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada rivojlantirishning ustuyur yo‘nalishlari to‘g‘risida»[3] gi farmonlar xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va uning sifatli o‘tishiga asos yaratdi. Natijada davlat mulkini faqat yangi mulkdorlarga sotish, ya’ni mulkchilikning boshqa shakliga aylantirish yo‘li ma’qul ekanligi ayon bo‘ldi. Chunki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga bunday yondashishning mazmuni vaucherlashgan «qiyofasiz» mulkdordan qochish va o‘zi/a topshirilgan mulkni to‘g‘ri tasarruf eta oladigan, faoliyatnyng dastlabki bosqichidayoq ulardan samarali foydalanishyi ta’minlaydigan shaxslarga mulk berishdan iboratdir. Agar mulk bepul qo‘lga kiritilgan bo‘lsa, u chinakamiga asrab- avaylanmaydi. Undan samarali foydalanishda xuddi ishlab topilgan pulga sotib olingan mulkka bo‘lgani kabi haqiqiy manfaatdorlik bo‘lmaydi. Shu tufayli davlat mulki kimoshdi savdosi bo‘yicha xususiylashtirilmoqda. Lekin O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995 yil 31 avgustdagi «Ayrim korxonalar va mol-mulkni davlat tasarrufidan chikrrish va xususiylashtirishning ba’zi masalalari to‘g‘risida»[4] gi qaroriga muvofiq davlat tasarrufidan chiqarilishi va xususiylashtirilishi, sotib olinishi mumkin bo‘lmagan korxonalar va mol-mulk turlari hamda guruhlarining ro‘yxati belgilab berildi. Bular jumlasiga quyidagilar kiradi: - respublika hududi doirasvda yer osti boyliklari, ichki suvlar, havo havzasi, o‘simlik va hayvonot dunyosi; - tarixiy-madaniy va tabiiy meros obyektlari, muzeylar va muzey boyliklari, boshqa badiiy qadriyatlar (tarix va madaniyat yodgorliklari danlat

fondlari, shu jumladan, kitoblar, kino, foto va fotoxujjatlarningdavlat fondlari, arxivlar va ilmiy-tadqnqot muassasalarining fondlari); - respublyka Davlat xazinasi, respublika davlat budjetining, valktga zaxirasining, nafaqa jamgarmasining va davlatning byudjegNdan respublika jamgarmalarining, Markaziy bank mablag‘lari, shuningdek, respublikaning oltin zahirasi; - pul muomalasy sohasida xizmat ko‘rsatuvchi davlat muassasalari, pul belgilarini, davlat xazina belgilarini, aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qogozlarni, ordenlar, medallar va pochta to‘lovi belgalarini chikdrishni ta’min etuvchi davlat zarbxonasi korxonalari va muassasalari; - respublika Qurolli kuchlari. Milliy xavfsizlik xizmati va Ichki ishlar vazirligining korxonalari, muassasalari va harbiy-texnikaviy moya-mulki (sanoatda ishlov berilguniga qadar, shuningdek, sanoatda k^yta ishlov berilishi mumkin bo‘lmagan mol-mulk); - rentgen uskunalarini, radioaktiv moddalarini va izotoplarni ishlatib ilmiy-tadkiqot, tajriba-konstrukgorlik ishlari olib boruvchi, shunday uskunalar, modsalar va izotoplar ishlatiladigan asbob-uskunalarni ishlab chiqish, tayyorlash va sotish bilan shugullanuvchi korxonadar va obyektlar; - ovchilik va sport sohasida foydalaniladigan o‘qogar qurollar, ular uchun o‘q-dori, shuningdek tikli qurol (sovg‘a tarzidagi milliy pichoklar bundan mustasno) ishlab chiqarish, ta’mirlash va sotish bilan shurullanuvchi korxonalar vatashkilotlar; - kuchli ta’sir etadigan zaharlar, giyoxvand va zaharli modsalar ishlab chiqaruvchi, shuningdek, tarkibida giyohvand va zaharli moddalar bo‘lgan o‘simliklarni ekuvchi, yetishtiruvchi va ularga qayta ishlov beruvchi korxonalar; - atom energetikasi obyektlari (uskunalari, tizimlari va apparatlarini o‘rnatish) va strategik ahamiyatga molik obyektlarni qurish va montaj qilish ishlarini olib borish, ulardan foydalanish hamda ularni ta’mirlash bilan shugullanuvchi ixtisoslashtirilgan korxonalar va tashkilotlar; - portlash xavfi bo‘lgan va zaharli modsalarni tashuvchi ixtisoslashgarilgan korxonalar; - umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari, maxsuslashtirilgan avtokolonnalar; - sanitariya-epidemiologiya stansiyalari, sud-tibbiy ekspertizasi byurolari; - atrof-muhit holatini nazorat qiluvchi hamda tabiatni muhofaza qiluvchi xizmatlar,

- davolash-ishlab chiqarish ustaxonalari, axloq tuzatish — mexnat muassasalarining korxonalari; - pochta aloqasi korxonalari va maxsus vazifalarni bajaradigan korxonalar; - qabristonlar. Buvdan tashqari ayrim turdagi obyektlar va korxonalar faqat O‘zbekiston Respublikasi hukumati qaroriga binoan xususiylash-tarilishi va davlat tasarrufidan chikerilishi mumkin. Ular asosan quyidagilardan iborat: asosiy fondlarning balans krymati 100 million so‘mlikdan ortiq (1995 yil 1 yanvargacha) bo‘lgan korxonalar: qimmatbaxr, nodir metallar, qimmatbaho toshlar qazib olish hamda qayta ishlash korxonalari. Sanoatning tayanch tarmoqpari yoqilg‘i energetikasi, kon qazib olish, mashinasozlik va paxtani qayta ishlash korxona va tashkilotlari majmuasi; neft, gaz va ko‘mir qazib chiqarish quduqlari, burg‘ulash korxonalari va tashkilotlari; katta neft o‘tkazgnchlar va gaz, neft mahsulotlarini yetkazib beradigan quvurlar, elektr va issiklikhosil qiluvchi stansiyalar va tuman qozonxonalari, tizim hosil etadigan elektr tarmoklar, avtomobillarga yonilg‘i quyish stansiyalari; kimyo korxonalari (gerbetsvdlar, mineral o‘giglar, singetiktolalar, qishloq xo‘jalik zararkunandalariga krrshi kurashda ishlatadigan zaharli kimyoviy dorilar va shu kabilarni ishlab chikrrish); farmatsevtika sanoati hamda tibbiy-biologik dori-darmonlar sanoati korxonalari; elektr alokasi korxonalari, teleko‘rsatuv, radioeshitgirishni qabul qilish va radio uzatish markazlari hamda ularning muhavdislik inshootlari; matbaa korxonalari va nashriyotlar; axborot va telegraf agentliklari; maxsus texnikani ishlab chiqarish, ta’mirlash, realizatsiya qilish va undan foydalanish bilan shugullanuvchi korxonalar va tashkilotlar; standartlashtirish va meterologik korxonalari va tashkilotlari; tavakkalchilik ishlari mo‘l obyektlar hamda botiniy va zoxiriy xavf-xatar ehtimoli bor ishlab chiqarish obyektlari, qurish hamda ulardan foydalanish bilan, ular uchun uskunalar, nazrrat qilish va falokatlarning oldini olish tizimlarini tayyorlash bilan shug‘ullanuvchi korxonalar va tashkilotlar;

yong‘inga kershi avtomatika vositalari, qo‘riklovchi, yong‘indan ogohlantiruvchi va qo‘riqlash - yong‘indan ogohlantirishga mo‘ljallangan sigaal berish vositalarini loyihalash, ta’mirlash, montaj qilish, sozlash bilan shug‘ullanuvchi korxonalar va tashkilotlar; suv xo‘jaligi hamda melioratsiya tizimlarini, avariya -qutqaruv kemalarini, gidrotexnika inshootlarini, texnika nazorati kemalarini loyihalash, qurish, ta’mirlash hamda ularni ishlatish bilan shug‘ullanuvchi korxonalar va tashkilotlar; muxandislik infratuzilmasi obyekglari: shaharlar va tuman markazlarining elektr, issiqpik va gaz ta’minoti, vodoprovod-kanalizatsiya xo‘jaligi, tashqi yoritish, obodonlashtirish obyektlari, shuningdek, bunday obyektlarni loyihalash, qurish ulardan foydalanish va ularga xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanuvchi korxonalar; temir yo‘l, havo va daryo transportida yo‘lovchilar va yuklar tashish bilan shug‘ullanuvchi korxonalar va tashkilotlar; shaharda yo‘lovchilar tashish bilan shug‘ullanuvchi korxonalar va tashkilotlar; vazirliklar, idoralarning oliy, o‘rta maxsus o‘quv yurtlari, hunar-texnika bilim yurtlari, shuningdek, umumta’lim maktablari, maktab-internatlar, bolalar uylari va maktabgacha tarbiya bolalar muassasalari; O‘zbekistoi Respublikasi fanlar akademiyasining tashkilotlari; davlat ilmiy markazlari; -davlat naslchilik xo‘jaliklari vafermalari, ot zavodlari, elita-urug‘chiliK xo‘jaliklari, urug‘chilik vaseleksiya stansiya-lari, davlat urug‘chilik inspeksiyalari va qishloq xo‘jalik ekinlarining texnologik sifatini baholash laboratoriyalari, nav sinov stansiyalari va uchastkalari; o‘rmon xo‘jaliganing, geologiya, kartografiya-geodeziya, gidro- meteriologiya xizmatlarining korxonalari va tashkilotlari, texnologiya aloqasi va uning axorot markazlari; sanoatning katta chiqindilari va ro‘zkor chiqindilari ko‘miladigan maydonlar, binolar, inshootlar va ko‘mish uchun kerakli uskunalar, chorva mollari ko‘miladigan joylar; mashina sinash stansiyalari, elevatorlar, sovutgachlar, ombor xo‘jaligi obyektlari; respublikadan chetda joylashgan davlat sanatoriy-kurort xo‘jaliklari;

konsert-tomosha ko‘rsatish muassasalarining korxonalary va obyektlari, kinolashtirish obyekglari, shuningdek, kugubxenalar va qiroatxonalar; sog‘liqni saqlash muassasalari; veterinariya xizmati, o‘simliklarni himoya qilish xizmati korxonalari va muassasalari; nogironlar, keksalar va fuqarolarning ijtimoiy jihatdan himoya etilmagan boshka toifalari qarovda bo‘ladigan uylar va internatlar; bolalar, o‘smirlar va yoshlarning soglomlashtirish muas-sasalari; marosimlar o‘tkazishda xizmat ko‘rsatadigan korxonalar, tashkilotlar va muassasalar. Davlat mulkini xususiylashtirish hozirgi paytda kimoshdi savdosi bo‘yicha amalga oshirilyapti. Bundan maqsad mulkni haqiqiy mulk egasi bo‘la oladigan shaxslar qo‘liga topshirishdir. Shu tufayli endi o‘rtacha korxonalarni va boshqa ishlab chiqarish birliklarini kimoshdi savdosi va tanlov bo‘yicha xususiylash-tirishga e’tabor berilyapti. Bu munosabatlar mulkni xususiylashtirishga doir qonunlar bilan birga tegashli huquqiy hujjatlar asosida ham batafsil tartibga solinmoqda. Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 29 apreldagi «Respublika ko‘chmas mulk birjasi faoliyatining samaradorligini ta’minlash choralari to‘g‘risida»gi qarori va shu qaror bilan tasdiqlangan «Davlat mulkini auksion va konkurs asosida sotishdan tushgan mablag‘lardan foydalanish, taqsimlash va to‘lash tartibi to‘g‘risidagi Muvaqqat nizom», Respublika Davlat mulk qo‘mitasi 1994 yil 17 mayda tasdiqlagan «Davlat mulki obyektlarini auksion va tanlov bo‘yicha xususiylashtirish to‘g‘risidagi Muvak?<et Nizom» h;amda «Tugallanmagan qurilishlar va obyektlarni auksion va tanlov bo‘yicha sotish tartibi to‘g‘risidagi Muvaqqat nizom» ana shunday hujjatlar X1 xisoblanadi. 3. Xususiylashtirishning huquqiy jihatdan afzalliklari Respublikamizda davlat mulkini xususiylashtirish o‘tkazilayotgani iqgisodiy islohotlarning va aholi turmush sharoitining tobora farovonlashuviga olib keladigan huquqiy vositalardan bipi hisoblanadi. Buning sababi shundaki, mulkni xususiylashtirish jarayoni har bir davlatning o‘z ichki sarmoyasini, shuningdek, tashqi xususiy sarmoyalarni olib kirishni rag‘batlantirishga asos bo‘ladi, mamlakatimiz va chet ellik sarmoya sohiblariga yangi huquqiy va iqtisodiy imkoniyatlar ochib beradi. Boshqacha qilib aytganda, xususiylashtirish xususiy sektorning rivojlanishm va tadbirkorlarning ko‘payishiga, davlatga, qolaverea,

iste’molchilarga ham foyda keltiradi. Chunki bu moddiy ne’matlar ishlab chiqarishga, xizmat ko‘rsatishning rivojlanishi va raqobatning kuchayishiga, bozor narxining pasayishiga yordam beradi, shuningdek, mamlakatimizda yangi-yangi ish joylari yaratilishiga, ishsizlar soniningqisqarishiga, xususiy sekgorda xizmat qiladigan shaxslarning ko‘proq foyda olishi va shu tufayli yanada samaraliroq mehnat qilishga qiziqishlarining ortishiga olib keladi. Davlat korxonalari bilan xususiy korxonalar o‘rtasida ishbilarmon, bilimdon mutaxassislarga bo‘lgan extiyoj asosida raqobat kelib chiqadi. Ma’lumki, yetuk mutaxassislar barcha korxonalarga havodek zarur. Mutaxassis. albatga, qaysi korxonada ish haqi yuqori bo‘lsa, o‘sha joyga intiladi. Demak, mulkni xususiylashgarish tufayli korxonalarda yetuk mugaxassislarni saklab qolish uchun ham kurash boradi. Har bir korxona, u xoh davlatga, xoh xususiy sekgorga qarashli bo‘lsin, ishlab chiqarayotgan mahsulsuglari va ko‘rsatayotgan xizmatlarining sifati yuqori bo‘lishiga harakat qiladi. Bu ularning har birini o‘z korxonasiga yetuk kadrlarni to‘plashga undaydi. Ammo mamlakatimizda tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi yangi-yangi korxonalar ochish, ularni idora qilish, boshqarish uchun malakali kadrlar hozircha yetishmayapti. Natijada tovar ishlab chiqarishni rivojlangarish, tayyor mahsulotlarga narx qo‘yish, ularni ayirboshlash borasida qiyinchiliklar yuzaga chiqmokda. Shu bilan birga davlat korxonalari, odatda, ko‘proqdavlat buyurtmasiga muvofiqmol ishlab chiqarganligi va mazkur korxonalar boshliklari davlat xizmatchilari bo‘lganligi sababli xususiy firmalar faoliyatida yetakchi omil hisoblangan fOfda olishga intilishi har doim ham ularga xos bo‘lavermaydi. Xususiylashtarilgan korxonalarda esa vaziyat boshqacha. Ular doimo foyda olish uchun harakat qiladilar. Duch kelgan turli qiyinchiliklarga qaramay bozor sharoitlariga tezroq yondashishgaimkon beruvchi moslashuv mayli bilan ish yuritadi. Respublikamizdagi mavjud korxonalar, shuningdek, xususiylashtirilayotganlari ham, ma’naviy eskirgan texnologaya bilan qurollangan. Davlat korxonalarini hozirgi kun talabiga javob bera oladigan yangi texnika va texnologiya bilan qayta qurollantirish uchun yetarli sarmoya ajratishdagi qiyinchilik ularni mushkul ahvolga solib qo‘ygan. Shu sababli xususiylashtirilgan firmalar yangi xodimlar tayyorlashda ham, ishlab chiqarish texnologiyasi bilan qayta qurollanishda ham davlat korxonalariga nisbatan xar tomonlama qulay imkoniyatlarga ega bo‘ladi. Xususiylashtirish iqgisodiy jihatdan ham, shuningdek, huquqiy jihatdan ham afzalliklarga ega bo‘ladi. Ularni yuzaga chiqarish uchun xususiylashtirish rejasini rivojlatirib borish, uni tadbiq etish nihoyatda aniq va sobigqadamlikni talab etadi. Xususiylashtirish yanada ochiqerkin va raqobatli bozorlar mavjud bo‘lganidagina muvaffaqiyatli rivojlanadi.

Respublikamizda demokratiyani rivojlantirish, huquqiy davlat qurish, bozor munosabatlarini shakllantirib borish xususiy mulkni vujudga keltirishning dastlabki davrlarida iqtisodiy, siyosiy jihatdan birmuncha qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi, huquq buzilishlari, g‘ayriqonuniy xatti-harakatlar sodir bo‘lib, jinoyatchilikning ko‘payishi kabi holatlar uchrab turadi. Bir tuzumdan ikkinchi tuzumga o‘tish davrida bular vujudga kelishi gabiiy. Shuning uchun davlatimiz aholi orasida ularning chuqur ildiz otishiga qarshi kurashga rahnamolik qildi. Tezliqda jinoiy harakatlarga chek qo‘yildi. Aholining kelajakka umidi, ishonchi ortdi. Respublikamizda osoyishtalik hukmron. Bu esa mulkni xususiylashtirishni oxiriga yetkazish, moddiy ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun qulay imkoniyat yaratmoqsa. 4. Xususiylashtirish usullari Mulkni xususiylashtirish davlat uchun ham, xususiy mulk egalari uchun ham bir qator afzalliklar yaratadi. Shu sababli mulkni xususiylashtirish jarayoni jadallik bilan olib borilyapti. Quyida ana shu jarayonning asosiy turlarini ko‘rib o‘tamiz. Ulardan biri davlat korxonalarini kimoshdi savdosi bo‘yicha fuqarolarga mulk sifatida sotishdir. Davlat mulki hisoblangan korxonalar va boshqa mulklarni kimoshdi savdosi bo‘yicha sotish uchun, avvalo, Davlat mulk qo‘mitasi, uning joylardagi bo‘limlari qaror qabul qiladi va ular mulk sotuvchi hisoblanadilar. Kimoshdi savdosida jismoniy yoki yuridik shaxslar mulkni sotib oluvchi sifatida qatnashadilar. Kimoshdi savdosi bo‘yicha sotilgan mulk to‘g‘risidagi bayon tuzilgandan so‘ng o‘n kun mudsatdan kechikmay sotuvchi bilan sotib oluvchi o‘rtasida amaldagi qonunlarga muvofiq oldi-sotdi shartnomasi imzolanishi kerak. Unda sotilgan mulkning nomi, narxi, yangi mulk egasiga sotilgan obyektni o‘gkazish, sotib olgan shaxs bilan hisob-kitob qilish tartiblari va boshqa banddar ko‘rsatilishi lozim. Xaridor tomonidan to‘lanadigan barcha mablag‘ Davlat mulk qo‘mitasining maxsus hisob raqamiga o‘tkaziladi. Sotilgan mulkning qiymati to‘liqto‘langaqdan keyin Davlat mulk qo‘mitasi va uning joylardagi bo‘limlari tomonidan davlat dalolatnomasi berilganidan so‘ng sotib oluvchi mulk egasi huquqini oladi. Agar mulk kzshmatani bo‘lib-bo‘lib to‘lash tartibi bilan kimoshdi savdosida sotilgan bo‘lsa, sotib olgan shaxs tomonidan dastlabki to‘lov qismi to‘lanishi bilan Davlat mulk qo‘mitasi

unga mulkdan vaqgincha foydalanish va boshqarish huquqini beruvchi g‘uvoxnoma beradi. Xususiylashtirish usullarining ikkinchisi davlat korxonalari aksiyalarini oshkora savdoga qo‘yishdir. Bu usulda korxona aksiyalari k^mmatai qogozlar bozorida sotish yo‘li bilan hissadorlar guruhi tashkil bo‘ladi. Korxona va uning boshqa mulk komplekslari aksiya sotib olgan shaxslarning ana shu aksiyasi miqdori hisobchdagi sherik mulkiga aylanadi. Bu usulda mamlakatimizda birmuncha davlat korxonalari xissadorlar mulkiga, ya’ni xususiy mulk shakliga aylanib bormoqsa. Xususiylashtirish usullarining uchinchisi davlat mulkini o‘zgaga tekinga mulk qilib o‘tkazishdir. Bir qator mulklar, jumladan, davlatga qarashli turar-joylar, ayrim turdagi mulklar uni egallab turgan yoki foydalanib turgan shaxslarga shu usul bilan berildi. Masalan, davlat fondiga tegishli turar joylar uni egallab turgan o‘qituvchilar, ilmiy xodimlar, madaniyat va tibbiyot xodimlari, urush faxriylari, birinchi va ikkinchi guruh mehnat nogaronlari, kam ta’minlangan ayrim guruxdagi oilalarga tekin xususiylashtirildi. Bu jarayon O‘zbekiston Respublikasining «Uy- joylarni xususiylashtirish to‘g‘risida»gi qonuni va Prezidentning shu haqdagi Farmoniga muvofiq amalga oshirildi. Shuni ham aytish kerakki, davlatga qarashli uy-joylarning bir qismi egallab turgan va imtiyozli guruhga kirmaydigan kishilarga arzon narxlarda xususiylashtiriddi. Xususylashtirishningto‘rtincha usuli davlat korxonalarini tugatib yoki muayyan qismlarga ajratib sotishdir. Agar korxona o‘z qarzini qoplay olmay qolsa, u tugatiladi va mulki sotilib, tushgan mablag‘dan kerzlari to‘lanadi. Korxonani muayyan qismlarga ajratib sotishda unga foyda keltiruvchi bo‘shnlari mustaqil firmalar sifatvda sotiladi. Buvdan korxona xodimlari tomonssan xam sogab olinishi mushsin. Bu usulda mehnat jamoasi o‘z mablag‘larini qo‘shish asosida yanga firma ta’sis etadi va mavjud davlat korxonasini sotib sshadi. Shutariqa davlat mulki xususiy mulkka aylantiriladi. Davlat korxonasi jismoniy shaxslar tomonidan ijaraga olinib fs«ydalanilishi ham mulkni davlat tasarrufidan chiqarish usullaridan biri hisoblanadi. Bu usulda davlat o‘z mulkini tayearruf etishini o‘z qo‘lida saqyaab qoladi. Ijarachilar esa ana shu mulkka egalik qilish va undan foydalanish huquqiga ega bo‘ladilar. Respublikamizda davlat mulkini ijaraga berish, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi sohasvda keng rivojlandi. Hosildor yerlar dehqonlarga uzoq muddatga ijaraga berila boshlandi. Bu esa o‘z navbatida joylarda aholining ijaraga qiziqishini oshirish bilan birga qishloq

xo‘jalik mahsulot-larining ko‘payishiga, hosildorlikning oshishiga olib keladi. Xususiylashpfish mumkin bo‘lmagan mulklardan boshk^si ijaraga berilganda ijarachilar shu mulkni sotib olishi ham mumkin. Bu qovda O‘zbekiston Respublikasining Ijara to‘g‘risidagi qonunida bslshlab berilgan. Mulklarni xususiylashtirishdan yagona maqsad faqat mulkdor bo‘lish va shu yo‘l bilan kattagina foyda, daromad olish emas, balki elimizga, yurtimizga ko‘proqfoypa keltirishdir. Mulkdan el-yurt tinchligi, xalqimizning farovon turmush kechirishini yanada yaxshiroqta’minlash yo‘lvda foydalanishdir. Chunki har bir inson davlat menga nima beryapti, deb yashashi emas, balki men davlatimga nima berdim, qanday xizmat qildim deb o‘ylashi va shu o‘y bilan yashashi kerak. Davlatimizning mustaqillik yo‘lida shahdam odimlar bilan borishi, ilg‘or davlatlar safidan munoskb o‘rin olishi, xalqimizning to‘kin-sochin va farovon xayot kechirishini ta’minlash uchun xormay-tolmay mexnat qilishimiz, xalqimiz, davlatimiz, mustaqilligimiz uchun kurashishimiz kerak. Ana shundagana biz haqiqiy qudratli, kelajagi porloqdavlat qurgan bo‘lamiz. 5. Xorijiy davlatlarda xususiylashtirish jarayoni Xorijiy davlatlardagi mulkni xususiylashtirish jarayoniga e’tibor beradigan bo‘lsak, ilgari sotsialistik tuzumda bo‘lgan davlatlardagi xususiylashtirish kapitalistik tuzumda bo‘lgan davlatlardagi xususiylashtirishga nisbatan juda tez rivojlanganligining guvoxd! bo‘lamiz. Chunki sobiqsotsialistik mamlakatlardagi xususiylashtirishning rivojlanishi muglaqo boshqacha. Ularda xususiy mulkni ko‘paytirib, erkin bozorni shakllantirish maqsadida, davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni shidsat bilan olga siljib bormoqda. Davlat mulkining Rossiya Respublikasi misolida xususiylashtirilishini olib ko‘raylik. Davlat mulkini taqsimlash, ya’ni boshqa mulk shakllariga aylantirish 1993 yidsan boshlandi. Unda mulk kimoshdi savdosida emas, balki mamlakatningbarcha fuqarolariga vaucher asosida taqsimlash yo‘li bilan o‘tkazila boshlandi. Buning uchun fuqaroga ma’lum xissadagi mulkka ega ekanligi xususida hujjat berildi. Ammo mulkni xususiylashtirishning samaradorligi xususida hozirga qadar baxslar davom etib kelmoqoa. Masalan, bir guruh shaxslarning fikricha, Rossiyada davlat mulkini hamma fuqarolarga vaucher asosida emas, balki faqat korxonada ishlagan jamoa a’zosiga hissa ajratishi lozim edi. Ikkinchi guruh esa mulkni tekinga taqsimlash

iqgisodning ravnaqiga salbiy ta’sir qiladi deb hisoblaydi. Shu sababli mulk Rossiyaning jamg‘arma bankiga qo‘yilgan omonatlarning qadrsizlanganligini hisobga olib o‘tkazilgan islohotga mu- vofiq vaucher asosida mulk taqsimlanganida iqtisodiy samaradorlikni oshirgan va har bir korxona jamoasining o‘z mehnatiga yarasha mulqsor bo‘lib xisoblanishi xususiylashtirish jarayonining samarasini oshiradi. Uchinchi guruh shaxslarning fikricha, vaucher asosida mulkni xususiylashtirish tor doiradagi shaxslarning qo‘lida mulk to‘planishi va yaqin yillarda fond birjasi va shunga o‘xshash har xil yaroqsiz usullarda, hufya iqgisodning rivojlanishiga olib keladi. 90-yillarda ko‘plab xususiy va yuridik shaxslar arzimagan pulga aholi qo‘lidagi vaucher haqidagi orderni sotib olib (nominal qiymati 10 ming so‘m bo‘lgan orderni bir shisha aroqqa almashtirib), uning yordamida butun bir korxonani sotib olishi mumkin bo‘lgan edi. Ma’lumki, vaucher usulida xususiylashtirish konsepsiyasini taklif etganlar bashorat qilganidek, oddiy kishilarning mashinali yoki mulkdor bo‘lishi ishonchli erkin kelajak yaratishga olib kelmadi. Aksincha, ayrim shaxslarning qo‘lida juda katta mulk to‘planishiga, o‘zicha bozorlarni foyda keltiruvchi joyga aylantirib olishga sabab bo‘ldi. Bunga misol sifatida «Uralmash» zavodning 51% aksiyasini bir kishi sotib olganligini ko‘rsatish yetarli. Rossiyada xususiylashtirishning mushkulligi kommunistik tuzumning xarob bo‘lishi paytida xususiy sekgorning yo‘qligi bilan belgilandi, U ham bo‘lsa, markaziy rejalashtirishning 70 yildan ortiqhukmronligi davridan qolgan merosdir. Boshqacha aytganda, davlat korxonalarini iqgisodning faqat bir muhim yoki hukmron sektori deb qaramay, balki tag-tomiri bilan o‘ziniki qilib olgandi. Shunga qaramay, mahalliy hokimiyat tarkibidagi islohotlarning say’-xarakatlari tufayli Rossiyaning ayrim shaharlari kichik miqyosli xususiylashtirish tomon yo‘l ochishga muvaffaq bo‘lgan edi. Masalan, 1992 yyalning birinchi yarmi mobaynida Sankt-Peterburg magazinlarining 47,7 foizi va restoranlarning 30,5 foizi, Moskvada esa magazinlarining 41,9 foizi, restoranlarning 25,2 foizi xususiylashtirilgan edi. Rossiyada kattaligi jihatidan uchinchi o‘rindagi Nijniy-Novgorod shaxri mahalliy hokimiyati vakillarining xususiy-lashtirishga ishongani tufayli kichik miqyosli xususiylash-tirishni keng ko‘lamda joriy eta boshlagan ilk shahar bo‘lgan.

V" 1rishgan muayyan muvaffaqiyatlar tufayli, Jahrn banki va boshqa tashkilotlar tomonidan bugun Rossiya uchun namuna sifatida olqishlangan edi. Unda uch toifaga mansub bo‘lgan 'shmdaan uch mishta yaqin chakana savdo magazinlari, maishiy xizmat idhobchadari V9 umumiy ovqatlanish muassasalari xususiylashgirishga mo‘ljallashad va 1992 yilning birinchi yarmida magazinlarning 39,5 foizi, xizmat ko‘rsatish shahobchalarining 38 foizi, restoranlarning 84 foizi xususiylashtirilgan edi. Xususiylashtirish rejasini boshlashdan avval mahalliy hokimiyat munitsipal mulkchilikni aniq belgilash va davlat korxonalari ustidan nazorat o‘rnatishga majbur bo‘ldi. Bu qadam ilgari chakana savdo shaxobchalarini nazorat qilgan ulgurji savdo taqsimoti tarmokini bekor qilishni talab etadi. Shahar Kengashi qaroriga binoan uch toifaga kiruvchi huquqiy va moliyaviy masalalarni qamrab olgan o‘z faoliyatiga o‘zi mustaqil bo‘lgan barcha kichik korxonalar munitsipal korxonalar miqyosiga o‘tkazildi. Sobiq ulgurji savdo tarmoqlari yuridik shaxs sifatidagi faoliyatini to‘xtatdi va o‘rtada vositachi tashkilotlar maqomini olib, yaqinda mustaqillikka erishgan chakana savdo korxonalarining faoliyatiga aralashish huquqvdan maxrum etildi. Chakana savdo sektori ta’minotchilari orasiga raqobat yaratyb, hokimiyat kichik magazinlar va boshqa savdo joylar^iny xususiylashtirishga zamin tayyorladi. Xususiylashtirishning yagona maqbul usuli syfatida kimoshdi, ya’ni hech bir shartsiz korxonalarni oshkora savdoga qo‘yish usuli tanlandi. Korxonalarni ishlab turgan tarkib sifatida emas, balki unga barham berib, mulkni sotishga qaror qilindi. Shahar hokimiyati korxonalarning barcha majburiyatlari, shu jumladan, ishlab turgan xodimlarga berilgan qarz va majburiyatlarni ham o‘z zimmasiga oldi. Bu qaror xususiylashtirish jarayonini soddalashtirdi va korxonani qo‘lga kiritganlarga o‘z mulkini erkin boshqarish huquqini berdi. Shuningdek, shahar hokimiyati binolarini sotishdan ko‘ra ularda joylashgan chakana savdo muassasalariga besh yillik muddatga ijaraga berish afzalroq degan qarorga keldy. Aksariyat binolarda bir necha magazin joylashganligi sababli ular bir nechta egaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotilganda ularning o‘zaro Kelyshuvi talab qilinadi. Bu eSy xuyeuyeiYLashtIrish jarayonini chigallashtirishi va sekinlashtirishi mumkin. Be1p yillik ijara muddati nihoyasiga

yetgach esa, shahar hokimiyati byyolarni sotadi. Binodaya hissadorlJ asosida fbydalanib turgan Ijarachilar uni sotib olishni istasa ularga OldinDan ShyrSHNIb olingan 30 foizgacha arzon narxda olish imtiyozi kafola!lanEJ Shu tariqa kimoshdi savdosida ular o‘zaro kelishib, birgalIKDb ishtirok eta olishlari uchun moliyaviy asos yaratildi. Xudsi kutilganidek, Royeyeiyada xususiylashtirish jarayoNiga yondashuv bir qancha muammolarni o‘rtaga tashladi. Extimol, ularning orasida eng jiddiysi mamlakatning o‘zare turli mintakelarida islohotlarning notekis ketashidir. Taqsir xizrshi shundan iboratki, xususiylashtirish dasturining kuchi mahalliy hokimiyat vakillariga xususiylashtirish jarayoni o‘zlari tasavvur qilganlaridek o‘tkazishga berilgan huquq va erkinliklar mahalliy hokimiyat tomonidan qo‘llab- quvvatlanmagani sababli uning zaif tomoniga aylandi qoldi. Eski qolipdagi kommunistlar hali ham o‘z ta’sirini o‘tkazib turganligi sababli qishloq xo‘jaligi mintaqalarida bu yana o‘tkir muammo hisoblanadi. Shunga ko‘ra mamlakatdagi xususiylashtirish borasida markazlashtirilgan, yuqoridan pastga qarab yondashuv yaxshiroq natija berishi shubhalidir. Xususiylashtirish sohasida ikkilanib turgan mintakelarni islohotlarni Nijniy- Novgorod singari o‘tkazishda yetakchi o‘ringa chiqqan mintaqalardan o‘rnak olishga undash strategiyasi kelajakda samarali chiqishi mumkin. Rossiyada keng miqyosdagi vaucher usulida xususiylashtirish jarayonining chuqurlashuvi qiyin bo‘lib qoldi. Chexiya va Slovakiya respublikalarida xususiylashtirish Rossiyaga nisbatan birmuncha boshqacha usudda boshlandi. Ulaoda fukarolarga vaucher tekinga berilmadi, balki «kupon kitobcha»sini arzimagan pulga sotib olish uchun imkoniyat yaratib Oyerilgan. Endilikda ikki davlat Chexiya va Slovakiya o‘zining xususiylashtirish rejasini 1991 yildantadbiqegaboshdadi. Bu paytga kelib o‘zga davlatlarning mazkur sohadagi tajrybasi Chexiya va Slovakiya aholisiga mulkni xususiylashtirish rejalarining foydali tomonlarini o‘zlashtirish mumkinligini ko‘rsatdi. Shu sababli ularda vaucher asosida emas, balki «kupon kitobchasi»ni sotish eng ma’qul deb topildi. Bunga asosiy sabab, eng avvalo, kupon, aksiyalar sotib olishga yuyay, qimmatli qog‘ozlarning investitsiyaviy ahamiyatini baholashda tajribasi bo‘lmagan fuqarolarga bir-daniga aksiya sohiblariga aylanish va mamlakatning endigiyaa kurtak otayotgan bozor iqtisodi sohasida ishtirokchi bo‘lish imkonini berishdir- Bu

tazim davlat korxonalariga sherik bo‘luvchi fuqarolar sonining keskin o‘sishiga sabab bo‘lib, xususiy-lashtirishga yalpi aholi ko‘magini ta’minlashga qaratildi. Chexiya va Slovakiyada xususiylashtarish jarayoni Vengriya yoki Rossiyaga nisbatan aholining ancha keng ishtirok etishiga olib keldi. Sharqiy Yevropa davlatlari Rossiyaga nisbatan vaucher usulida davlat mulkini xususiylashtirishda ehgiyotkorlik yo‘lini tutdi. Ularda korxonalarning 35 foizi qiymatini vaucher asosvda sotishga ruxsat berildi. Buning sababi, ekspertlar xususiylashtirish dasturini chuqurroqishlab chiqqanida bo‘ldi. Ammo kuponli usul ko‘pgana sohalarda maqsadga muvofiq kelmagan. Xususiylashtirishning vaucher usulida amalga oshirilishida xususiylashtirish investitsiyaviy fondlari (XIF) yordami ham muhim o‘ringa ega. XIF xissadorlik kompaniyalari tariqasida yaratilgan bo‘lib, ularga o‘z vaucherlarini kiritgan fuqarolar aksionerlik mavqeini oladi. Ular korporatsiyani boshqarishga doir qarorlar ishlab chiqishda ishtirok etish, uning daromadlarini taqsimlash huquqiga ham ega bo‘ladi. Xususiylashtirishning investitsiyaviy fondlarini, odatda, sarmoya ajratuvchi fond yoki biron bir bank ta’sis etadi. Fondning sarmoya ta’sis hujjatlari Chexiya yoki Slovakiya respublikalarida xususiylashtarish vazirligiga takdim etilishi kerak. Vazirlik fondning sarmoya kiritish sohasi (sektor yoki mintaqaviy), mablag‘ ajratish yo‘nalishi (investitsiyalar darhol foyda olishga mo‘ljallangan yoxud uzoq mudsatli ravnaq extimoli bor korporatsiyalarga kiritilishni) hamda daromadsan foyda to‘lash miqsorini belgilaydi. Xususiylashtirishning birinchi bosqichi besh pogona orqali o‘tgan. Har bir pogonada xaridorlar o‘z vazifalarining muayyan ulushini xususiylashtirilayotgan korxonalarning aksiyalarini sotib olishga ishlatadi. Aksiyalarning qadr-qimmati xususiylashtirish vazirligi tomonidan baholangan va har bir pogonada boshlang‘ich narx asosida aksiyalarga bo‘lgan talabga binoan o‘zgarib turgan. Shunday qilib, ehtiyoj taklifdan yuqori turgan aksiya-larning narxi tushgan, ishlatilmay qolgan vaucher ulushlari xaridorlarga kelgusi pog‘onada ishlatish uchun qaytarib berilgan. Har bir pogonada narxni o‘zgartirib turish tartibi, korxona aksiyalarini baholash bozor aloqalariga tayangan bo‘lib, ehtiyoj va taklif mexanizmiga asosan kafolatlangan. Birinchi pog‘onaning natijalari vaucherlar tizimining quyidagi yo‘nalishlaridagi muvaffaqiyatlarni namoyon etadi: o‘z aksiyalarini taklif etgan 1491 korxonadan 291 tasi barcha aksiyalarni sotishga

erishib, butunligicha xususiylashtirilgan. Bundan tashqari 600 dan ortiq korxona aksiyalarining 90 foizdan ortig‘ini sotishga erishgan. Vaucher ulushlarga ayirboshlash evaziga sotishga taklif egalgan salkam 300 million aksiyaning 90 foizdan ortigi sotilgan. 8500 milliondan ortiq vaucher ulushi 98,8 foizining savdoda ishlatilishi xususiylashtirish jarayonida aholining bevosita yoki xususiylashtirishning investitsiyaviy fonddar orqali keng ishtirok etishiga olib kelgan. Biroq vaucher asosida xususiylashtirish jarayoni ayrim jiddiy muammolarni ham vujudga keltirgan. Qimmatli qog‘ozlar operatsiyalarini tartibga soluvchi qonunning yo‘kligi tufayli aksiyalarni sotish bilan boishq noanikliklar uchraydi. Undan tashqari, kichik sarmoya sohiblarini himoyalovchi kafolatlar ham yetarli emas. Fondlarning soni o‘sib borishiga qaramay, hozirgacha ularning faoliyatini nazorat qiluvchi agenglik barpo etilmagan. Shuningdek, fondlar faoliyatini nazorat qiladigan investorlarning manfaatlarini himoya qiluvchi bironta aksionerlar uyushmasi ham yo‘q. Xususiylashtirish investitsiyaviy fondlarining aksariyati investorlarga va’da qilingan ulkan daromad to‘lash bilan bog‘liq moliyaviy qiyinchiliklarni boshidan kechirmokda. Qisqasi davlat mulkini xususiylashtarishning vaucher usuli fuqarolarning xususiylashtirish jarayoniga teng ishtirokini ta’minlay olmaydi. Ko‘pgina aholi moddiy qiyinchilik sababli davlat mulkidagi o‘z ulushidan voz kechgan. Ruminiyada ham Rossiyadagiga o‘xshab kuponni juda oz qiymatga sotib yuborishlar bo‘lgan. Rossiya va Sharqiy Yevropa davlatlaridagi mulkni xususiy-lashtirish tajribasi shuni ko‘rsatdiki, xususiylashtirishni sun’iy ravishda tashkil etish iqgisodiy samaradorlikka erishish jarayoniga va bozor munosabatlarining rivojiga salbiy ta’sir etar ekan.

Adabiyotlar: 1. Karimov I A. Uzbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yulida. T, «Uzbekistoi», 1995, 43-v. 2. Uzbekiston Respublikasi farmonlar va qarorlar. T., «Uzbekiston», 1994, 7-12-6. 3. Usha joyda, 38-39-6. 4. Qarang. «Uzbekistonning yangi qonunlari». Pchx>n, T., «Adolat», 1995, 162-164-6. 5. Uzbekistonning yangi qonunlari. II-son, T., «Adolat», 1995, 162-164- 6.www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Davlat va huquqning kelib chiqishi

Davlatning kelib chiqishi mohiyati, belgilari, shakllari

Prokuratura organlarining huquqiy asoslari

Davlat boshqaruvining huquqiy asoslari

Ijtimoiy tuzumning konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari