Davlat boshqaruvining huquqiy asoslari - Huquqshunoslik - Referatlar

Davlat boshqaruvining huquqiy asoslari

Yuklangan vaqt:

01.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.7626953125 KB

Ko'chirib olish

Davlat boshqaruvining huquqiy asoslari R ye j a: 1. Boshqaruv tushunchasi va turlari. Ijtimoiy boshqaruv 2. Davlat boshqaruvi tushunchasi, o’ziga xos xususiyatlari va turlari 3. Davlat boshqaruvi funksiyalari 4. Davlat boshqaruvining asosiy prinsiplari 5. Davlat boshqaruvi va ijro hokimiyati

Boshqaruv tushunchasi va turlari. Ijtimoiy boshqaruv. “Ma’muriy huquq” atamasi lotincha “administratio” so’zidan olingan bo’lib, “boshqaruv huquqi” ma’nosini anglatadi. Shu sababli, “Ma’muriy huquq” fanining mazmun-mohiyatini ochib berishdan avval boshqaruv, davlat boshqaruvi tushunchalarining mohiyatini anglab olish lozim bo’ladi. Boshqaruv davlat paydo bo’lmasdan oldin vujudga kelgan bo’lib, kimnidir yoki nimanidir yoxud qandaydir faoliyatni “yo’naltirish, unga rahbarlik qilish” ma’nosini anglatadi. Huquqshunos olim Y.N.Starilovning fikricha, boshqaruv – bu boshqaruv subyektining boshqaruv obyektiga nisbatan maqsadga muvofiq va doimiy ta’sir etish jarayoni hisoblanadi. Bunda boshqaruv obyekti sifatida turli xildagi hodisalar va jarayonlar, jumladan, inson, jamoa, ijtimoiy jamoatchilik, mexanizmlar, texnologik jarayonlar va boshqalar namoyon bo’lishi mumkin. Boshqaruv subyektining obyektga nisbatan ta’siri - boshqaruv tizimiga bevosita bog’liqdir. Boshqaruv tizimi – bu boshqaruv jarayonini ta’minlovchi mexanizm, ya’ni maqsadga muvofiq va kelishilgan holda funksiyalanuvchi o’zaro bog’liq elementlardir. Boshqaruv jarayonidagi bu elementlar orqaga qaytish prinsipi asosida yagona tizimga birlashadi. Y.M.Kozlovning fikricha, boshqaruv nimaga yoki kimgadir rahbarlik qilishdir. Lekin bu boshqaruvning to’liq mazmunini ochib bera olmaydi. Birinchi navbatda “rahbarlik qilish” tushunchasini o’zining mazmunini, uning funksional ahamiyatini aniqlab olish lozim bo’ladi. XX asrning 60-yillarida turli sohalardagi boshqaruv jarayonini o’rganuvchi fan – kibernetika vujudga keldi. Matematik apparat, matematik mantiq va funksiya nazariyasidan foydalanib, avtomatik tartibga solish, axborot va ilmiy bilimning ko’pgina boshqa sohalaridagi eng muhim tajribalarni (yutuqlarni) birlashtirish imkonini berdi. Kibernetika – boshqaruv, aloqa, kontrol, tartibga solish, qabul qilish, saqlash va axborotni qayta ishlash kabi masalalarni o’rganuvchi fan sifatida vujudga keldi. Bunda boshqaruv tushunchasiga, boshqaruv jarayonlariga, uning

prinsiplariga, yagona tizimni tashkil etuvchi turli elementlarning o’zaro aloqasiga alohida e’tibor qaratilgan. Kibernetika fanidan kelib chiqqan holda, boshqaruv to’g’risida quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: 1) boshqaruv – bu turli xildagi (biologik, texnik, ijtimoiy) tashkil etilgan tizim funksiyasi bo’lib, ularning yaxlitligini ta’minlaydi, ya’ni ularning oldida turgan vazifalarning amalga oshirilishiga erishiladi, uning tuzilmasi va faoliyatining o’rnatilgan tartibi saqlab turiladi; 2) boshqaruv u yoki bu tizim elementlarining o’zaro munosabatlari manfaatiga xizmat qiladi; 3) boshqaruv yaxlit tizimning ichki sifatini tashkil etadi, uning asosiy elementlari bo’lib esa, o’zini o’zi tashkil etish (boshqarish)ga asoslanuvchi va doimiy munosabatda bo’luvchi subyekt (boshqaruvchi element) va obyekt (boshqariluvchi element) hisoblanadi; 4) boshqaruv nafaqat tizimni tashkil etuvchi elementlarning o’zaro ichki munosabatini, balki turli xildagi iyerarxik darajadagi tizimlar mavjudki, ular ham ichki, ham tashqi xususiyatdagi boshqaruv funksiyalarini amalga oshirishni nazarda tutadi; 5) boshqaruv o’z mohiyatiga ko’ra subyektning obyektga nisbatan boshqaruvchilik ta’sirini anglatib, uning mazmunini tizimni tartibga solish va uning funksiyalanishini ta’minlash tashkil etadi. Boshqaruv - maqsadga muvofiq tartibga solingan ta’sir etish bo’lib, subyekt va obyekt o’rtasidagi munosabatda qo’llaniladi va subyekt tomonidan bevosita amalga oshiriladi; 6) boshqaruv obyektining subyektga, ya’ni boshqariluvchi elementning boshqaruvchi elementga bo’ysinganida mavjud bo’lishi mumkin. G.V.Atamanchukning fikricha, boshqaruv – bu maqsadga muvofiq, ya’ni insonlar tomonidan o’zlarining ijtimoiy hayot faoliyatlariga ongli ravishda, oldindan belgilangan tartibda tashkil etish va tartibga solish ta’siri bo’lib, bevosita (o’zini o’zi boshqarish shaklida) yoki maxsus tuzilgan organlar va

tuzilmalar (davlat organlari, jamoat birlashmalari) orqali amalga oshirilishi mumkin. Ijtimoiy boshqaruv – umumiy boshqaruvning bir ko’rinishi bo’lib, kibernetika fani orqali tadqiq qilinadi. Huquqshunos olim Y.M.Kozlovning fikricha, boshqaruv – bu birinchidan, murakkab tizimga maqsadga muvofiq ta’sir etishdir; ikkinchidan, tashkil etilgan turli tabiatli tizim funksiyasidir. Murakkab tizim deganda – turli elementlar yig’indisidan iborat bo’lgan tizim nazarda tutiladi. Boshqaruv jarayoni ham aynan mana shunday murakkab harakatchan tizimda o’z ifodasini topadi. U – o’zboshimchalikni bartaraf etish, tashkilotchilikni amalga oshirish, ichki va tashqi omillarning ta’siriga qaramasdan uning sifat jihatdan aniqligini saqlab turish, tizim elementlarini mazkur muhit obyektiv qonuniyatlariga mos kelishini ta’minlash maqsadida kerakdir. Boshqaruv axborot bilan chambarchas bog’liqdir. Tizimning bir normada bo’lishi uchun u axborotni qabul qilish, saqlash, qayta ishlash, yuborish kabi xususiyatlarga ega bo’lishi kerak. Bir butun tizim tarkibiy qismlarining aloqasi va tartibga solinganligiga axborot orqali erishish mumkin. Axborot ma’lum bir signallar orqali yuboriladi. Signallar o’zida ma’lum bir harakatlarni amalga oshirishga majbur qiluvchi boshqaruv ta’sirini mujassamlashtiradi. Boshqaruvning o’ziga xos xususiyatlaridan biri – bu uning orqaga qaytish (qayta aloqa)ga, ya’ni maqsadga muvofiqlikni hisobga olish mexanizmi, buyruq va harakatlar natijasiga ega ekanligidadir. Bu boshqaruv obyektining holati va buyruqning ijro etilishi to’g’risidagi axborotlarni olish uchun zarurdir. Qayta aloqa sababli tizimda axborot kanallarining chegaralangan zanjiri vujudga keladi, tashqi muhit o’zgarishlariga qarama-qarshi turuvchi belgilangan butunlikka ega bo’ladi. Qayta aloqa orqali keladigan axborot – boshqaruvchiga tizimni tartibga solish, yangi buyruqlarni berish va eskilarini aniqlashtirish imkoniyatini beradi. Boshqaruvning umumiy maqsadi bo’lib - gomeostazis, ya’ni tizim va muhit o’rtasidagi harakatchan tenglikni ta’minlash, ta’sir etuvchi omillarga

qaramasdan uning sifat jihatdan aniqligini saqlash, tizim elementlari, shuningdek, tizim va tashqi muhit o’rtasidagi qarama-qarshiliklarga barham berish hisoblanadi. Agarda boshqaruv, Y.N.Starilovning fikricha, tizimga xos bo’lgan ichki organlar, mexanizmlar va boshqa omillar yordamida amalga oshirilayotgan bo’lsa, bu o’zini o’zi boshqarishdir. Aksariyat ijtimoiy va biologik tizimlar o’zini o’zi boshqaradi. Bularning har birida ikki ichki tizimni: boshqariluvchi (boshqaruv obyekti) va boshqaruvchi (boshqaruv subyekti)ni ko’rsatib o’tish mumkin. Lekin insonlar tomonidan tashkil etilgan ko’pgina ijtimoiy va texnik tizimlar (masalan, huquq, avtomobil va boshqalar) o’zini o’zi boshqarishga ega emas. Ijtimoiy boshqaruv tushunchasiga to’xtalib o’tadigan bo’lsak, u boshqaruvning asosiy turlaridan biri bo’lib, ma’lum bir insonlarning boshqalariga nisbatan ijtimoiy ahamiyatli jarayonlarni tartibga solish va ijtimoiy tizimning rivojlanishini ta’minlash maqsadida axborot yordamida ta’sir etishidir. Ijtimoiy boshqaruvning mazmun-mohiyati uning o’ziga xos xususiyatlari orqali belgilanadi. Jumladan, Y.M.Kozlov ijtimoiy boshqaruvning ijtimoiy hayotning asosiy omili sifatida uning quyidagi xususiyatlarini ko’rsatib o’tadi: a) ijtimoiy boshqaruv – insonlarning birgalikdagi faoliyati mavjud bo’lganida amalga oshirilishi mumkin. Insonlarning birgalikdagi faoliyati, ular o’rtasidagi o’zaro aloqalar, umumiy vazifalarni bajarish, umumiy maqsadga erishish – o’z-o’zidan mavjud bo’lishi mumkin emas. Boshqaruv insonlarni aynan birgalikda faoliyat yuritishi uchun ularni jamoalarga jipslashtiradi; b) ijtimoiy boshqaruvning asosiy vazifalaridan biri bo’lib – insonlarning birgalikdagi faoliyati va ularning o’zaro aloqasini tashkillashtirish hisoblanadi. Bu orqali birgalikdagi faoliyat ishtirokchilarining yakka tartibdagi harakatlari muvofiqlashtiriladi, bunday faoliyatni tartibga soluvchi va uning tabiatidan kelib chiquvchi umumiy funksiyalar bajariladi; v) ijtimoiy boshqaruvning asosiy ta’sir etish obyekti bo’lib – birgalikdagi faoliyat ishtirokchilarining xulq-atvori, ularning o’zaro munosabati hisoblanadi;

g) ijtimoiy boshqaruv inson xulq-atvorini tartibga soluvchi asosiy vosita sifatida namoyon bo’lib, bu maqsadga ijtimoiy aloqalar orqali erishadi. Bu aloqalar birinchi navbatda ijtimoiy boshqaruv funksiyalarini amalga oshirish bo’yicha subyekt va obyekt o’rtasida vujudga keladi; d) ijtimoiy boshqaruv – insonlar, ya’ni boshqaruv munosabatlari ishtirokchilari irodasining bo’ysinishiga asoslanadi. Chunki ularning munosabatlari ongli-irodali munosabatlardir. Boshqaruvchining irodasi boshqariluvchining irodasiga qaraganda ustundir. Aynan mana shunda ijtimoiy boshqaruvning hokimiyat xususiyatiga ega ekanligi namoyon bo’ladi, ya’ni boshqaruv subyekti – hokimiyat irodasini shakllantiradi va amalga oshiradi, boshqaruv obyekti esa unga bo’ysinadi; ye) ijtimoiy boshqaruv uni amalga oshirishning maxsus mexanizmiga muhtojdir. Bu boshqaruv subyektlari, ya’ni boshqaruv (davlat yoki jamoat) organlari tariqasida tashkil etilgan ma’lum bir insonlar guruhi tomonidan amalga oshiriladi. Ularning faoliyati o’ziga xos ahamiyatga va maxsus shaklga ega bo’lib, boshqaruv faoliyati hisoblanadi. Y.N.Starilov esa, ijtimoiy boshqaruvning quyidagi o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatib o’tadi: 1) ijtimoiy boshqaruv - insonlarni (ma’lum bir individlarni, guruhlarni, jamiyatni) boshqarish bo’lib, insonlar o’zaro munosabatining alohida ko’rinishi hisoblanadi. Inson – ijtimoiy mavjudotdir. Chunki u jamiyatdan tashqarida mavjud bo’la olmaydi. Inson hayotining muhim xususiyatlaridan biri esa, ijtimoiy hayotning turli sohalarida birgalikda ularning faoliyat yuritishi hisoblanadi. Birlashish – inson mavjud bo’lishining asosiy vositasidir. Insonlarning jamoasi ma’lum bir tashkilot shakliga ega bo’lib, u harakatlarni muvofiqlashtirish va yo’naltirish, uning a’zolari o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solish, ularni umumiy maqsad sari bo’ysindirishda xizmat qiladi. Ijtimoiy boshqarish - insonlarga rahbarlik qilishni (masalan, harbiy xizmatga chaqirish, o’quv yurtlariga qabul qilish) anglatadi. Lekin ayrim

hollarda u narsalarga ta’sir etish vositasi, ishlab chiqarish jarayonida insonlarning belgilangan faoliyat yuritishini, moddiy boyliklarni taqsimlashni ta’minlovchi vosita sifatida namoyon bo’ladi. Boshqaruv subyekti ijtimoiy munosabatlarga insonlarning irodasi va ongi orqali ta’sir etadi; 2) inson harakati - ongli, irodali, maqsadga muvofiq harakatdir. Iroda - inson ongini tartibga soluvchi, qo’yilgan maqsadga erishish uchun uning faoliyatini yo’naltiruvchi hislatdir. Birgalikda faoliyat yuritish – yagonalikni, harakatlarning tartibga solinganligini, turli insonlar irodasining oldindan kelishilganligini talab etadi. Maqsadning, irodaning birligi mavjud bo’lganida, harakatlarning yagonaligi bo’ladi. Ijtimoiy boshqaruvning ikkinchi o’ziga xos xususiyati aynan mana shunda, ya’ni u insonlarning irodasiga ta’sir etish orqali amalga oshiriladi. Ma’lum bir insonlar irodasining boshqalar irodasidan ustun turishi, boshqalarning irodasini bo’ysindirish qobiliyatini hokimiyat deb atashadi. Hokimiyat – bu harakatlarni vertikal iyerarxik muvofiqlashtirish bo’lib, turli insonlarning harakatlarini ta’minlovchi boshqaruvning muhim va zaruriy vositasi hisoblanadi. Shu o’rinda ta’kidlab o’tish lozimki, “hokimiyat” va “mulkchilik” tushunchalari bir-biriga juda yaqindir. Mulkchilik – mol-mulkdan foydalanish, egalik qilish va tasarruf etish hisoblansa, hokimiyat - inson harakatlaridan foydalanish va tasarruf etishdir; 3) ijtimoiy boshqaruvning yana bir xususiyati shundaki, boshqariluvchilarning yuqori darajadagi mustaqillikka, irodaning erkinligiga ega bo’lishidir. Ijtimoiy boshqaruvning obyekti: insonlar, jamoalar – iroda va ongga, o’rab turgan muhitni tahlil qilishga, xulq-atvor (yurish-turish) ning ma’lum bir ko’rinishlarini tanlab olish xususiyatiga egadir. Ijtimoiy tizimda boshqaruv subyektlari va obyektlarining birlashishigina emas, balki ularning o’rni va ijtimoiy roli o’zgarib turishi ham ma’lum bir ahamiyatga ega. Inson tabiati turli-tumandir, u har xil ijtimoiy munosabatlarning ishtirokchisi sifatida namoyon bo’lishi, turli ijtimoiy o’rinni egallashi, texnik

vositalarni hamda ayrim hollarda insonlarni boshqarishi mumkin. Ongli, maqsadga muvofiq rahbarlik qilish hamma vaqt ham inson hayotiy faoliyatining barcha tomonlarini qamrab ola olmaydi, balki boshqaruvni normaidan ortiq amalga oshirish insonga (jamiyat va shaxs rivojlanishiga) zarar keltirishi ham mumkin. Jamiyatda boshqaruv obyektning mustaqilligini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim bo’ladi. Turli insonlarning (fuqaro, harbiy xizmatchi, voyaga yetmagan va h. k. lar) boshqaruvdagi mustaqilligi bir xil emas. Lekin hozirgi kunga qadar biron bir boshqaruv subyekti inson faoliyatiga (boshqaruv obyektiga) to’laligicha ta’sir eta olmagan. Jamiyatda boshqaruv bilan bir qatorda fan, san’at, turli xildagi jarayonlar (migratsiya, jinoyatchilik, tabiiy hodisalar) mavjudki, inson faoliyatiga o’z ta’sirini ko’rsatadi; 4) insonlarni boshqarish ongli ravishda amalga oshiriladi. Bu jarayonda maqsad va dasturlar ishlab chiqiladi, ularni amalga oshirish vositalari belgilanadi. Aksariyat hollarda ijtimoiy boshqaruvning maqsadi sifatida tizimni takomillashtirish, uning sifat xususiyatlarini o’zgartirish, muhitni o’zining ehtiyojlariga moslashtirish namoyon bo’ladi. 5) ijtimoiy boshqaruv – insonning axborotni to’plashi va saqlashi hamda uni ijtimoiy tarbiya orqali berishidir. Insonlar ajdodlarning tajribasini mustahkamlash, saqlash va keyingi avlodga berish, yakka tartibdagi (individual) tajribani jamoaga qo’llash, uzoq masofaga axborotni tezlik bilan yuborish uchun maxsus vositalarni yaratgan. Insonlarni boshqarishning turli-tuman ko’rinishlari mavjud bo’lib, u aniq bir shart-sharoitlarda amalga oshiriladi. Boshqaruv munosabatlari – ijtimoiy munosabatlarning bir turi hisoblanadi. Y.N.Starilov o’zining ilmiy ishlarida ijtimoiy boshqaruvning o’zini bir necha guruhga ajratadi. Jumladan, hokimiyat ta’siri darajasiga ko’ra – davlatni,

shaharni, ma’lum bir sohani, korxonani boshqarish; mulkchilik xususiyatiga ko’ra esa – davlat, mahalliy, xususiy notijorat va xususiy tijorat boshqaruvlari. B.N.Gabrichidze esa, boshqaruvning ikki ko’rinishini ko’rsatib o’tadi: a) jamiyatni boshqarish (ijtimoiy boshqaruv) – ijtimoiy hayotga yoki uning ko’p yoxud ayrim sohalariga ta’sir etish, ijtimoiy ishlarni boshqarish; b) davlatni boshqarish – davlat hayotini davlat olib borayotgan siyosatga moslashtirish maqsadida davlatning yoki uning institutlarini maqsadga muvofiq ta’sir etishidir. Demak, yuqoridagilarga asoslanadigan bo’lsak, ijtimoiy boshqaruv turli xildagi xususiyatlarga egadir. Ijtimoiy boshqaruv keng ma’noda – ijtimoiy aloqalarni tashkil etish tariqasida tushuniladi. Bunday ma’noda, ijtimoiy boshqaruvning vazifa va funksiyalari barcha davlat organlari va vakolatli jamoat birlashmalari tomonidan amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ijtimoiy boshqaruvning elementi sifatida mahalliy o’zini o’zi boshqarish ham namoyon bo’ladi. Ijtimoiy boshqaruvning obyektini – butun jamiyat, undagi ijtimoiy aloqalar tashkil etadi. Ijtimoiy boshqaruv maxsus ma’noga ham ega bo’lishi mumkin, ya’ni u – davlat faoliyatining bir ko’rinishi hisoblangan davlat boshqaruvi sifatida namoyon bo’ladi. Davlat boshqaruvi tushunchasi, o’ziga xos xususiyatlari va turlari. “Davlat boshqaruvi” atamasi milliy va xorijiy adabiyotlarda hamda amaldagi qonunchiligimizda keng qo’llaniladi. Davlat boshqaruvi tushunchasini aniqlab olishdan avval, boshqaruvning davlat-huquqiy xususiyati va davlat boshqaruvi nazariyasining tuzilishi to’g’risidagi masalani ko’rib chiqish lozim. G.V.Atamanchukning fikricha, davlat boshqaruvi obyektiv va subyektiv omillarga egadir. Davlat boshqaruvi - subyektivdir, chunki u insonlar (davlat xizmatchilari, mansabdor shaxslar) ongi va harakatining mahsulidir. Boshqaruvning mazmuni uchun boshqaruv subyektlari javobgar bo’ladi.

Obyektiv nuqtai nazardan esa, davlat boshqaruvi quyidagi ko’rinishga ega: tabiat – maqsad – funksiya – tuzilish – jarayon - prinsiplar. Davlat boshqaruvi - ommaviy ehtiyoj va manfaatlarni anglash, ularni baholash va tarkibiy qismlarga ajratish, aniq maqsadlarni qo’yish, ma’lum bir qarorlarni ishlab chiqish va ularning amalga oshirilishini ta’minlash uchun mavjuddir. Shu sababli, davlat boshqaruvini tashkil etish va amalga oshirishning ijtimoiy mexanizmi o’zaro bog’liq bo’lgan ijtimoiy hodisalarning, ya’ni ehtiyoj – manfaat – maqsad – qaror – harakat - natija ning yagona zanjiri sifatida namoyon bo’ladi. Davlat boshqaruvi tushunchasiga turlicha yondoshish mumkin. Ko’pgina hollarda, davlat boshqaruvi qonun chiqarish va odilsudlov faoliyati doirasidan tashqarida bo’lgan davlat va davlat-hokimiyat subyektlarining faoliyati sifatida namoyon bo’ladi. Davlat boshqaruvi murakkab harakatchan tizimga ega bo’lib, uning har bir elementi ijtimoiy hayotni tartibga solishga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Yuridik adabiyotlarda davlat boshqaruvining tizimlilik xususiyatiga alohida e’tibor beriladi. Chunki bu faoliyatga boshqaruv aktlarini qabul qiluvchi va amalga oshiruvchi boshqaruvchilar (davlat xizmatchilari va mansabdor shaxslar), shuningdek, fuqarolar hamda moliyaviy, tashkiliy va moddiy resurslar jalb qilingandir. Davlat boshqaruvining tizimliligi – belgilangan maqsad va vazifalarga erishishni va boshqaruv funksiyalarini samarali amalga oshirishni ta’minlaydi. Davlat boshqaruviga berilgan barcha ta’riflarda uning asosiy mazmuni – davlatning ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan maqsadga muvofiq amaliy ta’sir etishi ko’rsatib o’tilgan. G.V.Atamanchuk davlat boshqaruvining quyidagi uchta zaruriy belgisini ko’rsatib o’tadi: boshqaruv ta’siri – davlat-hokimiyati kuchiga tayanadi; davlat boshqaruvining jamiyatdagi barcha sohalarni qamrab olishi; tizimlilik.

Y.N. Starilovning fikricha, davlat boshqaruvi ijro hokimiyatini amalga oshirish maqsadida tashkil etiladi. Tashkiliy nuqtai nazardan, davlat boshqaruvi – boshqaruv subyekti (davlat, davlat organlari yoki mansabdor shaxslar) ning boshqaruv obyekti (jamiyat, fuqarolar) ga nisbatan hokimiyat ta’siri hisoblanadi. Yanada aniqlashtiradigan bo’lsak, davlat boshqaruvi – bu qonun asosida va uni amalga oshirish maqsadida turli sohalarda (ijtimoiy-madaniy, xo’jalik va ma’muriy-siyosiy qurilish) davlat boshqaruvi funksiyalarini amalga oshiruvchi ijro hokimiyati organlarining maqsadga muvofiq tashkil etilgan, qonunosti, ijrochilik-farmoyish berish va tartibga solishga qaratilgan faoliyatidir. Y. M. Kozlovning ko’rsatishicha, davlat boshqaruvi – har qanday davlat faoliyati singari qaror qabul qilish, uni ijro etish va uning ijrosi ustidan kontrolni amalga oshirishdan iboratdir. Davlat boshqaruvi, Gabrichidze B. N. ning fikricha, bu davlat nomidan va davlat ko’rsatmasiga binoan amalga oshiriladigan boshqaruv, ya’ni fuqarolik jamiyatini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish, inson va fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini muhofaza qilish, huquqiy va demokratik davlatni mustahkamlash sohalarida amalga oshiriladigan ijrochilik va farmoyish berish faoliyatidir. Demak, davlat boshqaruvi keng ma’noda – davlatning tartibga solish faoliyati hisoblanib, maxsus subyektlarning ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etishidir. Tor ma’noda esa, davlat boshqaruvi – bu ma’muriy, ya’ni davlat hokimiyati ijro organlarining respublika va ma’muriy-hududiy bo’linmalar doirasidagi faoliyatidir. Davlat boshqaruvining o’ziga xos xususiyatlari. Davlat boshqaruvi mazmun-mohiyatini yoritib berishda uning o’ziga xos xususiyatlarini ham ko’rsatib o’tish lozim. Davlat boshqaruvi quyidagi o’ziga xos xususiyatlarga egadir: 1) davlat boshqaruvi - ijro hokimiyatini amalga oshirishga qaratilgan hamda qonun chiqarish va odilsudlov faoliyatidan shakli, uslublari va mazmuniga ko’ra ajralib turadigan alohida faoliyat turi hisoblanadi. Davlat

boshqaruvi – bu qonunlar va boshqa normativ (qonunosti) hujjatlarni qo’llash bo’yicha olib boriladigan ijrochilik va farmoyish berish faoliyatidir; 2) davlat boshqaruvi - huquqni qo’llash bilan bir vaqtda ma’muriy huquq ijodkorligi (huquq o’rnatish) faoliyatini amalga oshiradi. Davlat boshqaruvi organlari huquq ijodkorligi shunda namoyon bo’ladiki, ular vakolat doirasida boshqa huquq subyektlari (boshqaruv obyekti) uchun majburiy bo’lgan xulq- atvor qoidalarini ishlab chiqadilar va tasdiqlaydilar, ularning bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradilar, ma’muriy yurisdiksiyaviy (huquqni himoya qilish) faoliyatni yuritadilar; 3) davlat boshqaruvi – qonunlarni ijro etish, shuningdek, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilish zarurati vujudga kelgan hamma joyda amalga oshiriladi. Davlat boshqaruvi davlat va jamiyat hayotining muhim sohalarida – xo’jalik-iqtisodiy qurilish, ijtimoiy-madaniy va ma’muriy-siyosiy sohalarda amalga oshiriladi. Davlat boshqaruvi nafaqat davlatga qarashli bo’lgan obyektlarni, balki nodavlat notijorat va boshqa tashkilotlarni ham qamrab oladi (bunda davlat boshqaruvi tartibga solish va kontrol-nazorat faoliyati sifatida namoyon bo’ladi); 4) davlat boshqaruvi – bu ijro hokimiyati funksiyalanishining obyektiv qonuniyatlariga asoslangan va davlat manfaatlarini, fuqarolar huquqlari va erkinliklarini, jamoat tartibi va xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan doimiy va rejali faoliyatdir. Davlat boshqaruvi jarayonida davlat vazifalari va funksiyalari amalga oshiriladi; 5) davlat boshqaruvi – davlat tomonidan tuziladigan va yagona davlat boshqaruvi organlari tizimini tashkil etadigan ijro hokimiyati organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat nomidan va davlat ko’rsatmasiga binoan harakat qiladigan ushbu organlar davlat-hokimiyat xususiyatiga ega bo’lgan vakolatlarga ega bo’ladilar va kompetensiya doirasida faoliyat yuritadilar; 6) davlat boshqaruvi – qonuniylik prinsipiga amal qiladi, ya’ni ijro hokimiyati organlarining faoliyati qonunlarga va boshqa normativ hujjatlarga

asoslanadi. Boshqaruv faoliyati davlat organlari tomonidan faqatgina ularga berilgan vakolat doirasidagina amalga oshiriladi; 7) davlat boshqaruvi – vertikal (subordinatsiyaviy, iyerarxik) va gorizontal aloqalar va munosabatlar asosida tashkil etiladi. Boshqaruv jarayonida eng ko’p tarqalgan munosabatlar vertikal bo’lib, boshqaruv subyektlarining ma’muriy va intizomiy bo’ysinuvi asosida vujudga keladi. Oxirgi vaqtlarda boshqaruv jarayonida boshqaruv subyektlarining tengligiga asoslangan yangi shakldagi gorizontal munosabatlarning vujudga kelishini ham kuzatish mumkin (masalan, ijro hokimiyati organlari o’rtasida vakolatlarni qayta taqsimlash, ommaviy yoki ma’muriy-huquqiy shartnomalarni tuzish va h.k.lar); 8) davlat boshqaruvi – tashkil etish prinsipiga asoslanadi, ya’ni unga butun boshqaruv mexanizmining maqsadga muvofiq va doimiy funksiyalanishini ta’minlovchi xilma xil shakllar xosdir. Davlat boshqaruvi organlarining tashkillashtirish faoliyati ham tashqi, ham ichki ma’muriy funksiyalarni ijro etishni o’z ichiga oladi; 9) davlat boshqaruvi – yurisdiksiyaviy xususiyatga ega bo’lgan vakolatlarni ham o’z ichiga oladi, ya’ni ijro hokimiyati organlari tomonidan “majburlovchi” boshqaruvni amalga oshirishning ma’muriy tartibini (suddan tashqari) ta’minlaydi (masalan, ma’muriy jazo yoki ma’muriy ogohlantiruv yoxud ma’muriy cheklov choralarini qo’llash). Ijtimoiy hayotda davlat boshqaruvining tutgan o’rni va ahamiyati, Y.M.Kozlovning fikricha, quyidagilar bilan belgilanadi: a) davlat boshqaruvi – yagona davlat hokimiyatini amalga oshirish bo’yicha aniq faoliyat turi bo’lib, davlat hokimiyatining boshqa turlaridan o’zining funksional va kompetensiyaviy xususiyatiga qarab ajralib turadi; b) davlat boshqaruvi – ijro etish va farmoyish berish xususiyatidagi faoliyat bo’lib, uning asosiy maqsadi qonunlar va qonunosti hujjatlarini hayotga tatbiq qilish hisoblanadi; v) davlat boshqaruvi – maxsus subyektlar, ya’ni davlat boshqaruvi (ijro hokimiyati) organlari tomonidan amalga oshiriladi;

g) davlat boshqaruvi – xo’jalik, ijtimoiy-madaniy va ma’muriy-siyosiy qurilishga doimiy va bevosita rahbarlik qilish jarayonida amalga oshiriladigan ijrochilik faoliyatidir; d) davlat boshqaruvi – qonunosti faoliyati bo’lib, qonun asosida va uni ijro etish maqsadida amalga oshiriladi; qonunchilik faoliyatiga nisbatan ikkilamchi hisoblanadi. Davlat boshqaruvi turlari. Davlat boshqaruvi mazmunini ochib berishda uni turlarga bo’lish ham ma’lum bir ahamiyatga egadir. Yuridik adabiyotlarida davlat boshqaruvining bir necha turlari ko’rsatib o’tilgandir. Jumladan, Y.N.Starilov davlat boshqaruvini uch turga bo’ladi: a) ichki davlat boshqaruvi – ijro hokimiyati organlari tomonidan mazkur organlar tizimini tashkil etish va faoliyat yuritishining huquqiy tartibotini ta’minlash, ya’ni boshqaruv vazifalarini bajarish maqsadida amalga oshiriladi; b) tashqi davlat boshqaruvi – ijro hokimiyati organlari tomonidan “tashqi” vakolatlarni, ya’ni davlat ma’muriyati tuzilishiga kirmaydigan va huquq subyektlariga qaratilgan vakolatlarni amalga oshirish (masalan, ro’yxatga olish, litsenziya berish) maqsadida olib boriladi; v) ichki tashkiliy davlat boshqaruvi – bunda qonun chiqaruvi, sud, prokuratura va boshqa davlat organlari tomonidan ijro hokimiyati organlariga taalluqli bo’lmagan ijrochilik va farmoyish berish funksiyalari amalga oshiriladi. Aksariyat davlat boshqaruvi munosabatlari ommaviy (ma’muriy) huquq bilan, ba’zi birlari esa fuqarolik huquqi bilan tartibga solingandir. Shu sababli, davlat boshqaruvini mustaqil (“suveren”) davlat boshqaruviga va “xususiy- huquqiy” (fuqarolik-huquqiy) shakldagi davlat boshqaruviga bo’lish mumkin. Bu boshqaruv ko’rinishlari turli huquqiy shakllar bilan amalga oshiriladi. “Suveren” boshqaruv – bu “majburlovchi”, ya’ni ma’muriy-huquqiy majburlov choralarini qo’llashni nazarda tutuvchi boshqaruvdir. Bunda davlat organlari va mansabdor shaxslar – ta’minlash, ogohlantirish, cheklash, jazolash va qayta tiklash xususiyatidagi choralarni qo’llaydi. Bundan tashqari, bu

jarayonda fuqarolar huquqlari va erkinliklarini amalga oshirish, obyektlar tomonidan mulkka egalik qilish huquqi vaqtincha chegaralab qo’yilishi mumkin. “Majburlovchi” boshqaruvning asosiy prinsipi – qonuniylik hisoblanadi. Ma’muriy-huquqiy adabiyotlarda “xususiy-huquqiy” (fuqarolik-huquqiy) boshqaruv muammosiga ko’p e’tibor berilmagan. Boshqaruvning bunday turi faqatgina davlatning ijtimoiy munosabatlarda mustaqil (“suveren”) ishtirokchisi sifatida namoyon bo’lmaganida mavjud bo’lishi mumkin. Bunday munosabatlarning ishtirokchilari teng huquqlarga ega bo’ladi. Y.N.Starilovning fikricha, davlat boshqaruvining xususiy sohasi – boshqaruvning moddiy (iqtisodiy) ehtiyojlarini qamrab oladi, ya’ni davlat xususiy shaxs sifatida namoyon bo’lib, turli xildagi shartnomalarni tuzadi. Bunday shartnomalar jumlasiga: boshqaruv faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan vositalar bilan ta’minlash maqsadida tuziladigan oldi-sotdi shartnomasi, xizmat ko’rsatish va lizing shartnomalari va h. k. larni kiritish mumkin. Mazkur shartnomalarda davlat nafaqat byurtmachi yoki iste’molchi sifatida, balki boshqa tadbirkorlar singari, foyda oluvchi subyekt sifatida namoyon bo’ladi. Davlat boshqaruvini tashkil etish prinsipiga qarab: a) umumiy boshqaruv – har qanday boshqaruv faoliyatiga (sohasiga) qaratilgan va bir xil mexanizm, shakl va uslublarda amalga oshiriladigan boshqaruv; b) maxsus boshqaruv – ma’lum bir sohalarga va tarmoqlarga (masalan, qurilish, moliya, qishloq xo’jaligi, ichki ishlar va h.k. lar) qaratilgan boshqaruvga bo’lish mumkin. Davlat boshqaruvi funksiyalari. Davlat boshqaruvi funksiyalari to’g’risida batafsil tushuncha hosil qilish uchun “davlat funksiyasi” va “huquq funksiyasi” atamalarini bilib olish lozim. Bu ikkala kategoriya o’zaro bog’liq bo’lib, to’g’ridan-to’g’ri bir-biriga ta’sir ko’rsatadi. Ular ko’pgina o’xshash tomonlar bilan bir qatorda, o’ziga xos xususiyatlarga ham egadir.

Davlat va huquq nazariyasi fanidan kelib chiqadigan bo’lsak, davlat funksiyasi uning siyosati, maqsadi, vazifalari va vakolatlari bilan belgilanadigan ma’lum bosqich (davr)dagi faoliyatning asosiy yo’nalishlaridir. Davlat o’z funksiyalarini ado etish uchun qonun chiqaruvchilik, ijro etuvchilik va sudlov faoliyatini olib boradi. Davlat o’z funksiyalarini amalga oshirishda ishontirish, rag’batlantirish va majbur etish uslublaridan foydalanadi. Mazkur shakllar va uslublarning qo’llash darajasi davlat funksiyalarining hajmi, davri, tizimi, xususiyatlari bilan bog’liq bo’ladi. Davlat funksiyalarini tasniflash (guruhlarga, turlarga bo’lish) esa, davlatning mohiyatini chuqurroq anglashga, uning jamiyat taraqqiyotidagi rolini yaqqolroq namoyish etishga ko’maklashadi. Odatda davlat funksiyalari ikkiga: ichki va tashqi funksiyalarga bo’linadi. Davlat boshqaruvi davlat faoliyatining bir ko’rinishi hisoblanar ekan, unga davlat funksiyalari xos bo’lib hisoblanadi. Lekin shu bilan birga, boshqaruvning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiquvchi funksiyalar ham mavjuddir. Boshqaruv funksiyalari muammosini o’rganish – boshqaruv tuzilishi va tizimini tashkil etish, boshqaruv organlarining obyektiv ehtiyojlarini aniqlash imkoniyatini beradi. Boshqaruv funksiyalari – bu boshqaruv subyektining boshqaruv obyektiga nisbatan aniq yo’naltirilgan ta’sir etishi (tashkil etish, tartibga solish, nazorat qilish) hisoblanadi. Boshqaruv funksiyalari aniq mazmunga ega bo’lib, boshqaruvning uslublari va shakllari yordamida (masalan, majburlov choralari, huquqiy aktlarni qabul qilish, bo’ysinuvchilik ta’siri va h.k.lar) amalga oshiriladi. Ko’pgina yuridik adabiyotlarda boshqaruv funksiyalari ijro hokimiyati (davlat boshqaruvi) organlarining funksiyasi tariqasida ko’rsatib o’tilgandir. Davlat boshqaruvining asosiy funksiyalari jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) davlat boshqaruvi organlari faoliyatini axborot bilan ta’minlash funksiyasi, ya’ni davlat boshqaruvi faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan axborotni yig’ish, olish, qayta ishlash va baholash;

2) davlat boshqaruvi tizimi rivojlanishining istiqbolini belgilash funksiyasi. Istiqbolni belgilash – bu professional tajriba va amaliyot hamda ilmiy-nazariy yutuqlarga asoslangan ma’lumotlarga tayanib, davlat boshqaruvi va boshqaruv organlari faoliyati rivojlanishidagi o’zgarishlarni, shuningdek, ma’lum bir hodisalar va jarayonlarning natijalarini oldindan ko’ra bilishdir. Istiqbolni belgilash boshqaruv qarorlarini qabul qilishda juda muhimdir. Boshqaruvning bu funksiyasisiz ijtimoiy jarayonlarning natijalarini, istiqboldagi jamiyat holatini, davlat organlari faoliyatining samaradorligini aniqlash mumkin emas; 3) rejalashtirish funksiyasi – bu davlat boshqaruvi tizimidagi u yoki bu jarayonlarning yo’nalishlarini, rivojlanishning sifat va miqdor ko’rsatkichlarini, davlat funksiyalarining amalga oshirilishini belgilash hisoblanadi. Bundan tashqari, rejalashtirish funksiyasi orqali davlat faoliyati va boshqaruvini takomillashtirish va isloh qilishning maqsad va vazifalari hamda yo’nalishlari belgilanadi. Mazkur funksiyani amalga oshirish jarayonida davlat boshqaruvi turli sohalaridagi aloqalarning rivojalanish dasturlari, shuningdek, davlat boshqaruvi organlari faoliyati va tuzilishini o’zgartirish hamda yaxshilash bo’yicha dasturlar ishlab chiqiladi; 4) tashkil etish funksiyasi – bu o’rnatilgan tartib va prinsiplarga asoslanib davlat boshqaruvi tizimini shakllantirish, boshqaruv tizimida boshqaruvchi va boshqariluvchining tuzilishini belgilashdir. Tor ma’noda, tashkil etish – davlat organlari, davlat personali, davlat boshqaruvi jarayonlari tuzilishini belgilash hisoblanadi. Tashkil etish faoliyati – davlat boshqaruvi organlarining funksiyalanishini ta’minlovchi harakatlar va qarorlarni o’z ichiga oladi; 5) farmoyish berish funksiyasi, ya’ni davlat organlari vakolatlarini va mansab majburiyatlarini amalga oshirish, davlat faoliyatining belgilangan tartibini ta’minlash bo’yicha vujudga keladigan boshqaruv munosabatlarini kundalik tartibga solishdir. Farmoyish berish – bu rahbar davlat xizmatchilari (mansabdor shaxslar) tomonidan tegishli ko’rsatmalarni berishdir; 6) rahbarlik qilish funksiyasi – davlat organlari (davlat xizmatchilari), boshqariluvchi obyektlar faoliyatining va ayrim harakatlarining qoidalarini va

normalarini o’rnatish hisoblanadi. Rahbarlik qilish bilan bir qatorda “umumiy rahbarlik” atamasi ham mavjud. Umumiy rahbarlik – bu davlat faoliyati mazmunini belgilashdir; 7) muvofiqlashtirish funksiyasi – bu turli davlat boshqaruvi organlari (davlat xizmatchilari) faoliyatini davlat boshqaruvining umumiy maqsad va vazifalarini amalga oshirish uchun yo’naltirishdir. Muvofiqlashtirish orqali boshqaruv faoliyatining tizimi tashkil etiladi va uning funksiyalanishi ta’minlanadi. Masalan, bir necha mustaqil davlat organlari mavjud bo’lib, ularning har biri o’zining tashkiliy tuzilmasiga, maqsad va vazifalariga ega bo’lsa hamda ma’lum bir muammoni ularning birgalikdagi faoliyati orqali hal etish lozim bo’lganda, muvofiqlashtirish vakolatiga ega bo’lgan davlat organini tashkil etish ehtiyoji vujudga keladi; 8) kontrol qilish funksiyasi – davlat boshqaruvi tizimi va uning tuzilishining o’rnatilgan standart va normalarga mos kelishi yoki mos kelmasligini, davlat organlari faoliyatini va ayrim boshqaruv subyektlari harakatining natijalarini, davlat boshqaruvida belgilangan va amalga oshirilgan holatlarni o’rganish va baholashdir. Kontrol qilish – bu boshqaruv faoliyatining sifati ustidan kuzatish, kamchilik va xatolarni hamda boshqaruv harakatlarining va qabul qilingan aktlarning qonuniylik va maqsadga muvofiqlik prinsiplariga mos kelishini aniqlashdan iborat. Davlat faoliyatining ma’lum bir sohalarida u yoki bu harakatlarni amalga oshirish ustidan davlat hokimiyati organlari kontrolni o’rnatadilar. Kontrolni amalga oshirish vaqtida ketma-ketlik, asoslantirilganlik, oshkoralik, obyektivlik, qonuniylik va tezkorlikka amal qilish kerak. Kontrolning keng tarqalgan ko’rinishlaridan biri - nazorat hisoblanadi. Nazorat odatda, ma’lum bir harakatlarning (qarorlarning) qonuniyligini tekshirish maqsadidagina amalga oshiriladi (kontrol va nazoratning mazmuni va o’ziga xos xususiyatlari ushbu darslikning 26-bobida ko’rsatib o’tilgan); 9) tartibga solish funksiyasi – bu davlat boshqaruvi tizimini va uning funksiyalanishini tashkil etish jarayonida boshqaruv uslublari va usullaridan foydalanishdir. Tartibga solish – jamoat tartibini va xavfsizligini, iqtisodiy

munosabatlar ishtirokchilarining tengligini, demokratik raqobat asoslarini, fuqarolar huquq va erkinliklarini ta’minlash maqsadida boshqaruv obyektlari hamda turli huquq subyektlari uchun umummajburiy bo’lgan ko’rsatmalarni o’rnatish hisoblanadi. Tartibga solish funksiyasi bir necha yo’nalishlarda amalga oshirilishi mumkin. Masalan, normativ huquqiy akt orqali ma’lum bir sohadagi xulq-atvor qoidalarini belgilash yoki boshqaruvning aniq jarayonlarini (sertifikatlash, litsenziyalash, soliqqa tortish, ro’yxatga olish va h.k.lar ) o’rnatish; 10) hisobga olish funksiyasi – miqdor shaklida ifodalangan axborotlarni, moddiy resurslar harakatini, boshqaruv faoliyatini amalga oshirish natijalarini, davlat organlari vakolatlarini, davlat boshqaruv qarorlarini, boshqaruv uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan hujjatlarning mavjudligi va harakatini inobatga olishdir. Hisobga olish funksiyasi - qandaydir predmetlarning, hujjatlarning, faktlarning mavjudligini aniqlash uchun qo’llaniladi. Davlat boshqaruvining asosiy prinsiplari. Davlat boshqaruvining o’ziga xos xususiyatlarini uning prinsiplarida ko’rishimiz mumkin. Har qanday davlat faoliyati singari davlat boshqaruvi ham, ma’lum bir prinsiplarga tayangan holda amalga oshiriladi. Prinsiplarga bo’ysinishlik xosdir. Boshqaruv prinsiplari obyektiv qonuniylikni aniqlashning va undan aql-idrok bilan foydalanish shakllaridan biri bo’lib hisoblanadi. Prinsiplarga so’zsiz rioya kilish lozimdir. Agar boshqaruv prinsiplari buzilsa, u bevosita amaliy vazifalarni xal etishga to’sqinlik qiladi. Boshqaruv prinsiplari turli-tumandir. Shu bilan birga, ular chambarchas bog’liqdir. Prinsiplarning bazi birlariga rioya qilish boshqalarining amalga oshirilishiga ko’maklashadi va aksincha, ma’lum bir prinsipga rioya etmaslik boshqalarining buzilishiga olib keladi.

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarini tahlil qiladigan bo’lsak, davlat boshqaruvining quyidagi asosiy prinsiplarini ko’rsatib o’tishimiz mumkin: 1) qonunning ustunligi va hamma uchun majburiyligi prinsipi. Bu prinsipga asosan O’zbekiston Respublikasining barcha qonunlari va boshqa huquqiy normalari muqaddas bo’lib, ularga barchaning amal qilishi lozim. Bu prinsip asosiy qonunimiz bo’lgan – Konstitutsiyaning 15-moddasida o’z ifodasini topgan. Unga binoan O’zbekiston Respublikasida O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so’zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko’radilar. Jamiyatda qonuniylik va huquqiy tartibot tantana qilmasa, shaxsning huquq va erkinliklari qat’iy intizom, ichki uyushqoqlik va mas’uliyat jihatidan ustuvor bo’lmasa, qonunlar va milliy an’analar, urf-odatlar, umuminsoniy qadriyatlar hurmat qilinmasa, demokratik huquqiy davlatni barpo etib bo’lmaydi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda u asosda qabul qilingan qonunlar oldida barcha birday mas’uldir. Qaysi bir jamiyatda qonunlar bajarilmay qog’ozda qolib ketsa, unday jamiyat aslo ravnaq topmaydi, adolatga erisha olmaydi. Qonun amalda bo’lishi kerak. Qonun qabul qilindimi, uning ijrosi ham qat’iy bo’lmog’i lozim. Aynan shu yerda davlat boshqaruvining asosiy vazifasini ko’rishimiz mumkin, ya’ni davlat boshqaruvi - O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarini ijro etishga xizmat qiladi. Demokratik huquqiy davlatning eng muhim belgilaridan biri - barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi, Konstitutsiya va qonunlarning ustunligini ta’minlashdir. Konstitutsiya va qonunlarning ustuvorligi:

birinchidan, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida qonunning qat’iyan hukmronligini, hech kim, hech bir davlat organi, mansabdor shaxs, fuqaro qonunga bo’ysinish majburiyatidan holi bo’lishi mumkin emasligini anglatadi; ikkinchidan, asosiy ijtimoiy, eng avvalo iqtisodiy va siyosiy munosabatlar faqat qonun yo’li bilan tartibga solinadi, uning barcha ishtirokchilari esa hech bir istisnosiz huquq normalarini buzganlik uchun huquqiy javobgarlikka tortiladi. Konstitutsiya va qonunlarning pirovard maqsadi inson, uning huquq va erkinliklarini ta’minlashdan iborat bo’lmog’i lozim. Zotan ulug’ bobokalonimiz Amir Temur ta’kidlaganidek, “Qayerda qonun hukmronlik qilsa, shu yerda erkinlik bo’ladi”. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov O’zbekistonda yangi jamiyat qurish va bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun barcha kishilarning qonunga amal qilishini muhim prinsip deb hisoblab, o’zining “Qonun va adolat ustuvorligining hayotbaxsh manbai” nutqida: “Qonun, yana bir bor qonun – kattayu kichik, jinsidan, millati, e’tiqodi va mansabidan qat’i nazar, - barchamiz uchun ustuvor bo’lmog’i darkor!”, - deb ko’rsatadi; 2) qonuniylikning yagonaligi prinsipi. Bu prinsip O’zbekiston Respublikasi hududida qonunlar bir xilda qo’llanilishini, barcha fuqarolarning qonun oldida tengligini anglatadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasiga binoan O’zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo’lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar. O’zbekiston mustaqillikka erishgach, ijtimoiy-siyosiy hayotning barcha jabhalarini demokratlashtirish yo’liga o’tdi. Jahon tajribasidan ma’lumki, insonning asosiy huquq hamda erkinliklarini qat’iy himoya qilmasdan va uni amalda ta’minlamasdan turib, jamiyatni demokratlashtirish mumkin emas.

Inson huquqlarini tushunib yetish uchun nihoyatda muhim bo’lgan odamlarning tabiiy tengligi g’oyalari qadim yunon mutafakkirlari Protagor, Antifont, Likofron va qadim Xitoy donishmandi Konfutsiy siyosiy hamda huquqiy ta’limotlarida ilgari surilgan. Huquq subyekti va qonun oldidagi tenglik tushunchalarini ishlab chiqishdagi xizmatlar qadimgi Rim huquqshunoslariga tegishli. Sitseron “Hamma qonun ta’siri ostida bo’lishi kerak”, deb ta’kidlagan edi. O’zbekiston Respublikasida qonunning yagonaligi va barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi: birinchidan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari uning barcha hududida amal qilishini hamda boshqa normativ huquqiy hujjatlar qonun asosida qabul qilinib, ularga zid bo’lmasligini, talab qiladi; ikkinchidan, O’zbekiston qonunlari uning ijtimoiy va davlat tuzumini, barcha millat va elatlarning manfaatlarini qo’riqlaydi; uchinchidan, O’zbekiston Respublikasining butun hududida qonunlar bir xilda qo’llaniladi; 3) davlat boshqaruvining xalq manfaatlari yo’lida amalga oshirilishi prinsipi. Konstitutsiyaning 7-moddasiga binoan xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir. O’zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko’zlab va O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi. Huquqiy demokratik davlatlarning olib boradigan siyosatlarini xalqning xohish-irodasi belgilab berishi lozim. Mazkur siyosat inson va jamiyatning farovonligini, O’zbekistondagi barcha fuqarolarning farovon turmushini ta’minlashga qaratilgan bo’lishi kerak. Jumladan, Konstitutsiyaning 14-moddasida davlat o’z faoliyatini inson va jamiyat farovonligini ko’zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik prinsiplari asosida amalga oshiradi, deb ko’rsatilgan;

4) davlat boshqaruvida xalqning ishtiroki prinsipi. O’zbekiston Respublikasida qonuniylikni ta’minlashda va huquqiy tartibotni mustahkamlashda keng omma ishtirok etadi. Bu holatni O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining bir necha moddalarida ko’rishimiz mumkin. Jumladan, Konstitutsiyaning 9-moddasiga binoan jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga taqdim etiladi, umumiy ovozga (referendumga) qo’yiladi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 32-moddasiga binoan esa, O’zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita va o’z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga ega. Bunday ishtirok etish o’zini o’zi boshqarish, referendumlar o’tkazish va davlat organlarini tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish tizimini bosqichma-bosqich shakllantirish - mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning muhim omilidir. “Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyati sari” degan siyosiy konsepsiyaning asl mohiyati jamiyatni boshqarishda asta-sekin nodavlat tashkilotlari va fuqarolarning ishtirok etishini tobora kengaytirishda ko’rinadi. Barcha demokratik davlatlarda bo’lgani kabi bizning davlatimizda ham jamiyat hayotida nodavlat va jamoat tizimlarining mavqei oshib bormoqda. Konstitutsiyaning 35-moddasiga binoan esa, har bir shaxs bevosita o’zi va boshqalar bilan birgalikda vakolatli davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilish huquqiga ega. Demak, fuqarolarning siyosiy faolligi davlat organlariga, ularning mansabdor shaxslariga murojaat qilishi orqali ham amalga oshiriladi; 5) davlat boshqaruvining aholi madaniy darajasi bilan bog’liqligi prinsipi. Qonuniylik aholi madaniy darajasi bilan, davlat organlari, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyati bilan bog’liq bo’ladi.

Insonlarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyati qancha yuqori bo’lsa, qonuniylik va huquq tartibot ta’minlanadi, qonun buzilishi shunchalik kam bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 25 iyundagi “Huquqiy tarbiyani yaxshilash, aholining huquqiy madaniyati darajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlarni tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fikrini o’rganish ishini yaxshilash haqida”gi Farmoniga ko’ra huquqiy demokratik davlat qurilishi, qonunchilikni mustahkamlash va ijtimoiy adolat qaror topishini ta’minlash, ma’naviy va madaniy rivojlanishning ustuvor yo’nalishlarini belgilash, amalga oshirilayotgan islohotlarni yangi mazmun bilan boyitish, aholining huquqiy bilimi va ongini yuksaltirish, jamiyatni siyosiy faolligini oshirish, huquqshunos kadrlarni tayyorlash tizimini takomillashtirish va jamoatchilik fikrini o’rganish borasidagi ishlarni yaxshilash maqsadida: a) aholining huquqiy madaniyatini oshirish va huquqiy tarbiyasini yaxshilash yuzasidan olib borilayotgan ishlar - davlat siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri sifatida belgilandi; b) respublikada huquqiy davlat qurilishi yo’lida olib borilayotgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy islohotlar va bu borada qabul qilingan qonunlar mohiyatini aholi tomonidan chuqur anglab yetishiga har tomonlama ko’maklashish - davlat boshqaruv, huquqni muqofaza qilish idoralari, o’quv yurtlari hamda huquqshunos olimlarning eng dolzab vazifasi ekanligi ko’rsatib o’tildi. Aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini rivojlantirish uchun O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1997 yil 29 avgustda “Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi” to’g’risidagi qarori ham qabul qilindi. Milliy dasturning asosiy vazifasi sifatida - huquqiy ta’lim va huquqiy tarbiya tizimini takomillashtirib, keng xalq o’rtasida huquqiy tarbiyani mustahkamlab, aholi madaniy darajasini ko’tarish vazifasi belgilab qo’yildi;

6) davlat boshqaruvining demokratik jarayonlar bilan bog’langanligi prinsipi. Davlat boshqaruvi demokratiya bilan uzviy bog’liqdir. Xalq davlat hokimiyatini o’zi ishonch bildirib saylagan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va O’zbekiston Respublikasi Prezidenti hamda hokimiyat organlari orqali amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi. Davlat boshqaruvi - demokratik tartiblarga bo’ysinishni talab qiladi, demokratik tartiblar, o’z navbatida, qonuniylikni mustahkamlash va rivojlantirishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan O’zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanadi, ularga ko’ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi. Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi. Y.M.Kozlov va L.L.Popov davlat boshqaruvining asosiy prinsiplari sifatida quyidagilarni ko’rsatib o’tadilar: 1) jamiyat hayotida shaxs va uning manfaatlari ustunligi prinsipi. Boshqaruv davlat siyosatini amalga oshirishning asosiy vositasi sifatida, birinchi navbatda shaxs va uning manfaatlari ustunligini inobatga olishi lozim. Aynan davlat boshqaruvini amalga oshirish orqali shaxslarning huquqlari va erkinliklari amalga oshiriladi, ularning muhofazasi ta’minlanadi; 2) davlat boshqaruvi hokimiyat tizimining bo’linishi asosida amalga oshirilishi prinsipi. Davlat hokimiyatining uch tarmoqqa bo’linishi, ya’ni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo’linishi keng qabul qilingandir. Davlat boshqaruvining samarali amalga oshirilishi uchun, albatta, davlat organlarining hokimiyat-vakolatlari qonuniy tartibda aniq ko’rsatib o’tilgan bo’lishi lozim.

Mazkur prinsip - har bir davlat organining qanday faoliyat bilan shug’ullanishini, qanday vakolatlarga ega ekanligini, ya’ni davlat organlari faoliyatining doirasini belgilab beradi; 3) qonuniylik prinsipi. Har qanday faoliyat, shu jumladan davlat boshqaruvi ham, birinchi navbatda qonunlar asosida tashkil etilishi va amalga oshirilishi lozim. Davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari qonunlarga tayangan holda o’z faoliyatlarini olib borishlari lozim; 4) oshkoralik prinsipi. Davlat boshqaruvi sohasida insonlarning huquqlari va qonuniy manfaatlari bilan bog’liq bo’lgan har qanday qonun hujjati, ommaga e’lon qilinmasdan turib tatbiq etilishi mumkin emas. Davlat boshqaruvining samarali amalga oshirilishida – davlat organlarining faoliyati, qabul qilinayotgan qonun hujjatlariga nisbatan fuqarolar (jamoat birlashmalari) bildirgan fikrlarni inobatga olish ham katta ahamiyatga egadir; 5) javobgarlik prinsipi. Qonunchilikda davlat organlarining, uning mansabdor shaxslarining va fuqarolarning qonun talablariga rioya etilishini ta’minlash maqsadida, majburlov choralari ham o’rnatiladi. Bu nafaqat davlatning, balki jamiyatning ham, alohida shaxslarning ham huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qiladi. Ba’zi bir huquqshunos olimlar davlat boshqaruvining asosiy prinsiplari bilan bir qatorda, tashkiliy prinsiplarni ham ko’rsatib o’tishadi. Masalan, X.R.Alimov o’zining ilmiy ishlarida, davlat boshqaruvining quyidagi tashkiliy prinsiplarini yoritib beradi: funksiya va vakolatlarni taqsimlash prinsipi. Mazkur prinsip orqali davlat boshqaruv organlari o’rtasida vakolatlar hamda funksiyalar taqsimlanadi. Har bir davlat organi, shu jumladan davlat boshqaruvi organlari o’zlarining oldida turgan maqsad va vazifalarni amalga oshirish uchun, o’zining quyi tuzilmasi o’rtasida vakolatlarni taqsimlashi lozim;

kompetensiya doirasida javobgarlik prinsipi. Ushbu prinsip davlat organlari, ularning mansabdor shaxslarining berilgan vakolat doirasida javobgarlikka tortilishi mumkinligini nazarda tutadi; boshqaruvda sohaviylik va hududiylikni inobatga olish prinsipi. Mazkur prinsip davlat boshqaruvi qaysi sohada va qanday shaxslar doirasi bo’yicha amalga oshirilishini belgilab beradi; kollegiallik prinsipi. Amaldagi qonun hujjatlarini tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, har bir davlat boshqaruvi organida yakka tartibda amalga oshiriladigan boshqaruv bilan bir vaqtda, kollegial boshqaruv ham mavjuddir. Davlat boshqaruvining deyarli barchasida turli ko’rinishdagi kengash va hay’atlar tuziladi. Kengash va hay’atlar tomonidan amalga oshiriladigan boshqaruv - kollegial boshqaruv hisoblanadi. Davlat boshqaruvining prinsiplari yuridik adabiyotlarda turlicha ko’rsatib o’tilgandir. Lekin ularning barchasi bir maqsad sari yo’naltirilgan bo’lib, davlat boshqaruvini tashkil etish va amalga oshirishni tartibga soladi. Davlat boshqaruvi va ijro hokimiyati. Ijro hokimiyati – O’zbekiston Respublikasida davlat hokimiyatini tashkil etish va amalga oshirish jarayonidagi muhim kategoriyalardan biridir. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilinishi bilan, barcha rivojlangan davlatlar singari, hokimiyat tizimining uchga bo’linishi prinsipini, ijro hokimiyati tushunchasini mustahkamladi. Jumladan, Konstitutsiyaning 11- moddasiga binoan O’zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi – qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo’linishi prinsipiga asoslanadi. Konstitutsiyaning 89-moddasiga binoan, O’zbekiston Respublikasining Prezidenti O’zbekiston Respublikasida davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshlig’idir.

Konstitutsiyaning 98-moddasiga binoan esa, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiradi. Demak, ijro hokimiyati tushunchasi, birinchi navbatda Asosiy qonunda o’z ifodasini topgan. Bundan tashqari. “davlat boshqaruvi” atamasi ham qonun hujjatlarida tez-tez uchrab turibdi. Bularning har birining mazmuni va ularning o’zaro munosabati qanday, degan savol vujudga kelishi mumkin. Ijro hokimiyati – abstrak siyosiy-huquqiy kategoriya bo’lib, davlat hokimiyati mavjudligini ko’rsatadi, qonunlarni va uning normalarini hayotga tatbiq qilish maqsadida amalga oshiriladi, davlat organlarining doimiy funksiyalanishini, insonlarning huquq va erkinliklarini himoya qilishni, jamoat tartibi va xavfsizligini ta’minlaydi. Ijro hokimiyatining mazkur funksiyalarini bajarish orqali boshqaruv harakatlari amalga oshiriladi va boshqaruv qarorlari qabul qilinadi. “Davlat boshqaruvi” atamasi esa, amaliy tashkiliy-huquqiy ma’noga ega. Davlat boshqaruvi – bu ijro hokimiyatini amalga oshirish shaklidir. Davlat boshqaruvi – bu davlat mexanizmining samarali va maqsadga muvofiq ishlashini ta’minlovchi davlat faoliyatidir. Huquq ijodkorligi, hokimiyat vakolatlarini va davlat majburlovini amalga oshirish hamda tartibga solish davlat boshqaruvining ajralmas elementlari hisoblanadi. Ko’pgina yuridik adabiyotlarda ijro hokimiyati – siyosiy-huquqiy, davlat boshqaruvi esa – tashkiliy-huquqiy kategoriya sifatida ko’rsatib o’tiladi. Bu ikkala davlat-huquqiy kategoriya ham mavjud bo’lishga haqlidir. Shuni alohida ta’kidlab o’tish lozimki, davlat boshqaruvisiz davlat hokimiyati mexanizmining ishlashini tasavvur qilib bo’lmaydi. “Ijro hokimiyati” tushunchasi “davlat boshqaruvi” tushunchasiga qaraganda torroq bo’lib, uning samarali funksiyalanishi - davlat boshqaruvi tizimini tashkil etish darajasiga bog’liqdir. Shu bilan birga, ijro hokimiyati – davlat boshqaruvi jarayonida amalga oshiriladigan hokimiyat vakolatlarining hajmi va xususiyatlarini belgilab beradi. Ijro hokimiyati organlari davlat boshqaruvi tashkiliy tuzilmasining asosini tashkil etib, turli ijtimoiy jarayonlarga, insonlarning harakatlari va faoliyatiga bevosita boshqaruv ta’sirini

ko’rsatadi. Ijro hokimiyati boshqaruv shaklida va boshqaruv jarayonlari vositasida amalga oshiriladi. Ijro hokimiyati – bu ma’lum bir munosabatlar tizimi bo’lib, uning asosiy elementlaridan birini – boshqaruv tashkil etadi. Ijro hokimiyati – davlat apparati maxsus tuzilmalari (davlat boshqaruv organlari) ning faoliyati orqali ijtimoiy munosabatlarga ta’sir ko’rsatadi. Demak, davlat boshqaruvi – davlat faoliyatining shunday turiki, uning doirasida davlat hokimiyatining bir bo’lagi bo’lgan ijro hokimiyati amalga oshiriladi. Y. M. Kozlovning ko’rsatishicha, ma’muriy huquq fanini o’rganish - ijro hokimiyati tushunchasini va uning ijtimoiy ahamiyatini aniqlab olishdan boshlanadi. Ijro hokimiyati – alohida turdagi kategoriya hisoblanadi. Ijro hokimiyati - davlat hokimiyatining bir ko’rinishi bo’lib, u yoki bu masala bo’yicha qabul qilingan qarorlarni ijro etishdan iboratdir. Ijro hokimiyati faoliyati jarayonida ijrochilik bilan bir vaqtda uning ikkinchi asosiy elementi – farmoyish berish ham vujudga keladi. Boshqacha aytganda, ijrochilikni farmoyish berishsiz tasavvur qilish mumkin emas. Ijro hokimiyati mohiyatiga ko’ra, A. P. Alexin fikricha, davlat boshqaruvi faoliyatining mazmunini tashkil etadi hamda birinchi navbatda uning funksional yo’naltirilganligini (ijrochilikni) ifoda etadi. Demak, ijro hokimiyati – bu birinchi galda davlat hokimiyatining asosiy ko’rinishlaridan biri bo’lib, quyidagi o’ziga xos xususiyatlar bilan tavsiflanadi: birinchidan, ijro hokimiyatini amalga oshirish jarayonida u yoki bu masala bo’yicha qabul qilingan qaror ijro etiladi. Ijro hokimiyati shunday davlat faoliyatiki, unda qonun va boshqa normativ hujjatlarda ifodalangan huquq normalari qo’llaniladi (ijro etiladi). Bu orqali – amaldagi qonunchilik talablarini bevosita va to’g’ridan-to’g’ri ijro etish; ijro hokimiyati ta’siri ostida bo’lgan obyektlarning normal va samarali ishini ta’minlash; fuqarolar huquqlari va erkinliklarining amalga oshirilishini, davlatning jamiyat oldidagi majburiyatlarining bajarilishini ta’minlash maqsadiga erishiladi;

ikkinchidan, ijro hokimiyati – o’zini namoyon etishning alohida huquqiy shakllariga: normativ va yakka tartibdagi aktlarni qabul qilish vakolatiga ega. Mazkur shakllar orqali ijro hokimiyatini amalga oshirish jarayonidagi barcha asosiy vazifalar hal etiladi. Yuridik adabiyotlarda bu aktlar boshqaruvning huquqiy aktlari sifatida ham ko’rsatib o’tiladi; uchinchidan, ijro hokimiyati – aniq subyekt ifodalanishiga ega, ya’ni ijro hokimiyatini amalga oshirish maxsus subyektlar zimmasiga yuklangan. Shu sababli, davlat-hokimiyat mexanizmida alohida bo’g’inni tashkil etuvchi ijro hokimiyati organlari mavjud. Qonun hujjatlariga binoan ijro hokimiyati organlariga O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, vazirliklar, davlat qo’mitalari, hokimlar boshchilik qiladigan ijroiya apparati va boshqa davlat va xo’jalik boshqaruvi organlari kiradi.

Adabiyotlar 1. Rustambayev M.X., Tuxtasheva U.A. Advokatura: kasb xunar kollejlari uchun o’quv qullanma. - T.: Ilm Ziyo, 2010. – 232 bet. 2. Rustambayev M.X., Tuxtasheva U.A. Sud hokimiyati va O’zbekiston Respublikasida sud huquq isloxotlar: ilmiy-publitsistik nashr. - Toshkent: TDYUI nashriyoti, 2009. – 559 b. 3. Salomov B. O’zbekistonda advokatlik faoliyati. - T.: Adolat, 1-2 tom 2000. – 225 b. 4. O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati: Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan 5380100 yurisprudensiya yo’nalishi bo’yicha bakalavriat talabalari uchun darslik: 2 jildik. / Mualliflar: G.Abdumajidov va boshq. – T. Konsauditinform-Nashr, 2007. – 360 b. - 472 b. 5. Jo’rayev I.B. O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati. O’quv uslubiy qo’llanma. - Toshkent: TDYUI, 2010 yil. – 8.5 b.t.

O'xshashlar

Davlat ekologik funksiyasini rivojlantirishning xalqaro huquqiy asoslari

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning huquqiy asoslari

Prokuratura organlarining huquqiy asoslari

Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat

Ijtimoiy tuzumning konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari