Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi, tamoyillari, iqtisodiy va huquqiy manbalari - Huquqshunoslik - Referatlar

Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi, tamoyillari, iqtisodiy va huquqiy manbalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

149 KB

Ko'chirib olish

Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi, tamoyillari, iqtisodiy va huquqiy manbalari Reja: 1. Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi 2. Tadbirkorlik huquqining asosiy tamoyillari 3. Tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy manbalari. 4. Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslari. 5. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlari.

1 . Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi O‘zbekiston Respublikasining 2000 yil 25 mayda qabul qilingan “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunining 3- moddasida quyidagi tahrirda bayon etiladi: "Tadbirkorlik faoliyati (tadbirkorlik)-tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, tavakkal qilib va o‘z mulkiy javobgarligi asosida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskorlik faoliyatidir". A) chunonchi, tadbirkorlik faoliyati ma’lum subyektlar tomonidan amalga oshiriladi. Ular kimlardan iborat bo‘lishi mumkin? Bu savolga javob Qonunning 4-moddasida beriladi, ya’ni: "Tadbirkorlik faoliyati subyektlari (tadbirkorlik subyektlari) belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tgan hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan yuridik shaxs va jismoniy shaxslardir". Ushbu moddaga muvofiq har qanday yuridik shaxs yoki jismoniy shaxs tadbirkorlik faoliyatining subyekti bo‘lavermaydi. Buning uchun ular belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lishlari kerak. Fuqarolik kodeksining 24-moddasiga muvofiq jismoniy shaxs, ya’ni "Fuqaro yakka tadbirkor sifatida davlat ro‘yxatidan o‘tgazilgan paytdan boshlab tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishga haqlidir". Yuridik shaxs ham tadbirkorlik faoliyati subyekti bo‘lib hisoblanishi uchun tegishli tartibda ro‘yxatdan o‘tgan, bunday faoliyatning muayyan turi bilan shug‘ullanish uchun ruxsatnoma (litsenziya) olgan bo‘lishi kerak. Shuning bilan birga tadbirkorlik faoliyati subyekti hisoblangan korxona yoki firma yuridik shaxs deb tan olinishi uchun FKning 44-moddasida nazarda tutilgan tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan bo‘lishi kerak. Tadbirkorlik faoliyati subyekti hisoblangan yuridik shaxs yoki fuqaro umuman olganda, mulk huquqi subyekti ham bo‘lishi kerak, chunki uning faoliyati "o‘z mulkiy javobgarligi asosida" amalga oshiriladi. Lekin tadbirkorlik faoliyati subyekti barcha hollarda mulk huquqi subyekti bo‘lishi shart emas. Masalan, fuqaro tomonidan amalga oshirilayotgan tadbirkorlik uning o‘ziga tegishli yoki u tomonidan ijaraga olingan mol-mulk asosida amalga oshirilayotgan bo‘lishi mumkin. Yuridik shaxs ham mol-mulkka nisbatan shunga o‘xshash huquqqa ega bo‘lishi mumkin. O‘zi shaxsan mulk huquqi subyekti bo‘lmagan yuridik shaxs (masalan, davlat korxonalari, firmalari, birlashmalari) tadbirkorlik faoliyatini davlat mulkiga asosan amalga oshiradi. Bunda ular davlat mulkiga nisbatan bo‘lgan xo‘jalik yuritish va operativ boshqarish huquqlaridan foydalanadilar. Xo‘jalik yuritish huquqining tushunchasi va ushbu huquqqa ega bo‘lgan yuridik shaxsning mulkiy huquq layoqati FKning 176, 177-moddalarida nazarda tutiladi. 176-moddaga muvofiq xo‘jalik yuritish huquqiga ega bo‘lgan yuridik shaxs unga biriktirilgan mol-mulkka mulk huquqi subyekti kabi egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Ushbu huquqqa ega bo‘lgan tadbirkor o‘z xohishi bilan qonunga zid kelmaydigan har qanday harakatlarni amalga oshiradi. Mulk huquqi subyekti bo‘lmasdan, mol-mulkni operativ boshqarish huquqiga ega bo‘lgan korxonalarning vakolatlari FKning 72, 178-moddalari bilan belgilanadi. Xo‘jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqiga nisbatan basharti FK va o‘zga qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, mulkchilik huquqi to‘g‘risidagi qoidalar qo‘llaniladi. Demak, tadbirkorlik faoliyati mulk huquqi egasi bo‘lgan va bo‘lmagan shaxslar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Tadbirkorlik faoliyati subyektlari umumiy qoidaga binoan mulk huquqi egalari hisoblanadi, agar bunday huquqqa ega bo‘lmagan taqdirda, ular mulkdor tomonidan biriktirib qo‘yilgan mol-mulkka nisbatan xo‘jalik yuritish huquqiga yoki operativ boshqarish huquqiga ega bo‘ladilar va tadbirkorlik faoliyatini mulkdor tomonidan belgilangan vakolat doirasida amalga oshiradilar (FKning 71, 177-m.m.). B) tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdan asosiy maqsad daromad (foyda) olishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun tadbirkor o‘z faoliyatini bozor talablariga moslashtirib

rejaga soladi, kerakli va sotib oluvchilar uchun zarur bo‘lgan mahsulotlarni ishlab chiqarishga, xarid qilishga raqobatlashuvda faol qatnashishga harakat qiladi. Iqtisodiy manfaatdor birinchi galda foyda olish bilan bog‘liq xo‘jalik faoliyatining natijalarini umumlashtiruvchi asosiy ko‘rsatkich ham foydadir. Foyda qancha ko‘p olinsa, mehnatga nisbatan rag‘batlantirish, qiziqish ham shuncha baland bo‘ladi, tadbirkorlikda yuqori samaralarga erishiladi. Tadbirkor o‘z faoliyatini yuritish natijasida oladigan umumiy daromadidan ma’lum qismini soliqlar va boshqa to‘lovlar uchun ajratadi. To‘lovlarni to‘lashdan tadbirkor ixtiyorida qolgan daromad sof foyda sifatida to‘la-to‘kis uning tasarrufiga o‘tadi. Sof foydadan qaysi maqsadda foydalanishni tadbirkor o‘zi mustaqil ravishda hal qiladi. V) tavakkalchilik bilan faoliyat yuritish tadbirkorga xos xususiyatdir. Tadbirkor bozor haqidagi ma’lumotlar va axborotlardan doimo xabardor bo‘lib turish, zarur bo‘lgan taqdirda o‘z faoliyatiga tezda o‘zgartish kiritish va bozor sharoitiga moslashgan holda ortiqcha tashvish va xarajatlarsiz faoliyat yuritishga harakat qiladi. Aks holda u raqobatga bardosh bera olmasligi va bankrotlikka uchrashi mumkin. Tadbirkorning bankrot bo‘lishi boshqalarning aybi tufayli sodir bo‘lishi ham mumkin. Masalan, boshqalar tadbirkorning mahsulot (tovar) ishlab chiqarishi uchun zarur bo‘lgan xom ashyoni o‘z vaqtida, kelishilgan muddatda yetkazib bermasa yoki yetkazib berilgan xom ashyo foydalanish uchun yaroqsiz bo‘lsa, sotilgan tovarning yoki bajarilgan ishning haqi o‘z vaqtida to‘lanmasa-bunga o‘xshash va boshqa holatlar tadbirkorni bankrotlikka olib kelishi mumkin. Bunday hollar yuz berishi bilan tadbirkor unga yetkazilgan zararni javobgar shaxslardan undirib olishni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi. Lekin tadbirkorning zarar ko‘rishida aybi yo‘qligini isbotlay olgan shaxs javobgarlikdan ozod bo‘lishi ham mumkin (FK 333-moddasining 3-qismi). Agar tadbirkorning mol-mulki ba’zi bir tabiiy ofat, boshqa oldini olish mumkin bo‘lmagan іodisalar (fors-major vaziyatlar) tufayli nobud bo‘lsa, uning uchun hech kim javobgar emas. Tadbirkor unga yetkazilgan zararni faqat sug‘urta summasi miqdorida (agar mol-mulk sug‘urta qilingan bo‘lsa) undirib olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. G) tavakkalchilikning yana bir ko‘rinishi tadbirkor o‘z faoliyatining natijalari va zimmasiga olgan majburiyatlari yuzasidan shaxsan o‘zi javobgar bo‘lishidan iborat. Fuqarolik kodeksining 25-moddasiga muvofiq tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi fuqaro o‘z majburiyatlari yuzasidan o‘ziga tegishli butun mol-mulki bilan javob beradi. Mazkur Kodeksning 48-moddasiga muvofiq tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi korxona (yuridik shaxs) ham o‘z majburiyatlari yuzasidan o‘ziga tegishli butun mol-mulki bilan javob beradi. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi davlat korxonasi o‘z majburiyatlari bo‘yicha Fuqarolik kodeksining 72-moddasi beshinchi qismida hamda 76-moddasi uchinchi qismida nazarda tutilgan tartibda va shartlar asosida javob beradi. Tadbirkorlik mulkiy javobgarlikka asoslanadi. Barcha tadbirkorlar iqtisodiy mustaqil va o‘zaro munosabatlarda teng huquqlidir. Shunday ekan, bunday munosabatlar shartnomalar tuzish yo‘li bilan rasmiylashtiriladi. Shartnomani bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmaslik natijasida zarar yetkazilgan taqdirda ushbu zararni undirish haqida talab qo‘yilishi va shuningdek da’vo qo‘zg‘atilishi mumkin. Bunday talab yoki da’vo mulkiy tusga ega, chunki yetkazilgan zararni undirish shartnomani buzgan tadbirkorning mulkiga qaratiladi. D) tadbirkorlik - bu tashabbuskorlik demakdir. Agar tadbirkor iqtisodiy faoliyatda tashabbus ko‘rsata olmasa, u o‘z oldiga qo‘yilgan maqsadga erisha olmaydi, raqobatga bardosh bera olmaydi va natijada bankrot bo‘lishi muqarrar. Bozor sharoitida tadbirkor o‘z faoliyatini o‘zi mustaqil tanlaydi, belgilaydi, rejalashtiradi va uyushtiradi. Uning faoliyati boshqalar tomonidan, ayniqsa, yuqoridagi tashkilotlar tomonidan rejalashtirilmaydi. Tadbirkor ishlab chiqarilayotgan mahsulotga, bajarilayotgan ishga, ko‘rsatilayotgan xizmatga bo‘lgan talablarni hisobga olib, taraqqiyot istiqbollarini o‘zi shaxsan

belgilaydi. Bunday vazifani bekamu ko‘st amalga oshirish undan barcha holatda yuqori malakali qobiliyat va faol tashabbus ko‘rsatishni talab qiladi. Tashabbus ko‘rsatish amaldagi qonunlarda nazarda tutilgan qoidalar asosida va doirasida amalga oshiriladi. Bunday qoidalar Fuqarolik kodeksining 24, 25, 26, 39, 41, 48, 56, 57, 72, 76, 176-178, 324-339-va boshqa moddalarida, “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunning tegishli moddalarida nazarda tutiladi. Tadbirkor o‘z faoliyati bo‘yicha tashabbus ko‘rsatishda ushbu qonun-qoidalarga rioya qilishi shart. Shuning bilan birga har bir tadbirkor korxona o‘z Ustavi, ta’sis hujjatlari doirasida faoliyat ko‘rsatadi. Tadbirkorga xoіlagan faoliyat bilan shug‘ullanishda tashabbus ko‘rsatish uchun erkinlik berilgan, bunday erkinlikdan qonun bilan taqiqlanmagan barcha holatlarda foydalanish mumkin. 2. Tadbirkorlik huquqining asosiy tamoyillari A) qonun bilan taqiqlanmagan har qanday faoliyatni amalga oshirishda o‘ziga tegishli mol-mulkdan o‘z xohishi va manfaatlarini ko‘zlab foydalanishi uchun tadbirkorga berilgan erkinlik asosiy tamoyillardan iborat. Ushbu tamoyilga amal qilish "Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida"gi Qonunda o‘z ifodasini topgan. Uning 1-moddasiga muvofiq, "qonunning asosiy ifodalari fuqarolarning tadbirkorlik faoliyatida erkin ishtirok etishi va manfaatdorligi uchun kafolatlar hamda sharoitlar yaratishdan, ularning ishchanlik faolligini oshirishdan, shuningdek tadbirkorlik faoliyati subyektlari huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishdan iborat". Demak, tadbirkor qonun bilan taqiqlanmagan har qanday faoliyat bilan shug‘ullanishi mumkin, ya’ni u mulk huquqi subyekti, xo‘jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqi subyekti bo‘lishidan qat’i nazar, unga tegishli mol-mulk asosida qonun bilan taqiqlanmagan faoliyatni amalga oshirish uchun erkinlik beriladi, sharoit va kafolatlar yaratiladi. Tadbirkor o‘z mol-mulki asosida, uning qaysi shakldan (xususiy yoki ommaviy) iborat bo‘lishidan qat’i nazar, turli xo‘jalik faoliyatini erkin tanlash va erkin amalga oshirish huquqiga ega. Asosiy masala shundan iboratki, bunday faoliyat qonunga zid bo‘lmasligi va qonun bilan taqiqlanmagan bo‘lishi lozim. Mulkchilikning hamma shakllarining, xo‘jalik faoliyatining barcha turlarining teng huquqlilik asosida amal qilishi tadbirkorlikning asosiy talablaridan hisoblanadi. Demak, mulkchilikning qaysi shakliga asoslangan bo‘lmasin yoki qaysi shakldagi va turdagi xo‘jalik yuritish faoliyatidan iborat bo‘lmasin, tadbirkorlikning tashkil topishi va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan sharoit va tadbirlarni amalga oshirishda teng huquq va sharoit tug‘dirib beriladi. Bunday tenglik tadbirkorlarning iqtisodiy va huquqiy mustaqilligidan darak beradi. Ularning har biri o‘ziga tegishli alohida mol-mulkka ega, mulkiy munosabatlarda o‘z nomidan mustaqil ishtirok etadilar, xo‘jalik faoliyatini yuritishda biri ikkinchisiga qaram emas, o‘z majburiyatlari va qarzlari yuzasidan, shuningdek o‘z faoliyatining natijalari bo‘yicha o‘zlari javob beradilar. Tadbirkorlikda o‘zaro hamkorlik, javobgarlik va erkin raqobatlashuv muhim ahamiyatga ega. Bunday sharoitni yaratishda va ta’minlashda davlat o‘z zimmasiga vazifa oladi. Bunday sharoit mavjud bo‘lishi uchun tadbirkorlar ham o‘z faoliyatini yuritishda bir-birlariga beg‘araz yordam berishlari, vijdonan va adolatli munosabatda bo‘lishlari, o‘z huquqlarini amalga oshirishda jamiyatning ma’naviy tamoyillariga amal qilishlari va ishbilarmonlik axloqiy qoidalarini hurmat qilishlari lozim. Tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi shaxslar o‘z faoliyatini amalga oshirishda FKning 9- moddasiga amal qilishlari zarur. Ushbu moddaning 4-qismiga binoan "Fuqarolar va yuridik shaxslar o‘z huquqlarini amalga oshirishda jamiyatning ma’naviy tamoyillari va axloqiy normalarini hurmat qilishlari, tadbirkorlar esa - ish odobi qoidalariga ham rioya etishlari kerak". Qonun bilan taqiqlangan yoki qonunga rioya qilinmasdan amalga oshirilgan tadbirkorlik, uning qaysi shakldagi mulkchilikka asoslangan yoki qaysi turdagi xo‘jalik, tijorat faoliyatidan iborat bo‘lishidan qat’i nazar, haqiqiy deb hisoblanmaydi va bunday tadbirkorlikka nisbatan

FKning 116-moddasi tadbiq qilinadi hamda 114-moddasida nazarda tutilgan oqibatlar kelib chiqadi. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda qonun bilan taqiqlangan yoki korxonaning, firmaning ustavida, ta’sis hujjatlarida nazarda tutilmagan va qonunga zid keladigan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar, shirkatlar, uyushmalar, xususiy firmalarning faoliyati FKning 53, 54-moddalariga asosan tugatilishi mumkin. "Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida"gi Qonunning 48-moddasi 1-qismiga binoan tadbirkorlik faoliyatini tugatish ushbu faoliyatni amalga oshiruvchi shaxs (jismoniy yoki yuridik shaxs)ning mol-mulki egasining yoki tadbirkor korxonaning tuzishga vakolatli organning qaroriga binoan amalga oshiriladi. B) tadbirkorning iqtisodiy mustaqilligi va teng huquqliligi uning erkin raqobatlashuvi uchun zamindir. Tadbirkor qonun bilan taqiqlanmagan holda xo‘jalikning barcha sohasida o‘z faoliyatini erkin ravishda raqobatlashuv tamoyili asosida amalga oshirishi mumkin. O‘tmishda, jamiyatning iqtisodiy negizini faqat sotsialistik mulkchilik tashkil qilgan davrda raqobatchilikka yo‘l qo‘yilmas edi. Raqobatchilikka, xususiy mulkka, kapitalistik ishlab chiqarishga asoslangan hodisa, deb baho berilar edi. Endilikda mulkchilikning xilma-xil shakllari uchun ularning iqtisodiy va huquqiy jihatdan teng ravishda rivojlanishiga sharoit tug‘ildi. Shu tufayli, tadbirkorlik faoliyatiga keng imkoniyat yaratildi. Tadbirkorlikning raqobatlashuv tamoyili asosida rivojlanishi bozor munosabatlarini shakllantirish uchun zarur bo‘lgan uslubdan, vositadan iboratdir. Raqobatlashuv aholi uchun kerakli mahsulot va tovarlarni tezda ishlab chiqarishga va bozorga yetkazishga, tadbirkorlik faoliyatining turli shakllarini vujudga keltirish va rivojlantirish, ishlab chiqarishda samaradorlikni oshirish va qolaversa, jamiyatning iqtisodiy manbaini mustahkamlashga yordam beradi. Lekin raqobatlashuv adolatli, insofli bo‘lishi zarur. Raqobatlashuv natijasida ba’zi bir tadbirkorlar bozor sharoitida ustunlikni egallab, boshqa tadbirkorlarni og‘ir va mushkul iqtisodiy holatga tushirib qo‘yishlariga, raqobatni cheklashga qaratilgan harakatlarga yo‘l qo‘ymaslik kerak. O‘zaro raqobat uchun berilgan erkinlik tadbirkorlik va ishbilarmonlik qobiliyatlarini bo‘g‘ib qo‘yishga qaratilgan bo‘lmasligi, birovlarning xo‘jalik faoliyatiga qarshi yo‘naltirilmasligi kerak. Tadbirkor tomonidan raqobatlashuvni cheklash maqsadida: -tadbirkor tomonidan o‘zining bozorda ustun turishdan foydalanib uni suiiste’mol qilishga, ya’ni tovarlarni ishlab chiqarishni cheklash, to‘xtatish va tanqislikni tug‘dirish maqsadida ularni oldi-sottidan chetlatish yoki narx-navoni oshirib yuborish yo‘li bilan; -bir-biriga o‘xshash (monand) tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxsning qonuniy manfaatlariga zarar yetkazilishga qaratilgan insofsiz harakatlarni bajarish; -tovarni ishlab chiqaruvchi haqida, tovarning zaruriyati, sifati va boshqa foydali xususiyatlari xaqida sotib oluvchilarda noto‘g‘ri fikr tug‘dirish, tovarlarni ko‘rgazma qilishda, tijorat qilishda va ular xaqida axborotlar berishda noto‘g‘ri va odobsizlik bilan solishtirish, boshqa tadbirkor mahsulotining tashqi shaklini, ko‘rinishini o‘zboshimchalik bilan o‘zlashtirish va boshqa shunga o‘xshash harakatlarga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Tegishli huquqiy hujjatlarda insofsiz raqobatchiga nisbatan jarima solish, yetkazilgan zararni undirish kabi javobgarlikni qo‘llash nazarda tutiladi. O‘zbekiston Respublikasining 1994 yil 22 sentabrda tasdiqlangan Jinoyat kodeksida raqobatchi obro‘sizlantirilganligi uchun jinoiy javobgarlik ham nazarda tutilgan. Mazkur Kodeksning 192-moddasiga binoan raqobatchini obro‘sizlantirish, ya’ni bosma yoki boshqa usulda ko‘paytirilgan matnlarda yoki ommaviy axborot vositalari orqali xo‘jalik yurituvchi subyektning ishbilarmonlik nufuziga putur yetkazish maqsadida bila turib yolg‘on, noaniq yoki buzib ko‘rsatilgan ma’lumotlar tarqatilgani uchun eng kam oylik ish xaqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq bilan jazolanadi. Tovar bozorlarida monopoliya o‘rnatish erkin raqobatning rivojlanishi uchun to‘sqinlik qiladi. O‘zbekiston Respublikasining 1996 yil 27 dekabrdagi "Tovar bozorida monopolistik

faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida"gi1 Qonunining 18-moddasiga muvofiq monopolistik faoliyat va insofsiz raqobatning oldini olish maqsadida quyidagi javobgarlik nazarda tutiladi: 1. Monopoliyaga qarshi qonunbuzarlikni to‘xtatish, dastlabki holatni tiklash, shartnomalarni bekor qilish yoki o‘zgartirish to‘g‘risidagi ko‘rsatmalarni bajarishdan bo‘yin tovlaganlik yoki o‘z vaqtida bajarmaganlik uchun: a) boshqaruv organlari va yuridik shaxs bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlardan - eng kam ish xaqining yuz baravaridan besh yuz baravarigacha miqdorda; b) jismoniy shaxs bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlardan - eng kam ish haqining besh baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima undirish; 2. Monopoliyaga qarshi davlat organiga axborot taqdim etmaganlik yoki ataylab noto‘g‘ri ma’lumotlar taqdim etganlik uchun: a) boshqaruv organlari va yuridik shaxs bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlardan - eng kam ish xaqining qirq baravaridan ellik baravarigacha miqdorda; b) jismoniy shaxs bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlardan - eng kam ish haqining besh baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima undirish. Jarimani undirish to‘g‘risidagi davlat organining qarori majburiy ravishda amalga oshiriladi. Jarima xo‘jalik yurituvchi subyekt, boshqaruv organi yoki mansabdor shaxs tomonidan jarima solinganligi to‘g‘risidagi qaror olingan paytdan boshlab o‘ttiz kun muddat ichida akseptsiz tartibda to‘lanadi va davlat budjetiga o‘tkaziladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektning arizasiga binoan uning bankrot bo‘lib qolishining oldini olish maqsadida monopoliyaga qarshi davlat organi yoki sud unga jarimani bo‘lib-bo‘lib to‘lash uchun ruxsat berishlari mumkin. Mazkur Qonunga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 25 iyunda qabul qilgan qarori bilan monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzish faktlari bo‘yicha ish qo‘zg‘atish va ularni ko‘rib chiqish va tegishli qarorlar qabul qilish tartibi va muddatlari belgilanadi[1]. Nazarda tutilgan tartib quyidagi masalalarni hal qilishga qaratilgandir: a) monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzganlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish; b) monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzishni to‘xtatish to‘g‘risida ko‘rsatmalar berish; v) monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzganlik uchun jarimalar solish to‘g‘risida ishlarni ko‘rib chiqish; g) monopoliyaga qarshi davlat organining qarorlari ustidan shikoyat qilish tartibi va asoslariga oid masalalar. Jinoyat kodeksining 183-moddasiga binoan monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzish ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etilgan bo‘lsa, eng kam oylik ish haqining yigirma besh yoki yigirma beshdan ellik baravarigacha, shuningdek uch yilgacha yoki uch yildan besh yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud uch yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi. Ustun mavqeni egallab turgan xo‘jalik yurituvchi subyektning raqobatni cheklaydigan va boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarning manfaatlarini kamsitgan yoxud kamsitishi mumkin bo‘lgan harakatlarini taqiqlash tadbirkorlarning bozor munosabatlarida erkin qatnashishlarini ta’minlash borasida muhim ahamiyat kasb etadi. V) mustaqil iqtisodiy faoliyat va javobgarlik tadbirkorlik tamoyillaridan biridir. Ushbu tamoyil tadbirkorlik tushunchasi ma’nosidan kelib chiqadi va tadbirkorning iqtisodiy mustaqilligi, teng huquqli bo‘lishi bilan ifodalanadi. Tadbirkorning tavakkalchilik tamoyili asosida faoliyat yuritishi ham uning iqtisodiy mustaqilligidan, faoliyat turini erkin tanlashidan darak beradi. Tadbirkor uchun olingan daromad-foyda, olinmay qolgan daromad-zarar. Zarar uchun faqat o‘zi javob beradi. Uning faoliyati va faoliyatining natijalari uchun hech kim javob bermaydi. Agar u bankrot bo‘lsa, kreditorlari oldida o‘zi javobgar bo‘ladi. Shuning uchun tadbirkor bunday oqibatga duch kelmaslik uchun o‘z faoliyatining turini bozor sharoitiga moslashtirib, erkin tanlaydi, to‘g‘ri rejaga soladi, raqobatlashuvda faol qatnashadi, tashabbuskorlikni qo‘ldan bermaslikka harakat qiladi.

Qonun talablariga rioya qilingan holda to‘g‘ri amalga oshirilgan tadbirkorlik unumli iqtisodiy natijalarga erishish uchun yordam beradi. Mustaqil faoliyat yuritish natijasida samarali natijalarga erishgan tadbirkor o‘z faoliyat mahsulini ham mustaqil ravishda tejaydi va rejaga solgan holda taqsimlaydi. Korxonaning mulki asosiy fondlar va aylanma mablag‘lar, shuningdek qiymati mustaqil balansda aks ettirilgan va korxonaga mulk huquqi yoki xo‘jalik yuritish va operativ boshqarish huquqi bo‘yicha tegishli bo‘lgan mol-mulkdan tashkil topadi. Tadbirkorlikni amalga oshirishda asosiy va aylanma fondlardan unumli ularning har biri uchun nazarda tutilgan maqsadlarda foydalanish samarali natijalar beradi. Bozor munosabatlariga o‘tishda raqobatbardosh mahsulot yetishtirish, daromad salmog‘ini oshirish uchun korxonaning aylanma mablag‘i yetarli bo‘lishi lozim. Aylanma mablag‘ni maqsadli ishlatmasdan, duch kelgan o‘rinda sovurish oxir-oqibatda xo‘jalik subyektini bankrotlikka olib boradi. Shunday ekan, aylanma mablag‘larning iqtisodiyotdagi o‘rnini tadbirkor puxta o‘zlashtirishi, anglashi kerak. Korxonalarning aylanma mablag‘lari hisob raqamdagi mablag‘, korxona kassasidagi naqd pul, mahsulot zaxiralari, xom-ashyo va materiallardan iborat. Banklarning mablag‘i esa ombordagi ashyolar, bank kassasidagi naqd pul, muxbirlik hisobidagi mijozlar aylanma mablag‘laridan iborat bo‘ladi. Bevosita ishlab chiqarish jarayonida band bo‘lgan aylanma mablag‘larning salmog‘i qanchalik ko‘p bo‘lsa, aylanma mablag‘lardan shunchalik samarali foydalaniladi. Amaliyotda aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligi ularning aylanish koeffitsenti bilan o‘lchanadi. Faoliyat yuritish natijasida olingan foyda, amortizatsiya ajratmalari, qimmatli qog‘ozlarni sotishdan olingan mablag‘lar, mehnat jamoasi a’zolarining, yuridik shaxslarning, fuqarolarning pay va boshqa badallari, shuningdek boshqa tushumlar tadbirkor korxonaning moliyaviy resurslarini shakllantirish manbai hisoblanadi. Tadbirkorlik natijasida olingan daromaddan qoladigan foyda korxonaning to‘la tasarrufiga kelib tushadi. Sof foyda deb barcha ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni qoplashga sarflangan mablag‘lar (ish haqi, ijara uchun to‘lov, qarzlarni va ssudalar bo‘yicha foizlarni to‘lash va hokazolar) faoliyat yuritish natijasida olingan daromaddan chiqarib tashlangandan keyin qolgan foydaga aytiladi. Ushbu foydadan foydalanish yo‘llarini tadbirkor mustaqil belgilaydi, o‘z faoliyati va mehnat jamoasining ijtimoiy rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan zaxira jamg‘armasini va boshqa jamg‘armalarni tuzadi. Mustaqil xo‘jalik faoliyati yuritish va faoliyat mahsulini mustaqil taqsimlash uchun asosiy zamin shundan iboratki, tadbirkor faoliyatining barcha sohalarida boshqa tadbirkorlar, tashkilotlar va fuqarolar bilan munosabatlarni yuqoridan tushiriladigan ko‘rsatmalar asosida emas, balki o‘zi mustaqil ravishda uyushtiradi va shartnomalar tuzish yo‘li bilan rasmiylashtiradi. Tadbirkor o‘ziga qarashli mol-mulkdan erkin fodalanish asosida mahsulot chiqaradi, uni sotadi yoki ayirboshlaydi, turli ishlarni bajaradi yoki xizmat ko‘rsatadi, boshqa tadbirkorlar bilan bellashuv natijasida o‘z faoliyatini ro‘yobga chiqarishga harakat qiladi va ushbu faoliyatning natijalari uchun, shuningdek kreditorlari oldida mustaqil javob beradi. G) umumiy tamoyilga binoan tadbirkorlar ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatlarining har xil turdan iborat bo‘lishidan va ularning tashkil topishi turli shakldagi mulkchilikka asoslangan bo‘lishidan qat’i nazar, ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarining himoya qilinishiga kafolat beriladi. Tadbirkorlik faoliyati mahsulot ishlab chiqarishdan, uni sotishdan, olishdan, xarid qilishdan, turli ishlarni bajarishdan, masalan, pudrat shartnomasi bo‘yicha turar joy yoki inshoat qurish, xizmat ko‘rsatishdan, ya’ni yuk va passajirlar tashishdan, turli moddiy-maishiy xizmatni bajarishdan iborat bo‘lishi mumkin. Tadbirkorlikning ushbu va boshqa turlari har xil shakldagi mulkchilikka asosan amalga oshirilishidan qat’i nazar, ular qonun oldida teng huquqlidir.

“Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonun barcha tadbirkorlar uchun teng tatbiq qilinadi. Qonunda ko‘zda tutilgan umumiy qoidalar, huquq va burchlar, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun bajarilishi zarur bo‘lgan shartlar, talablar, kafolatlar tadbirkorlikning qaysi turdagi faoliyatlardan iborat bo‘lishidan qat’i nazar, barcha tadbirkorlar uchun bir xilda tatbiq qilinadi. Qonunning 4-bobida nazarda tutilgan qoidalarga binoan tadbirkorning ishchanlik obro‘si, uning intellektual faoliyat natijalari, faoliyatining tijorat siri, unga yetkazilgan zararni qoplash, turli xil tekshirishlardan cheklash kabi masalalar bo‘yicha huquq va manfaatlari himoya qilinadi. Qonun bo‘yicha turli shakldagi tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi uchun teng iqtisodiy sharoit va ularni himoya qilish uchun teng huquqiy kafolatlar bilan ta’minlashni davlat o‘z zimmasiga oladi. Bu birinchi galda Asosiy Єonun - O‘zbekiston Konstitutsiyasida o‘z aksini topdi. Konstitutsiyaning 53-moddasiga binoan "...Davlat iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi”. Konstitutsiya bilan mustahkamlangan umumiy tamoyil O‘zbekistonning tegishli qonun hujjatlarida o‘z aksini topdi. O‘zbekiston qonunlarida tadbirkorlarning fuqarolik huquqini sudlov yo‘li va boshqa usullar bilan himoya qilishga oid qoidalar nazarda tutiladi. FK 10-moddasining 2-qismiga va 12-moddasiga muvofiq ma’muriy organ tomonidan qabul qilingan tadbirkorlarning huquqini buzadigan qaror ustidan sudga shikoyat qilish nazarda tutildi. Ushbu Kodeksning 11- moddasiga muvofiq "...o‘z huquqini shaxsning o‘zi himoya qilishi; ma’naviy ziyonni qoplash; davlat organlarining qonunga zid hujjatini sudning qo‘llamasligi" kabi fuqarolik huquqlarini himoya qilishga qaratilgan usullar ko‘zda tutiladi. Fuqarolik kodeksining 12-moddasi demokratik xususiyatlarni yaqqol ifodalovchi moddalardan iborat. Unga ko‘ra, davlat organlari fuqaroning yoki yuridik shaxsning huquq va manfaatlarini g‘ayriqonuniy ravishda buzishga qaratilgan hujjat qabul qilsalar, bunday hujjatni haqiqiy emas, deb topish va bunday hujjat natijasida yetkazilgan zararni undirish haqida fuqarolar sudga murojaat qilishlari mumkin. Bunday huquq va kafolatlar to‘la-to‘kis tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi shaxslarga ham taalluqlidir. O‘zbekiston Konstitutsiyasining 44-moddasiga muvofiq, fuqarolar va yuridik shaxslar, jumladan, tadbirkorlar davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlangan. Konstitutsiya bilan belgilangan ushbu asosiy qoida O‘zbekiston Respublikasining 1994 yil 6 mayda qabul qilingan "Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida"gi, 1995 yil 30 avgustdagi "Fuqarolarning huquq va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida"gi[2] Qonunlarida o‘z aksini topdi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Plenumi 1996 yil 19 iyulda "Fuqarolarning huquq va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar ustidan keltirilgan shikoyatlarni sudlarda ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida"[3] qaror qabul qildi. 1995 yil 30 avgustdagi Qonun va bunga binoan qabul qilingan Oliy sud Plenumining 1996 yil 19 iyuldagi qaroriga muvofiq sudga nafaqat qonunga tenglashtirilgan, ya’ni qonun osti hujjat, shuningdek qonun hujjati ustidan ham shikoyat qilinishi mumkinligi nazarda tutiladi. Sud davlat organlari yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan qabul qilingan hujjatlarning qonunga muvofiq kelish-kelmasligi aniqlagach, ushbu hujjatni haqiqiy yoki haqiqiy emas, deb tan olishi mumkin. Bunday hujjat bekor qilinishi yoki qilinmasligidan qat’i nazar, u o‘z yuridik kuchini yo‘qotadi. Davlat organlari yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organining huquqiy hujjat (qaror, farmoyish va hokazo) qabul qilishdan yoki muayyan xatti-harakatni bajarishdan g‘ayriqonuniy ravishda bosh tortganligi aniqlangan taqdirda sud Fuqarolik kodeksi 8-moddasining 3-bandiga muvofiq yuridik fakt kuchiga ega bo‘lgan qaror chiqarishi mumkin. Tovar, xizmatlar va moliyaviy mablag‘larning erkin harakatda bo‘lishini cheklashga qaratilgan huquqiy hujjatlar ham FKning 12-moddasida nazarda tutilgan qoidaga muvofiq sud tomonidan haqiqiy emas, deb topilishi mumkin. Bunday cheklashlar, agar ular xavfsizlikni

ta’minlash, insonlarning hayoti va sog‘lig‘ini himoya qilish, tabiatni va madaniy boylikni muhofaza qilish uchun zarur bo‘lsa, faqat qonun hujjatlariga muvofiq joriy etilishi mumkin. Fuqarolik kodeksining 15-moddasida davlat organlari yoki ushbu organlar mansabdor shaxslarining g‘ayriqonuniy harakatlari (harakatsizligi), shuningdek ushbu organlarning qonunga muvofiq bo‘lmagan hujjatlari natijasida fuqaroga, yuridik shaxsga, jumladan, tadbirkorga yetkazilgan zararni undirish haqida qoida nazarda tutiladi. Yetkazilgan zarar davlat va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, shuningdek g‘ayriqonuniy harakatda (harakatsizlikda) ayblangan mansabdor shaxsning hisobidan undiriladi. Demak, yetkazilgan zararni undirish ikki xil budjetga: O‘zbekiston Respublikasining va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarning budjetiga, shuningdek mansabdor shaxsning mol-mulkiga (mablag‘iga) qaratiladi. Demak, davlat boshqaruv va hokimiyat organlari o‘z vakolatlariga yoki qonun hujjatlariga mos kelmaydigan hujjat qabul qilsalar, tadbirkor bunday hujjatni haqiqiy emas, deb e’tirof etish to‘g‘risida sudga murojaat etishga haqlidir. Tadbirkor huquqini buzgan davlat organi yoki o‘zga organlar, tashkilotlar yoxud ularning mansabdor shaxslari ko‘rsatmalarini bajarish natijasida, shuningdek bunday idoralar yoki ularning mansabdor shaxslari tadbirkorga nisbatan qonunda ko‘zda tutilgan burchlarini tegishlicha amalga oshirmaganliklari oqibatida tadbirkorga yetkazilgan zararni undirish xaqida ana shu organlarga, tashkilotlarga nisbatan sudda da’vo qo‘zg‘atiladi. Tadbirkorlik erkinligi tadbirkorning huquq va qonuniy manfaatlari nafaqat qonun bilan belgilangan choralar bilan muhofaza qilinadi, balki ushbu erkinlik, huquq va manfaatlar ular o‘rtasida tuziladigan shartnomalarda to‘liq o‘z ifodasini topadi. Shartnoma tadbirkorlarning iqtisodiy va huquqiy mustaqillik va teng huquqlikdan, mulkiy, xo‘jalik munosabatlarida ishtirok qilish uchun o‘z xohish va maqsadlarini erkin ravishda rasmiy ifoda etishlaridan darak beradi. Jamiyatda turli shakldagi mulkchilikning teng huquqlilik tamoyiliga asosan harakatda bo‘lishi va mulkiy munosabatlarda, tadbirkorlikni amalga oshirishda mol-mulkning bir shaxsdan ikkinchi shaxsning egalik huquqiga mulk huquqi subyektlarining o‘zgarishi bilan o‘tishi ushbu shaxslar o‘rtasidagi mavjud munosabatlarni tovar-pul munosabatlari, ya’ni, haq evaziga oshiriladigan munosabatlar emas, deyishga asos qolmaydi. Ularni rejali ishlab chiqarish va taqsimlash usullari asosida emas, balki shartnomalar vositasida tartibga solishga to‘g‘ri keladi. Shartnoma jamiyatda moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish, iste’mol qilish sohasida ehtiyoj va taklif qilish masalalarini oqilona belgilash, to‘g‘ri hal qilish uchun imkoniyat yaratadi. D) tadbirkorlikni erkin amalga oshirish va ishchi xodimlar yollashning ixtiyoriyligi umumiy tamoyillardan hisoblanadi. Har bir shaxs o‘zining mehnat qilish qobiliyati-ishchi kuchini tasarruf etishda mutlaq huquqqa ega. U bu huquqdan yakka tadbirkor sifatida yoki o‘zga shaxslar (jismoniy yoki yuridik shaxslar) bilan shartnoma (bitim, kontrakt) tuzish asosida foydalanishi mumkin. Har bir shaxs o‘zining ishchi kuchi, qobiliyatidan o‘z erki va xohishi bilan foydalanadi. Shuning bilan birga u tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish maqsadida yollanma mehnatdan foydalanishi mulki ya’ni shartnomaga asosan o‘zga shaxslarni mehnatga yollash huquqiga ega. Fuqarolik kodeksining 18-moddasiga muvofiq, yollanma mehnatdan foydalanish fuqaroning huquq layoqati mazmuni sifatida ifodalanadi. Demak, O‘zbekiston qonunlariga muvofiq, yollanma mehnatdan foydalanish uchun fuqaroga huquq beriladi. Fuqaro tadbirkor sifatida yollanma mehnatdan foydalanish uchun o‘zi ham mehnatga yollangan shaxs bilan faoliyat yuritishda birgalikda qatnashishi kerak bo‘ladi. Xususiy mulk mulkdorning (tadbirkorning) ishlab chiqarish jarayonida va (yoki) yollanma mehnatni qo‘llashda shaxsan, bevosita ishtirok etishiga asoslanishi mumkin. Tadbirkor qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan shartlar va doira chegarasida o‘ziga tegishli mulkiy huquq asosida o‘z faoliyatini amalga oshirish paytida fuqarolarning mehnatidan foydalanish to‘g‘risida ular bilan shartnoma tuzishi lozim.

Tadbirkorlik faoliyatining turli sohasida fuqaroning mehnatidan foydalanish uchun asos bo‘lgan mulkning qay shaklda ekanidan qat’i nazar, fuqaroga amaldagi qonunlar ko‘zda tutgan mehnat haqi berish va zarur bo‘lgan mehnat sharoitlari yaratish, shuningdek boshqa ijtimoiy- iqtisodiy kafolatlar bilan ta’minlash vazifasi tadbirkorning zimmasiga yuklatiladi. Bu vazifani bajarishda tadbirkor O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksiga va mehnat munosabatlarini tartibga solishga taalluqli boshqa qonun hujjatlariga amal qilishi lozim. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan har bir fuqaro yoki yuridik shaxs ixtiyoriy ravishda bu ishga kirishadi va tavakkalchilik tamoyiliga asosan o‘ziga va (yoki) boshqa shaxslarga tegishli mulklarni birlashtirish, ya’ni umumiy mulk asosida shaxsan tashabbus ko‘rsatib qo‘shimcha daromad (foyda) olishga intiladi. Mehnatga yollash tadbirkor bilan xodim o‘rtasida shartnoma tuzishni talab qiladi. Shartnoma teng huquqli taraflar o‘rtasida tuzilishi mumkin. Shunday ekan, shartnomada tadbirkor bilan mehnatga yollanuvchi xodimning ixtiyoriy irodasi, erki o‘z aksini topadi. Tadbirkorni yollanma mehnatni jalb etishga hech kim majbur qila olmaydi, u ushbu masalani o‘z ehtiyojini va imkoniyatlarini hisobga olgan holda hal qiladi. Shuning bilan birga xodimni ham yollanma mehnat bilan shug‘ullanishga hech kim majbur qilish huquqiga ega emas, u o‘z xohishi bilan yollanishi mumkin. Demak, yollanma mehnatga jalb etish ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi va ikkala tarafning ham, ya’ni tadbirkor va yollanuvchi xodimning bu masalada roziligi bo‘lishi talab qilinadi. Mehnat munosabatlari, jumladan, xodimlarni yollash, boshqa ishga o‘tkazish, ish vaqti va dam olish vaqti, mehnatga haq to‘lash va boshqa masalalar mehnat to‘g‘risidagi amaldagi qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi. 1995 yil 21 dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi 10-moddasining 3-qismiga muvofiq korxonalar, shuningdek ayrim fuqarolar ixtiyorida mehnat shartnomasi (kontrakt) bo‘yicha ishlayotgan jismoniy shaxslarning mehnatga oid munosabatlari normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi. Fuqaro yoki yuridik shaxs mehnatga haq to‘lash tartibini, shuningdek xodimlarning boshqa turdagi daromadlari shakllarini va miqdorlarini mustaqil ravishda belgilaydi. Xodimlarning ish haqi O‘zbekiston Respublikasining qonunlarida belgilangan miqdordan kam bo‘lmasligi kerak. Tadbirkorlik korxonasi o‘zida ishlovchi barcha xodimlar uchun xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlashga majburdir hamda ularning sog‘lig‘iga va mehnat qilish layoqatiga yetkazilgan zarar uchun qonunda belgilangan tartibda javob beradi. Mulkchilikning turli shakllari asosida faoliyat yurituvchi tadbirkor korxonalarning xodimlari davlat korxonalari xodimlari uchun belgilangan tartibda va shartlarga muvofiq ijtimoiy va tibbiy sug‘urta qilinadi hamda ijtimoiy-iqtisodiy ta’minlanadi. Shuning uchun ham korxonalar amaldagi qonunlarda belgilangan tartibda va miqdorlarda davlat ijtimoiy sug‘urta jamg‘armasiga va pensiya jamg‘armasiga mablag‘ o‘tkazishi shart. O‘zbekiston mehnatga oid qonun hujjatlarida xususiy korxonada ishchi kuchlarini yollash va mehnatga haq to‘lash tartibi hamda shartlariga alohida e’tibor beriladi. Xususiy korxonalar xodimlari mehnat shartnomasi (kontrakt) bo‘yicha yollanadi. Mehnat shartnomasi yozma shaklda tuziladi, unda taraflarning huquq va burchlari ko‘rsatiladi. Mehnat shartnomasida ko‘zda tutilishi zarur bo‘lgan ma’lumotlar quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: muayyan mutaxassislik, malaka yoki lavozim bo‘yicha ishlarni bajarish majburiyatlari; shartnoma tuzilgan muddat; mehnat va unga haq to‘lash shartlari, ijtimoiy va tibbiy sug‘urta hamda ijtimoiy ta’minot tartibi; xodimning ijtimoiy himoyalanganligi; mehnat shartnomasini buzganlik uchun javobgarlik; tomonlarning kelishuvi bo‘yicha boshqa ma’lumotlar. Demak, tadbirkorlik faoliyati bilan erkin shug‘ullanish va shu maqsadda xodimlarni yollash ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi. YE) tadbirkor tomonidan o‘z daromadlari to‘g‘risida bayonnoma (deklaratsiya) berilishi va daromadiga yarasha mutanosib ravishda soliqlar to‘lanishi umumiy tamoyillardan iborat.

Daromad olishning manbalari va usullari qanday bo‘lishidan qat’i nazar, soliq idoralari huzurida hisob berishning asoslov (deklarativ) shakli, tadbirkorlarning daromadlarini yashirib qolganlik (kamaytirib ko‘rsatganlik) uchun O‘zbekiston qonun hujjatlarida javobgarlik nazarda tutiladi. Bunday javobgarlik moddiy va jinoiy chora tusida bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston 1991 yil 15 fevralda birinchi marta o‘zining "Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to‘g‘risida"gi1 Qonunini qabul qildi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi, tadbirkorlikning rivojlanishi hisobga olingan holda ushbu Qonunga kiritilgan o‘zgartishlar, qo‘shimchalar davlat budjetining hamda mahalliy budjetlarning soliqlar tarzidagi daromadlari manbalarini belgilab berdi. Endilikda soliq tizimining huquqiy asoslari, soliq to‘lovchilarning huquqlari hamda majburiyatlari, soliq ishlarini yuritish tartiblari 1997 yil 24 aprelda tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi bilan belgilanadi2. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslardan soliqlar va yig‘imlarni undirishni tartibga solishga oid ayrim maxsus qoidalar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 23 oktabrda qabul qilingan qarori bilan belgilanadi. Soliqlarni joriy etishdan ko‘zlangan asosiy maqsad davlat iqtisodiy-ijtimoiy kafolatlarining moliyaviy bazasini ta’minlashdan, jismoniy (fuqarolar) va yuridik shaxslarning tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishdan, tabiiy boyliklardan tejab-tergab foydalanish va atorof muhitni muhofaza etishni rag‘batlantirishdan iboratdir. Tadbirkorlar faoliyatini soliq yo‘li bilan tartibga solish quyidagi asosiy tamoyillar asosida amalga oshiriladi: -soliq solish - yuridik shaxslarga nisbatan mulkchilik shaklidan qat’i nazar, qonun oldida tenglik, jismoniy shaxslarga esa - jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun oldida tenglik asosida amalga oshiriladi; -belgilanayotgan soliqlar va yig‘imlar tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) yoki pul mablag‘larining O‘zbekiston Respublikasi hududi doirasida erkin muomalada bo‘lishini bevosita va bilvosita cheklab qo‘yish yoki unga g‘ov bo‘lishi mumkin emas; -olingan manbalardan qat’i nazar, barcha daromadlarga soliq solinishi shart; -soliq imtiyozlarini belgilash ijtimoiy adolat tamoyillariga mos bo‘lishi kerak. Soliqlar umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig‘imlarga bo‘linadi. Umumdavlat soliqlariga yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig‘i, Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq, ekologiya solig‘i, suv resurslaridan foydalanganlik uchun olinadigan soliqlar kiradi. Ushbu soliqlar har yili qonuniy tartibda belgilanadigan normativlar bo‘yicha tegishli budjetlar o‘rtasida taqsimlanadi. Mahalliy soliqlar va yig‘imlar jumlasiga mol-mulk solig‘i, avtotransport vositalarini olib sotganlik uchun olinadigan soliqlar va savdo-sotiq qilish huquqi uchun yig‘im, jumladan, ayrim turlardagi tovarlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig‘imlari, yuridik shaxslarni, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslarni ro‘yxatga olganlik uchun yig‘im, avtotransport to‘xtash joyidan foydalanganlik uchun yig‘im, obodonchilik ishlari uchun olinadigan yig‘imlar kiradi. Mol-mulk va yer soliqlari O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari bilan joriy etiladi va respublikaning butun hududida undiriladi. Bu soliqlar va yig‘imlar stavkalarining miqdorlari (ushbu Kodeks bilan belgilanadigan yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq stavkasi bundan mustasno) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Reklama va obodonchilik ishlari uchun soliqlar va yig‘imlar Koraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar davlat hokimiyati organlari tomonidan joriy etiladi. Bu mahalliy soliqlar va yig‘imlar stavkalarining eng yuqori miqdorlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Mahalliy soliqlar va yig‘imlarni joriy etish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bilan muvofiqlashtirilishi lozim. Mahalliy soliqlar va yig‘imlar mahalliy budjetga o‘tkaziladi.

Ayrim toifadagi korxonalarga solinadigan soliqning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, "Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida"gi Qonunning 16-moddasiga binoan kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lanishini nazarda tutuvchi soddalashtirilgan soliq solish tizimi qo‘llanishi mumkin. Aksiz to‘lanadigan mahsulot chiqarayotgan mikrofirmalar va kichik korxonalar aksiz solig‘ini Soliq kodeksida belgilangan tartibda to‘laganlari taqdirda soddalashtirilgan soliq solish tizimiga o‘tishlari mumkin. Soliq solish tizimini tanlash huquqi mikrofirmalar va kichik korxonalarga beriladi. Yagona soliq, yalpi daromad solig‘i, yagona yer solig‘ini to‘lash tartibi va stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Savdo va umumiy ovqatlantirish korxonalari foyda (daromad) solig‘i va qo‘shilgan qiymat solig‘i o‘rniga budjetga yalpi daromad solig‘i to‘laydilar. Yalpi daromad solig‘ini hisoblab chiqarish tartibi va stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Soliq to‘lovchilarning huquq va majburiyatlari Soliq kodeksida batafsil nazarda tutiladi. Masalan, ular soliq organlaridan soliq haqidagi qonun hujjatlari masalalari bo‘yicha axborot va maslahatlar olish; qonun hujjatlari bilan belgilangan imtiyozlardan foydalanish; budjetga ortiqcha miqdorda tushgan soliqlar va yig‘imlar summasini qaytarish to‘g‘risida yozma ariza bilan murojaat qilish; soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha budjet oldidagi o‘z majburiyatlari yuzasidan soliq organlaridagi mavjud ma’lumotlar bilan tanishish; soliq organlari o‘tkazgan tekshiruv materiallari bilan tanishish va tekshiruv dalolatnomalarini olish, tekshiruvlarning natijalaridan norozi bo‘lgan taqdirda soliq organiga o‘zining yozma e’tirozlarini o‘n kunlik muddat ichida taqdim etish; soliq organlarining qarorlari va ular mansabdor shaxslarining xatti-harakatlari ustidan yuqori soliq organlariga yoki sudga shikoyat qilish; soliq solish obyektini hisobga olishda soliqlar va yig‘imlarni hisoblab chiqarish va to‘lashda o‘zlari yo‘l qo‘ygan xatolarni mustaqil ravishda tuzatish va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan o‘zga huquqlarga ham egadirlar. Tadbirkorlar zimmasiga muhim majburiyatlar yuklatiladi. Soliq kodeksining 12- moddasiga muvofiq ular a) belgilangan muddatda va tartibda soliq organlarida ro‘yxatdan o‘tish, yuridik manzili o‘zgargan taqdirda esa, bu haqda soliq organiga 10 kunlik muddat ichida xabar berish; b) soliqlar va yig‘imlarning tegishli summasini o‘z vaqtida va tegishli hajmda to‘lash; buxgalteriya hisobini va hisob hujjatlarini qonun hujjatlariga muvofiq yuritish; g) moliyaviy hisobotni, soliqlar bo‘yicha hisob-kitobni yoki daromadlar to‘g‘risidagi deklaratsiyalarni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda soliq organlariga taqdim etish; d) soliqlar va yig‘imlarni hisoblab chiqish, to‘lash bilan bog‘liq hujjatlar va ma’lumotlarni, shuningdek soliqlar va yig‘imlar yuzasidan imtiyozlar huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni soliq organlariga taqdim etish; ye) soliqlar va yig‘imlarni hisoblab chiqish, to‘lash masalalarini tekshirish uchun soliq organlarining mansabdor shaxslarini daromad olish yoki soliq solish obyektlarining saqlanishi bilan bog‘liq binolar va joylarga kirishiga ruxsat berish; j) soliq organlarining soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzish hollarini bartaraf etish to‘g‘risidagi talablarini va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa majburiyatni ham bajaradilar. Soliq bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarmaganlik uchun tadbirkorlarga nisbatan ma’muriy, fuqarolik-huquqiy va jinoiy javobgarlik qo‘llanishi mumkin. Masalan, Soliq kodeksi 135-moddasining 2-bandiga binoan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan jismoniy shaxslarning soliq organida ro‘yxatdan o‘tishdan bo‘yin tovlashi eng kam ish xaqining besh baravari miqdorida jarima solishga olib keladi. Ushbu moddaning 3-bandiga binoan daromad (foyda) yashirilgan taqdirda tadbirkordan yashirilgan daromadning (foydaning) butun summasi va yana shuncha summa miqdorida jarima undiriladi. Soliq solinadigan obyektlar yashirilganligi uchun ham tegishli javobgarlik nazarda tutiladi. Bunday xatti-harakatlarga qasddan yo‘l qo‘yilgan taqdirda jinoiy javobgarlik belgilanadi. Masalan, Jinoyat kodeksining 184-moddasiga binoan foyda (daromad) yoki soliq to‘lanadigan boshqa obyektlarni qasddan yashirish, kamaytirib ko‘rsatish, shuningdek, davlat tomonidan belgilangan soliqlarni, yig‘imlarni, boj yoki

boshqa to‘lovlarni to‘lashdan qasddan bo‘yin tovlash, basharti to‘lanmagan summa ancha miqdorni tashkil qilsa - eng kam oylik ish haqining ellik baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud mol-mulk musodara qilinib yoki musodara qilinmay olti oygacha qamoq jazosi bilan jozalanishi nazarda tutiladi. Shunga o‘xshash xatti-harakatlar takroran va ko‘p miqdorda sodir etilgan bo‘lsa, jarima to‘lash, axloq tuzatish ishlari bilan bir qatorda uch yilgacha, xatto uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish choralarini qo‘llash nazarda tutiladi. 3. Tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy manbalari. Tadbirkorlikning iqtisodiy manbalari xususiy mulk va ommaviy (davlat) mulk shakllaridan tashkil topadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 36-moddasiga muvofiq, har kim mulk huquqiga ega. Ushbu Asosiy Qonun-Konstitutsiyaning 53-moddasiga muvofiq, O‘zbekistonning iqtisodiy negizini har xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Tadbirkorlik barcha mulk shakllarining teng huquqliligiga asoslanadi. Mazkur moddaga muvofiq, xususiy mulk "boshqa mulk shaklari kabi" daxlsizdir. Mulkning qaysi shakllardan iborat ekanligi Fuqarolik kodeksida nazarda tutiladi. FKning 167-moddasiga binoan O‘zbekistonning iqtisodiy negizini xususiy va ommaviy mulk shakllari tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishni ta’minlashga bag‘ishlangan mulkchilik to‘g‘risida, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida, hamda tadbirkorlik, banklar, investitsiyalar, yer, monopoliyaga qarshi kurash to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining qabul qilinishi respublikada mulkiy munosabatlarning mohiyat va mazmun jihatidan jiddiy o‘zgarishiga va shu sababli tadbirkorlikning tarkib topishi va rivojlanishi uchun sharoit yaratdi. “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunning 14- moddasiga muvofiq, tadbirkorlik faoliyati tadbirkorlarning o‘z mol-mulki asosida va (yoki) jalb etilgan mol-mulk asosida amalga oshirilishi mumkin. O‘z mol-mulki asosida tadbirkorlik faoliyatini asosan yakka tartibdagi tadbirkorlar amalga oshiradi. Jalb etilgan mol-mulk deganda olingan qarz, kredit mablag‘lari, ijaraga olingan binolar, transport vositalari va shunga o‘xshash boshqa narsalarni tushunish mumkin. Qonunning 18-moddasiga binoan tadbirkorlik faoliyatining erkinligi uning iqtisodiy manbai bo‘lgan mulk shakllarining teng huquqligi va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishi bilan ifodalanadi. O‘tmishda jamiyatning iqtisodiy negizini asosan sotsialistik mulkning ikki xil shakli, ya’ni, davlat va kolxoz-kooperativ mulki tashkil etardi. Fuqarolarning mulki "shaxsiy" mulk va alohida shakldan iborat deyilsa-da, lekin ushbu mulk davlat korxonalarida, jamoat tashkilotlarida mehnat qilish natijasida olingan daromadlar hisobiga tashkil topishi, iste’moliy xarakterga ega bo‘lishi va fuqaroning shaxsiy moddiy va madaniy ehtiyojlarini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi lozim edi. Shaxsiy mulk asosida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun iqtisodiy jihatdan yetarli bo‘lmasa, huquqiy jihatdan mumkin emas edi. Asosiy ishlab chiqarish qurol-vositalarining faqat davlatga tegishli bo‘lishi, umumxalq mulki deb, lekin mulkning egasi shaxsan kim ekanligi, kim unga javobgar bo‘lishi noaniq bo‘lishi mulkka nisbatan xo‘jasizlik, beparvorlik, jamiyatda umumiy dangasalik va beg‘amlik kayfiyatlarining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Fuqarolarda mehnatga nisbatan qiziqish, tadbirkorlik faoliyati uchun kerak bo‘lgan tashabbuskorlik hissiyotlarini tarbiyalashga imkon bermadi. Davlat mulkining jamiyatda egallagan yetakchilik o‘rni qonun-qoidalar mohiyatini ham o‘ziga xos ravishda belgilab berdi. Masalan, davlat mulkining tarkib topishi, uni muhofaza qilish va unga asosan vujudga keladigan barcha turdagi munosabatlarni tartibga

solishga oid qoidalar kolxoz-kooperativ va ayniqsa fuqaroning shaxsiy mulkiga nisbatan tubdan farq qilar va ancha ustun turardi. Amaldagi qonun hujjatlarida O‘zbekiston Konstitutsiyasiga amal qilingan holda, mulkning o‘tmishda sotsialistik jamiyatning sinflarga bo‘linishiga asoslanib shakllarga ajratilishiga va qaysi shaklda, kimga tegishli bo‘lishiga qarab o‘rnatilgan tengsizlikka barham berildi. Mulkning kimga tegishli bo‘lishidan qat’i nazar, teng ravishda rivojlanishi uchun imkoniyatlarning mavjud bo‘lishi va ularni bab-baravar huquqiy muhofaza qilish qoidalari O‘zR FKning tegishli moddalariga nazarda tutildi. Iqtisodni tashkil qiluvchi asosiy masala bo‘lishi mulk masalasining bunday ijobiy hal qilinishi ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tashabbuskorlik hissiyotlarining kamol topishi, ishlab chiqarishda, xo‘jalik sohasida tadbirkorlik faoliyatlarini amalga oshirishda fuqarolar hamda tashkilotlar, ya’ni jismoniy va yuridik shaxslarning birgalikda bab-baravar manfaatdor bo‘lishi, ular o‘rtasida umumiy mol-mulkning vujudga kelishi va ushbu mulkdan hamkorlikda unumli foydalanish va samarali natijalarga erishish imkoniyatlarini yaratib berdi. Xususiy mulk bozor munosabatlarining asosiy iqtisodiy manbaidir. Xususiy mulk tashkil topmasdan turib, bozor munosabatlari haqidagi har qanday fikrlar xom xayoldir. Xususiy mulk va uning asosida vujudga keladigan munosabatlar bizning qonunchilik faoliyatimizda yangilikdir. Xususiy mulkning joriy qilinishi bilan fuqarolarning huquq layoqati doirasi kengaydi, ular 1963 yildagi Grajdanlik kodeksining 120, 121, 122, 128, 136-moddalaridagi oldingi cheklashlardan ozod bo‘ldi. Endi ular faqat shaxsiy moddiy va madaniy ehtiyojlarini ta’minlash uchun emas, balki xususiy mulk asosida turli tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishga va ishlab chiqarish jarayonida faqat o‘z mehnati emas, balki yollanma mehnatni jalb qilish va uning uchun kerak bo‘lgan qurol-vositalarga ega bo‘lish, ularni ijaraga berish yo‘li bilan qo‘shimcha daromadlar olish kabi huquqlardan foydalanishlari mumkin. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun iqtisodiy manba sifatida xususiy mulk bilan bir qatorda ommaviy (davlat) mulk ham qatnashadi. Ommaviy mulk tushunchasi davlatning barcha fuqarolariga va shuning bilan birga har bir fuqarosiga tegishli bo‘lgan mulk ma’nosini beradi. Lekin u o‘tmishda davlat mulkiga o‘xshash mavhum tushuncha emas, balki uning muayyan obyektlari va uni egallab turuvchi, undan foydalanuvchi va uni tasarruf etuvchi subyektlari aniq belgilandi. Ommaviy mulk davlatga tegishli mulkdan iborat bo‘lib, u ikki xil ko‘rinishda, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi mulki va munitsipal mulkdan tashkil topadi. FKda har bir turdagi mulk huquqining obyektlari va subyektlarining huquq layoqati haqida umumiy tushuncha beriladi. Davlat mulk huquqi o‘z mazmuni, ya’ni uni egallash, undan foydalanish, uning tasarruf etilishi jihatidan ikki xil guruhga bo‘linishi mumkin: a) davlat korxonalariga va muassasalariga biriktirib qo‘yilgan mol-mulk; b) tegishli budjet mablag‘lari va davlat korxonalari hamda muassasalariga biriktirilmagan, respublika davlat g‘aznasini tashkil qiladigan mol-mulk. Tadbirkorlik faoliyati asosan davlat korxonalari va muassasalariga biriktirib qo‘yilgan mol-mulk asosida amalga oshiriladi. Ushbu korxona va muassasalar ularga biriktirib qo‘yilgan davlat mulkiga nisbatan xo‘jalik yuritish va operativ boshqarish huquqiga ega bo‘lib, tadbirkorlik faoliyatini qonun hujjatlarida, ular uchun qabul qilingan Ustavlarda, ta’sis hujjatlarida belgilangan vakolat doirasida faol amalga oshiradilar. Tadbirkorlik faoliyati umumiy mulk, ya’ni bir necha fuqarolar va yuridik shaxslarga tegishli bo‘lgan mol-mulk asosida ham amalga oshirilishi mumkin. Bunday umumiy mulk birgalikdagi va ulushli mulkdan iborat bo‘lishi mumkin.

Ulushli va birgalikdagi umumiy mulk kimlarga tegishli bo‘lishi zarurligi FKda ko‘rsatilmaydi va bunday mulklarning subyektlari har qanday shaxsdan iborat bo‘lishi, ikkinchidan, birgalikdagi umumiy mulkni ulushlarga ajratish yoki uning ishtirokchilaridan birining ulush ajratishi mumkinligi nazarda tutiladi (FKning 216, 226-m.m.). Birgalikdagi umumiy mol-mulkning barpo bo‘lishi, uning xususiyati hisobga olingan holda quyidagicha belgilanadi: o‘z vazifasini, ya’ni foydalanish maqsadiga munosib bo‘lishini o‘zgartirmagan holda taqsimlanishi mumkin bo‘lmagan (bo‘linmaydigan ashyolar, ya’ni yaxlit tarzda belgilangan mol-mulklar) yoki qonun bo‘yicha taqsimlanishi mumkin bo‘lmagan, ikki yoki undan ortiq shaxslarning mulk huquqiga o‘tgan mol-mulk birgalikdagi umumiy mulk deyiladi. Mulk huquqi egalari har birining, ularga tegishli bo‘lgan umumiy mol-mulkdagi ulushlari (hissalari) aniq belgilab qo‘yilgan bo‘lsa, bunday mulk ulushli mol-mulk deyiladi. Ulushli mol-mulkda qonunga asosan yoki ishtirokchilarning kelishuvi bilan ularning ulushlari aniq belgilab qo‘yilmagan bo‘lsa, ulushlar teng deb hisoblanadi. Ulushlar teng bo‘lmasligi ham mumkin (FK 217-m.). Ulushli mulkni tasarruf qilishga nisbatan imtiyozli huquqlar belgilanadi (FK 224-m.). Birgalikdagi mol-mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etish haqida yangi qoidalar o‘rnatiladi (225-m). Umumiy qoidaga asosan birgalikdagi mulkka uning egalari birgalashib egalik qiladilar va foydalanadilar. Lekin ular o‘zaro kelishib, boshqacha tartib o‘rnatgan bo‘lishlari ham mumkin. Bunday mulkni tasarruf qilishda uning egalarining roziligi talab qilinadi. Tadbirkorlik rivojlanishining ta’siri ostida birgalikdagi mulk huquqi ishtirokchilarining har biriga ularning barchasining roziligi bilan ushbu mol-mulk yuzasidan bitimlar tuzish huquqi beriladi. Masalan, er-xotinga umumiy birgalikdagi mulk huquqida tegishli bo‘lgan mol-mulk negizida oilaviy tadbirkorlik amalga oshirilayotganda, ish muomalalarida er- xotin nomidan erning yoki xotinning roziligi bilan ulardan biri ishtirok etadi, bu rozilik yakka tartibdagi tadbirkor ro‘yxatdan o‘tkazilayotganda tasdiqlangan bo‘lishi lozim. Tadbirkorlarning roziligi bilan vakolat berilmasdan tuzilgan bitim xaqiqiy emas deb hisoblanishi nazarda tutiladi. (FK 225-m.). Tadbirkorlik subyektlari, ya’ni tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi shaxslar fuqarolardan, fuqarolarning uyushmalaridan (xo‘jalik jamoalari va shirkatlardan), ajnabiy davlatlarning fuqarolari va yuridik shaxslaridan iborat bo‘lishi mumkin. Shunday ekan, tadbirkorlik faoliyati turli shakldagi mulk huquqi asosida va ishtirokida amalga oshirilishi mumkin. Birgalikda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish maqsadida birgalikdagi korxonalar, firmalar, aksiyadorlar jamiyatlari tuziladi. Bunday birgalikdagi tadbirkorlik ularda qatnashuvchi shaxslarning mol-mulkini jalb etish hisobiga, ya’ni umumlashtirish asosida amalga oshiriladi. Umumiy mulkda har bir tadbirkor xo‘jalik jamoasi a’zosining ulushi belgilanadi, ya’ni tadbirkorlikni amalga oshirish natijasida ko‘lga kiritilgan daromad ham ulushning miqdoriga qarab, a’zolar o‘rtasida taqsimlanadi. FKning 217-moddasiga muvofiq, agar ulushli mulk ishtirokchilarining ulushlari qonun asosida belgilanishi mumkin bo‘lmasa hamda uning barcha ishtirokchilarining kelishuvi bilan belgilab qo‘yilgan bo‘lmasa, ulushlar teng deb hisoblanadi. Tadbirkorlarning samarali mehnatlari tufayli ulushlarining miqdori o‘zgarib turishi va aniq belgilangan bo‘lishi mumkin. Tadbirkorlikni amalga oshirish jarayonida ulushlar haqida nizo kelib chiqqan taqdirda bunday nizo umumiy mulk-egalari har qaysisining da’vosi bo‘yicha sud tomonidan hal qilinadi.

Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda fuqaroning mulki xususiy shakldagi mol-mulkdan iborat bo‘lsa, yuridik shaxsning mulki jamoa (shirkat) mulkidan (agar u jamoalardan, ularning uyushmalaridan, jamoa va kooperativ tashkilotlaridan iborat bo‘lsa) va shuningdek, davlat mulkidan (agar yuridik shaxs davlat korxonalaridan, tashkilotlaridan, birlashmalaridan iborat bo‘lsa) tashkil topishi mumkin. Bunday holatlarda fuqarolar bilan yuridik shaxslar o‘rtasida umumiy ulushli mulk huquqi vujudga keladi va ushbu mulk asosida tadbirkorlik amalga oshiriladi. O‘tmishda 1963 yildagi Kodeksning 136-moddasiga muvofiq, davlat (davlat korxonalari, tashkilotlari) bilan fuqaro yoxud kooperativ va boshqa jamoat tashkiloti bilan fuqaro o‘rtasida umumiy ulushli mulkning vujudga kelishiga yo‘l qo‘yilmasdi. Agar meros olish, rekvizitsiya yoki musodara qilish natijasida yoki boshqa asoslarga ko‘ra, davlat bilan fuqaroning, yoxud kooperativ va boshqa jamoat tashkiloti bilan fuqaroning umumiy mulki tashkil bo‘lib qolsa, u holda bunday umumiy mulk paydo bo‘lgan kundan boshlab bir yil ichida qonunda ko‘zda tutilgan usullarni qo‘llash yo‘li bilan bekor qilinishi lozim edi. Endilikda mol-mulklarni umumlashtirish asosida birgalikda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun keng imkoniyat yaratildi. Faqat turli shakldagi mol-mulkni umumlashtirish asosida emas, balki ushbu mulkdan turli shakldagi tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun asos sifatida foydalanish mumkin. Masalan, mol-mulk asosida tadbirkorlikni yakka tartibdagi mehnat, hamkorlikdagi faoliyat, mulkni ijaraga berish, qarz berish, birgalikda korxona, shirkat tashkilotlari tuzish kabi shakllarini, turlarini tuzish va amalga oshirish mumkin. Tadbirkorlik ajnabiy fuqarolar hamda yuridik shaxslarning mol-mulklarini turli shakllarda jalb etish asosida ham amalga oshiriladi. Mol-mulkdan foydalanish, uni tasarruf etish, uning asosida tadbirkorlik yuritish haqidagi O‘zbekiston fuqarolariga tegishli qoidalar ajnabiy fuqarolarga ham taalluqlidir. Fuqarolik kodeksining 16-moddasida ko‘zda tutilishicha, O‘zbekistonda yashab turuvchi ajnabiy davlat fuqarolari respublikaning fuqarolariga tegishli bo‘lgan huquqiy layoqatdan teng foydalanadi. Ushbu huquqdan foydalanib, zarur sarmoyaga ega bo‘lgan ajnabiy davlat fuqarolari o‘zaro manfaatdorlik asosida respublikada faol tadbirkorlik ko‘rsatib, qo‘shma korxonalar yoki faqat o‘zlariga tegishli bo‘lgan xususiy korxonalarni imtiyozli ravishda tashkil etishlariga imkon beriladi. Bunda ularning mol-mulklari va mulkiy huquqlari, manfaatlari qonun bilan qo‘riqlanadi va daxlsizligi to‘la kafolatlanadi. Ular o‘zlarining xususiy sohibkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun yer, ishlab chiqarish vositalari va qurollari, boshqa zaruriy ashyolarni imtiyozli shartlarda va uzoq muddatlarga ijara olishlari mumkin. Xorijiy fuqarolar respublika hududida tadbirkorlik natijasida orttirgan mol-mulkni o‘z xohishlari bilan meros qilib qoldirishlari, xayr-ehson qilishlari yoki o‘zlariga tegishli daromadlarni O‘zbekistondan erkin olib ketishlari qonun bilan kafolatlanadi. Tadbirkorlik O‘zbekiston yuridik shaxslari va ajnabiy yuridik shaxslar ishtirokida, ularning mol-mulki asosida qo‘shma korxonalar, aksiyali jamiyatlar, xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlari tuzish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Chet el investitsiyalari asosida tadbirkorlikni amalga oshirish shakllari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: a) O‘zbekiston tadbirkorlarning ajnabiy davlat fuqarolari va yuridik shaxslari bilan birgalikda korxonalar, banklar, sug‘urta kompaniyalari barpo etish va boshqa tashkilotlarda ulush qo‘shib qatnashish; b) butunlay ajnabiy davlat fuqarolari va yuridik shaxslariga qarashli bo‘lgan korxonalar, banklar, sug‘urta kompaniyalarini va boshqa tashkilotlarni barpo etish; v) mol-mulk, aksiyalar va boshqa qimmatbaho qog‘ozlar sotib olish; g) tadbirkorga mustaqil ravishda tegishli bo‘lgan yoki fuqarolar va yuridik shaxslar ishtirokidagi

mulkiy huquqlarni, shu jumladan, yerdan va tabiiy resurslardan foydalanish, shuningdek ijara asosida foydalanish huquqlarini sotib olish yo‘li bilan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish mumkin. Tadbirkor faqat o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulk asosidagina emas, balki davlat va jamoat tashkilotlarining mol-mulki hamda pul mablag‘larini ixtiyoriy ravishda jalb etish asosida ham o‘z faoliyatini amalga oshiradi. Bunday jalb etishlar asosan mol-mulkni ijaraga topshirish yoki pul mablag‘larini qarzga berish usullarida amalga oshiriladi. Fuqarolik kodeksining 537-moddasiga muvofiq, mulk ijarasining obyektlari yer uchastkalari, yer osti boyliklari joylashgan uchastkalar va boshqa alohida tabiiy obyektlar, korxonalar, va boshqa mulkiy komplekslar, binolar, inshoatlar, uskunalar, transport vositalari va boshqa ashyolardan tashkil topishi mumkin. Ushbu obyektlar davlat korxonalariga, tashkilotlariga, jamoat tashkilotlari, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlariga tegishli mulklardan iborat bo‘lishi mumkin. Mol-mulkni ijaraga beruvchi o‘sha mulkka nisbatan egalik huquqiga yoki mulk egasi bergan vakolatga asosan faoliyat yurituvchi, ya’ni mulkni ijaraga berish huquqiga ega bo‘lgan fuqaro yoki korxona, tashkilot, shuningdek ajnabiy davlat fuqarolaridan, yuridik shaxslaridan iborat bo‘lishi mumkin. Ijaraga oluvchilar fuqarolardan, yuridik shaxslardan, jumladan, qo‘shma korxonalar, xalqaro tashkilotlar va birlashmalar, O‘zbekiston va chet el yuridik shaxslarining mulklari asosida tashkil topgan korxona va tashkilotlardan iborat bo‘lishi mumkin. Shunday ekan, mol-mulkni ijaraga beruvchi va ijaraga oluvchini ham tadbirkorlar, desa bo‘ladi. Ular foyda olish maqsadida barcha iqtisodiy imkoniyatlarni jalb qiladilar, unumli natijalarga erishish uchun faol tashabbus ko‘rsatib, harakat qiladilar. Davlat va jamoat tashkilotlarining mol-mulkidan foydalanish asosida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish qarz (kredit) berish shaklida ham ro‘y beradi. Tadbirkor o‘z faoliyatini boshlash davrida yoki amalga oshirish jarayonida qo‘shimcha pul mablag‘lariga muhtoj bo‘lib qolishi mumkin. Bunday muhtojlikdan qutulish uchun u tegishli banklardan o‘z vaqtida qaytarib berish sharti bilan qarz (kredit) oladi. O‘zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida" gi Qonuniga muvofiq, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi har bir fuqaro, jamoa (shirkat), tashkilot, ya’ni tadbirkorlar pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojni tegishli banklardan olinadigan qarzlar (kreditlar) hisobiga qanoatlantirishlari mumkin. Shuning bilan birga tadbirkorlarga tijorat xizmati ko‘rsatish sharti bilan bir-birlariga qarz (kredit) berishga va davlat, jamoat tashkilotlaridan kredit olishga ham ruxsat etilgan. Tadbirkor asosan tijorat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi fuqarolar va korxonalar (tashkilotlar)dan iborat bo‘lib, yuridik shaxs hisoblanadi. Shuning uchun ham ular o‘rtasidagi kredit munosabatlari Fuqarolik kodeksi 744-moddasi 1-qismida nazarda tutilgan qoidalar asosida tartibga solinadi. Mazkur moddaning ushbu qismiga ko‘ra, kredit munosabatlarida bir taraf - bank yoki boshqa kredit tashkiloti (kreditor), ikkinchi taraf-qarz oluvchi korxona yoki fuqaro qatnashishlari mumkin. Bunday kredit tashkilotlari bo‘lmagan taqdirda, mazkur moddaning 2- qismiga binoan kredit berishni tijorat tashkilotlari amalga oshirishlari nazarda tutiladi. Bunday kreditlashga nisbatan kredit shartnomasi to‘g‘risidagi qoidalar qo‘llaniladi. Demak, Kodeksning 744-moddasiga muvofiq, tadbirkorlarga kreditlar berish bank yoki kredit tashkilotlari, shuningdek tijorat tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi.

Tadbirkor mol-mulkda foydalanishning yuqorida qayd etilgan shakllari va usullaridan foydalanish yo‘li bilan o‘z faoliyatini amalga oshiradi. U faqat o‘ziga tegishli xususiy mulk bilan cheklanmay, balki shuning bilan bir qatorda O‘zbekiston va ajanabiy davlat fuqarolarining va yuridik shaxslarining mol-mulkini jalb etish, birgalikda faoliyat yuritish, qo‘shma korxonalar tashkil etish yo‘li bilan turli xo‘jalik faoliyati yuritish uchun davlat va jamoat tashkilotlarining mol-mulklaridan foydalanish kabi harakatlarni birgalikda bajarib, o‘z tadbirkorlik faoliyatini samarali amalga oshiradi. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun iqtisodiy manba mulk hisoblanadi. Tadbirkor o‘z faoliyatini mol-mulkka nisbatan huquq subyekti sifatida amalga oshirishi, shuningdek bunday huquq subyekti bo‘lmasdan, boshqalar, ya’ni davlat va jamoat tashkilotlariga tegishli bo‘lgan mol-mulk asosida faoliyat yuritishi mumkin. Tadbirkor mulk huquqi subyekti bo‘lmagan taqdirda, boshqalarning mulkiga nisbatan xo‘jalik yuritish va operativ boshqarish huquqiga asosan faoliyat yuritadi. Xo‘jalik yuritish va operativ boshqarish huquqining mazmuni Fuqarolik kodeksining 71,72, 276-178, 181-moddalarida aks ettiriladi. Mulkiy huquqqa ega bo‘lmagan, lekin unga nisbatan xo‘jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqiga ega bo‘lgan tadbirkor o‘z faoliyatini mulkning egasi tomonidan belgilangan doirada amalga oshirishi lozim. Mulkiy huquqqa ega bo‘lmagan tadbirkorga mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf qilish huquqlari mulkdor tomonidan beriladi. Shunday ekan, tadbirkor unga berilgan huquqlarni amalga oshirishda faqat o‘zining erki va manfaati emas, balki mulkdorning erki va manfaatlarini ham hisobga olgan holda harakat qiladi. Mulkka nisbatan xo‘jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqiga ega bo‘lgan tadbirkor foyda olish maqsadida turli xo‘jalik faoliyati bilan shug‘ullanadi, bu borada erkin tashabbus ko‘rsatib harakat qiladi, o‘z faoliyatining natijalari va majburiyatlari bo‘yicha shaxsan o‘zi javobgar bo‘ladi. Har qanday shakldagi tadbirkorlik, birinchidan, mulk egasining ishlab chiqarish jarayonida shaxsan bevosita ishtirok etishi, ikkinchidan, boshqa fuqarolarning mehnatini qo‘llash, ya’ni undan foydalanishga asoslangan bo‘lishi mumkin. Lekin bundan tadbirkorlik faqat mulk egasining bevosita mehnatiga yoki faqat boshqa fuqaroning mehnatiga asoslangan bo‘lishi mumkin, degan xulosaga kelish qonunda nazarda tutilgan qoidalarga zid bo‘lar edi. Tadbirkorlik shaxsan mulk egasining o‘zining mehnatda qatnashishiga yoki yollanma mehnat qo‘llashga va shuningdek, o‘zining hamda yollanma mehnatning birgalikda qo‘shib amalga oshirilishiga asoslangan bo‘lishi mumkin. Tadbirkorlik mulk egasining ishlab chiqarish jarayonida, ya’ni, o‘z faoliyatini amalga oshirishda bevosita o‘zining ishtirok etishi - bu tushunarli masala. Lekin uning yollanma mehnat asosida, ya’ni, boshqa fuqarolarning mehnatidan foydalanish yo‘li bilan faoliyat yuritish haqidagi qoida ijtimoiy hayotda va shuningdek, qonunchilik sohasida yangi voqeadir. Chunki o‘tmishda fuqaroga yollanma mehnatdan foydalanishga yo‘l qo‘yilmagan, bunday huquq korxona va tashkilotlarga berilgan. Fuqarolarga yollanma mehnatni qo‘llash huquqi birinchi marta O‘zbekiston Respublikasining «Mulkchilik to‘g‘risida"gi Qonunida xususiy mulkchilik joriy qilinishi bilan vujudga keldi. 4 . Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslari. Konstitutsiya Asosiy Qonun sifatida O‘zbekistonda qonunchilik faoliyatini rivojlantirishga va bu sohada erkin ijod qilishga imkoniyat yaratib berdi. Konstitutsiya ijtimoiy

hayotning turli sohalaridagi amaliy va kundalik turmushda yuz beradigan masalalarni hal qilib beruvchi boshqa hamma qonunlarning, shuningdek maxsus qonunlardan iborat bo‘lgan respublika kodekslarining siyosiy va yuridik manbai, poydevori hisoblanadi. Konstitutsiyaning 53-moddasida xilma-xil mulk shakllariga asoslangan bozor munosabatlarining rivojlanishida tadbirkorlik faoliyatiga alohida e’tibor beriladi. Chunki tadbirkorlik faoliyati o‘z xususiyatlari va mohiyati bilan bozor iqtisodiyoti tashkil topgan jamiyatda kamol topishi mumkin. Iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarning rivojlanish tamoyillarini va mohiyatini belgilab beruvchi Konstitutsiyada o‘rnatilgan asosiy qoidalar yuqori maqomga ega bo‘lgan respublikaning qonunlarida o‘z aksini topdi. Mulkchilik, korxonalar, tadbirkorlik, kooperativlar, xo‘jalik shirkatlari va birlashmalari, banklar, soliqlar, birjalar, investitsiya, tashqi iqtisodiy faoliyatga oid va boshqa favqulodda muhim qonunlar fuqarolarga, yuridik shaxslarga jamiyatning barcha jabxalarida teng huquqlilik prinsipi asosida qonun bilan taqiqlanmagan har qanday mulkiy, xo‘jalik, ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va tadbirkorlikning boshqa sohalarida tashabbuskorlik ko‘rsatib, erkin ishtirok etish uchun keng imkoniyat yaratib berdi. Qabul qilingan qonunlar va ularni amalga oshirishga qaratilgan huquqiy chora- tadbirlar bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga keladigan turli tusdagi munosabatlarni tartibga solishga bag‘ishlangan bo‘lishi bilan bir qatorda jamiyatda tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi uchun huquqiy asos hisoblanadi. Tadbirkorlik bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solishda O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi alohida o‘rin egallaydi. Chunki u ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning muayyan sohalarig oida qonun hujjatlarida va qonunga tenglashtirilgan hujjatlarda nazarda tutilgan qoidalarni umumiylashtirib, yagona qonun tizimi sifatida o‘ziga qamrab oladi. Shuning bilan birga Kodeksdagi normalar amaliyot manfaati uchun ayrim qonun yoki qonunga tenglashtirilgan hujjatlarni qabul qilish uchun manba sifatida xizmat qilishi mumkin. Fuqarolik kodeksida tadbirkor uchun uning faoliyatini yuritish jarayonida vujudga keladigan har qanday savolga javob topish mumkin. Uning moddalari vositasida tadbirkorning muomala va huquq layoqatining mazmuni, ularning huquq hamda majburiyatlari vujudga kelish asoslari va himoya qilish usullari, tadbirkorlik munosabatlarining subyektlari va obyektlari, subyektlarining huquqiy vakolatlari, obyektlarining turlari va xususiyatlari, bitimlar va ularning haqiqiy yoki haqiqiy emas deb hisoblanishi, haqiqiy emas deb tan olingan bitimlarning huquqiy oqibatlari, vakillik xizmatidan foydalanish, tadbirkorlikning iqtisodiy manbai sifatida mulkning shakllari, tadbirkorlarning hususiy mulkka nisbatan bo‘lgan huquqlari, majburiyatlar, ularning turlari, ijro etilishini ta’minlashga qaratilgan kafolatlar, shartnomalar va ularning turlari (oldi- sotdi, mahsulotni, tovarlarni yetkazib berish (postavka), kontraktatsiya, ko‘chmas mulkni sotish, korxonani sotish va ijaraga berish, renta, ijara, prokat, ekspeditsiya, lizing, kredit, bank omonati va boshqa qirqdan ko‘p shartnomalar), shartnomalarga asoslangan va asoslanmagan majburiyatlar bo‘yicha javobgarlik va boshqa ijtimoiy hayotning turli qirralarida vujudga keladigan masalalarni tartibga solishga oid qoidalar nazarda tutiladi. Fuqarolik kodeksi 2-moddasining 2, 3-qismlariga binoan nafaqat O‘zbekiston fuqarolari, yuridik shaxslari va O‘zbekiston davlati, shuning bilan birga chet ellik fuqarolar, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, chet el yuridik shaxslari va ajnabiy davlatlar ham Fuqarolik kodeksi normalari bilan tartibga solinadigan tadbirkorlik munosabatlarining ishtirokchilari bo‘lishlari mumkin.

Bozor munosabatlarining tashkil topishini va rivojlanishini avj oldirish maqsadida O‘zbekistonda qabul qilingan qonunlar ichida 1991 yil 15 fevraldagi "O‘zbekiston Respublikasi “Tadbirkorlik to‘g‘risida”gi[4] Qonuni birinchilardan bo‘lganligi tufayli tadbirkorlik bilan bog‘liq barcha munosabatlarni huquqiy tartibga solishga oid hamma qoidalarni batafsil qamrab ololmadi. So‘nggi yillarda ushbu Qonunga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritib borildi va nihoyat, 2000 yil 25 mayda "Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida"[5] Qonun qabul qilindi. Yangi qonunda iqtisodiyotni erkinlashtirish bilan bog‘liq qoidalar va vazifalar o‘z aksini topdi. Amaldagi Qonunda tadbirkorlarning iqtisodiy va huquqiy mustaqilligi hamda ushbu mustaqillikni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan kafolatlar: tadbirkorlar huquq va mas’uliyatining aniq belgilangan bo‘lishi, ya’ni har bir tadbirkor o‘z huquqidan erkin va mustaqil foydalanishining himoya qilinishi va shuning bilan birga qonun oldidagi o‘z burchini bekamu-ko‘st bajarishi, g‘ayriqonuniy harakatlarga yo‘l qo‘ymasligi, tadbirkorlar o‘rtasidagi munosabatlar, ularning boshqa korxonalar va tashkilotlar, davlat boshqaruv idoralari bilan munosabatlarini tartibga solish bilan bog‘liq qoidalar nazarda tutiladi. Ushbu Qonun vositasida amalga oshirish zarur bo‘lgan asosiy masala fuqarolarning tadbirkorlik qobiliyatini butun choralar bilan ishga solish, ularning ishbilarmonlik salohiyati oshirish, tadbirkorlikni rivojlantirishning huquqiy kafolatlarini belgilash va ta’minlash asosida bozor munosabatlarini shakllantirish hamda rivojlantirish jarayonlarini jadallashtirishga qaratilgandir. O‘tmishda fuqarolar ijtimoiy hayotning barcha sohalarida, ayniqsa ishlab chiqarish sohasida tashabbus ko‘rsatish qobiliyatidan deyarli mahrum edilar. Ularning mehnat faoliyati yuqoridan tasdiqlangan rejaga asosan, mehnat daromadi esa sarf qilingan mehnatning hajmi, sifati va natijasiga qarab emas, balki davlat tomonidan ko‘zda tutilgan rejalarga qarab belgilanar edi. Ushbu daromad miqdor jihatidan erkin ravishda tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun, birinchidan, imkoniyat bermas edi, ikkinchidan esa, mehnat haqidan fuqaro qonun bo‘yicha faqat o‘zining shaxsiy moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun foydalanishi mumkin edi. Sotsializm tuzumida jamoat manfaati birinchi, shaxs manfaati esa ikkinchi darajali ahamiyatga ega edi. Shuning uchun barcha fuqarolar asosan davlat va kooperativ korxonalarida, tashkilotlarida mehnat qilishlari zarur edi. Jamiyatning iqtisodiy manbaini asosan sotsialistik mulk, birinchi galda uning asosiy shakli bo‘lgan davlat mulki tashkil qilardi. Shuning uchun ham asosiy e’tibor o‘sha mulkni mustahkamlashga qaratilardi. Lekin ushbu mulk shaxsan kimga tegishli, kimning manfaati uchun qancha miqdorda sarflanishi aniq ma’lum emas edi. Qonunlarda ushbu mulk xalq mulki deb hisoblansa-da, lekin xalq undan o‘z xohishi bilan foydalanish va uni tasarruf qilish imkoniyatlaridan mahrum edi. Mulkka nisbatan egasizlik ishlab chiqarish sohasida xo‘jasizlik, beparvolik umumiy dangasalik holatlarining vujudga kelishga sabab bo‘ldi. Bunday iqtisodiy-ijtimoiy vaziyatda tadbirkorlik faoliyati haqida umid qilib ham bo‘lmasdi. Shunday qilib, fuqaroning o‘z mehnatidan o‘zi erkin ravishda foydalanish imkoniyatlaridan mahrum bo‘lishi, mulkka nisbatan huquqning cheklanishi unga xos bo‘lgan tashabbuskorlik xislatlarini bo‘g‘ib qo‘ydi, tadbirkorlik va ishbilarmonlik qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarish uchun to‘sqinlik qildi. Bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirish uchun ushbu xislatlar va qobiliyatlarni keng ko‘lamda ro‘yobga chiqarish zarur. Qabul qilingan qonunlar ham o‘sha maqsadni ko‘zda tutadi. Qonunlar o‘z mohiyati bilan xo‘jalik yuritish shakllarini erkin tanlash, bu shakllarning teng huquqlilik asosida amal qilishi, o‘zaro hamkorlik va erkin raqobatlashuv ta’minlanadigan sharoitlarning yaratilishiga ko‘maklashadi.

Tadbirkorlik faoliyati ijtimoiy-iqtisodiy hayotning turli sohalarida amalga oshiriladi, masalan, sanoat, qishloq xo‘jaligi, kapital qurilish, turli transport vositalari bilan yuk va yo‘lovchilar tashish, fuqaro va tashkilotlarga moddiy-maishiy xizmat ko‘rsatish va hokazolar. Shuning uchun ham tadbirkorlik faoliyati shaxsan unga bag‘ishlangan maxsus qonunlardan tashqari, O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonunlari bilan ham tartibga solinadi. Ular o‘z mohiyati bilan va ahamiyati nuqtai nazaridan qonun hujjatlari (normativniy akt) va qonun osti hujjatlari (podnormativniy akt) turkumiga bo‘linadi. Tadbirkorlik faoliyatiga taalluqli bo‘lgan boshqa qonunlar qatoriga O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi, Jinoyat kodeksi, Havo kodeksi, Soliq kodeksi, Yer kodeksi, “Chet el investitsiyalari to‘g‘risida”gi, “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi, “Mahsulot belgilari va xizmat ko‘rsatish belgilari to‘g‘risida”gi, “Qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat xo‘jaligi) to‘g‘risida”gi, “Dehkon xo‘jaligi to‘g‘risida”gi, “Fermer xo‘jaligi”, “Xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlari to‘g‘risida”gi, Birjalar to‘g‘risidagi, “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqini himoya qilish kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunlar, shuningdek garov, tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash, banklar va bank faoliyati, bankrotlik va boshqalarga oid qonunchilik hujjatlari kiradi. Qonunga tenglashtirilgan hujjatlar qonun hujjatlaridan keyingi o‘rinda turadi. Ular huquqiy adabiyotlarda qonun osti hujjatlari deb ham yuritiladi. Qonun butun xalqning erkini ifodalovchi huquqning oliy shaklidir. Qonunda huquqiy normalar ifodalanadi. Masalan, O‘zbekiston Konstitutsiyasida O‘zbekiston xalqining irodasini ifodalovchi huquqiy normalar o‘z aksini topgan. Qonun deganda, davlat hokimiyati oliy organi, ya’ni respublika Oliy Majlisi tolonidan qabul qilingan, ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi oliy yuridik kuchga bo‘lgan normativ-huquqiy hujjatlar tushuniladi. Davlat hokimiyati ijro etuvchi organlarining huquqiy hujjatlari O‘zbekiston Konstitutsiyasi va boshqa qonunlar asosida chiqarilishi lozim. Bunday hujjatlar qonunlarni ijro etish maqsadida yaratiladi. O‘zbekiston davlatining ijro etuvchi organlari bozor munosabatlarini shakllantirish maqsadida benihoya katta ishlarni amalga oshirmoqda. Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, tadbirkorlik faoliyatining keng ko‘lamda rivojlantirish borasida muttasil ravishda va o‘z vaqtida ketma-ket qonun osti hujjatlarini qabul qilishda davom etmoqda. Bozor munosabatlarining tashkil topishi unda tadbirkorlarning ishtirok etishiga bog‘liq. Shuning uchun ham ko‘pchilik qonunga tenglashtirilgan hujjatlar tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi fuqarolar, korxonalar, birlashmalar, shirkatning tashkiliy tuzilmalari, ularning huquqiy maqomi, tadbirkorlarning huquq va majburiyatlarini belgilashga bag‘ishlanadi. Umuman, iqtisodiy islohotlarga, jumladan, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga bag‘ishlangan qonun hujjatlari ularda mujassam topgan normalarning mohiyati va mazmuni jihatidan hozirgi zamon talablariga yetarli darajada javob beradi va jahon qonunchilik amaliyotining rivojlanish darajasiga mos keladi. Ular bozor munosabatlarining respublikada shakllanishi uchun asos bo‘ldi va ushbu munosabatlarni tartibga solishni ta’minlash borasida muhim rol o‘ynamoqda. Lekin ba’zi hollarda qonun hujjatlarining tadbirkorlik faoliyatiga nisbatan ta’sirchanlik vazifasini amalga oshirishda kamchiliklar ro‘y bermoqda. Bunday kamchiliklar birinchi galda qonun hujjatlarini amaliyotda qo‘llash jarayonida sezilmoqda. Qonunning samaradorligini ta’minlash uchun umumiy qoidaga binoan uning vositasida tartibga solinadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar yetarli darajada rivoj topgan bo‘lishi lozim. Bu

to‘g‘ri, lekin ba’zi hollarda muayyan iqtisodiy munosabatlarni, jumladan, tadbirkorlik faoliyatining tashkil topishi va rivojlanishi uchun qonunning faol rol bajarishi mumkinligi inkor etilmaydi. Bunday bo‘lishi murakkab jarayon hisoblanadi. Respublikamizda tadbirkorlik faoliyatining har tomonlama rivoj topishi, tegishli ijtimoiy-iqtisodiy sharoitning yetilishi, qabul qilingan qonunlarning amaliyotda og‘ishmay va kamchiliksiz qo‘llanilishi uchun sharoit mavjud. 5 . Tadbirkorlik huquqiy munosabatlari. Huquqiy fan nuqtai nazardan huquqiy munosabatlarning mohiyatini tushunib olish muhim ahamiyatga ega bo‘lgan dolzarb muammolardan hisoblanadi. Huquqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlar tarkibida muhim o‘rin tutadi. Ular ijtimoiy munosabatlarning alohida turlaridan biridir. Ma’lumki, ijtimoiy munosabatlar ikkiga bo‘linadi: 1. Moddiy; 2. ¢oyaviy (mafkuraviy). Moddiy ishlab chiqarish munosabatlari jamiyat iqtisodiy asosini, g‘oyaviy (mafkuraviy) munosabatlar – ustqurmani tashkil etadi. Moddiy ishlab chiqarish munosabatlari kishilar erki va ongidan tashqarida vujudga kelsa, g‘oyaviy (mafkuraviy) munosabatlar bevosita ular ongiga ta’sir etadi. Iqtisodiy munosabatlar (moddiy, ishlab chiqarish) o‘z-o‘zidan huquqiy munosabatlarni vujudga keltirmaydi. Ijtimoiy munosabatlar huquqiy munosabat tusini olishi uchun kishilar ongi va erki orqali o‘tishi lozim. Qonunda xalqning erki va irodasi ifodalanib, unga g‘oyaviy (mafkuraviy )huquqiy ustqurma, ya’ni huquqiy munosabat tusi beriladi. Fuqarolik munosabatlarini to‘liq iqtisodiy bazisga va huquqiy usqurtmaga kiritib bo‘lmaydi. Ular yagona iqtisodiy mazmun va huquqiy shakl birligida namoyon bo‘ladi. Fuqarolik huquqiy munosabatlar shakli (subyektiv huquq va majburiyat) huquqiy usqurtma tomonida tursa, uning mazmuni (ishtirokchilari o‘zaro munosabati) iqtisodiy bazis doirasida amalda bo‘ladi. Shaxsiy nomulkiy munosabatlar shakl va mazmun jihatidan iqtisodiy bazisdan tashqarida mavjud bo‘ladi. Shu sababli shaxsiy nomulkiy huquqiy munosabatlar butunlay ustqurmaga kiradi. Tadbirkorlik munosabatlari ham fuqarolik munosabatlari kabi iqtisodiy bazis va huquqiy bazisning mazmun hamda shakllarining birligiga asoslanadi. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bog‘liq munosabatlar iqtisodiy bazisga kirsa, tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish bilan bog‘liq munosabatlar huquqiy ustqurmaga taalluqlidir. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlari deganda, tadbirkorlik huquq normalari bilan tartibga solinadigan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida vujudga keladigan, notijorat

tusdagi faoliyat bilan bog‘liq bo‘lmagan hamda tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga soladigan munosabatlar tushuniladi. Har bir huquq sohasining huquqiy munosabatlari o‘ziga xos subyektiga, obyektiga va mazmunini tavsiflovchi subyektiv huquq va majburiyatlariga ega. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarning mazmunini uning ishtirokchilari xulq-atvoridan iborat huquq va majburiyatlar tashkil etadi. Huquqiy munosabatlar huquq nazariyasiga asosan odatda, mutlaq va nisbiy huquqiy munosabatlarga bo‘linadi. Mutlaq huquqiy munosabatlarda huquq subyekti nomuayyan sondagi shaxslar passiv majburiyatlar bilan vakolatli shaxsga huquqlarini amalga oshirishga to‘sqinlik qilmaydi. O‘zining mulkini vujudga keltirish huquqi, buxgalterlik hisobini yuritishi, mahsulotning tannarxini shakllantirishi shular jumlasidandir. Nisbiy huquqiy munosabatlarda huquq va majburiyatlar boshqa subyektlarning huquq va majburiyatlariga mutanosib hisoblanadi. Bunday huquqiy munosabatlar, masalan, tadbirkorlik shartnomasini tuzish natijasida vujudga keladi. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarida subyekt sifatida tadbirkorlik faoliyatini yurituvchi subyektlar, davlat, ma’muriy-hududiy tuzilmalar qatnashishi mumkin. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarining obyekti bo‘lib birinchidan, ashyolar, pul va qimmatbaho qog‘ozlar, boshqa mulklar, ikkinchidan, majbur subyekt harakatlari, uchinchidan, huquq subyektining o‘z faoliyati, to‘rtinchidan, tadbirkorlik faoliyatini yuritishda foydalanadigan nomulkiy boyliklar (firma nomi, tovar belgisi, tijorat siri va boshqalar) hisoblanadi. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarini uning tafsifnomasi, obyekti va mazmuni bo‘yicha qo‘yidagicha turkumlash mumkin: 1) mutlaq ashyoviy huquqiy munosabatlar (mulkiy munosabatlar); 2) mutlaq-nisbiy ashyoviy huquqiy munosabatlar (xo‘jalik yuritish, operativ boshqarish); 3) o‘z tadbirkorlik faoliyatini yuritish bo‘yicha mutlaq huquqiy munosabatlar; 4) nomulkiy-mutlaq tadbirkorlik huquqiy munosabatlari; 5) majburiyat tadbirkorlik huquqiy munosabatlari. Mutlaq ashyoviy huquqiy munosabatlar. Ashyoviy huquqiy munosabatlar uchun xarakterli xususiyat shundan iboratki, subyekt qonun asosida o‘zining mulkka bo‘lgan huquqini, ya’ni, egalik, foydalanish va tasarruf etish bo‘yicha xulq-atvorini belgilovchi harakatni amalga oshiradi. Huquqiy munosabatning obyekti ashyo hisoblanadi. Tadbirkorlik huquqi bilan tartibga solinadigan ashyoviy munosabatlar ishlab chiqarish, tovar ayirboshlash, taqsimot va ishlab chiqarish iste’mol bilan uzviy bog‘liqdir. Ushbu o‘rinda ashyoviy huquqiy munosabatning obyekti qayta ishlash jarayonida qatnashadigan ashyodir.

Ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan shaxsiy ehtiyoj uchun xizmat qiladigan predmetlar tadbirkorlik huquqiy-ashyoviy munosabatlari obyekti hisoblanmaydi. Biroq, aniq subyekt bilan mutanosib bo‘lmagan mutlaq ashyoviy huquq bo‘lib mulk huquqi hisoblanadi. Mulk huquqi uning subyektiga qonunga muvofiq holda o‘z hoxishiga ko‘ra mulkni egallash, foydalanish va tasarruf etish imkonini beradi. Bu huquqdan davlat, ma’muriy tuzilmalar, xususiy mulk subyektlari o‘z mulklari negizida xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish uchun foydalanadi. Mutlaq nisbiy ashyoviy-huquqiy munosabatlar. Bular jumlasiga xo‘jalik yuritish huquqi va operativ boshqarish kiradi. Ularni mutlaq - nisbiy hisoblanishning sababi shundan iboratki, bunday huquq subyekti o‘zining imkoniyatlarini boshqa subyektlar bilan o‘zaro ta’sirsiz amalga oshiradi. Ular mulklardan «mutlaq» holda, o‘zi nisbiy huquqqa ega bo‘lgan mulkdan o‘z imkoniyatini boshqalar bilan kelishmasdan egallash, foydalanish va tasarruf etish huquqiga ega bo‘ladi. O‘z tadbirkorlik faoliyatini yuritish bo‘yicha mutlaq huquqiy munosabatlar. Bunday huquqiy munosabatning xarakterli xususiyati shundaki, ular faoliyat yuritishda vujudga kelib, huquqiy munosabatning obyekti sifatida qatnashadi. Huquqiy aloqadorlikning mohiyati shundan iboratki, qonunda belgilangan tartibda xo‘jalik yuritishni amalga oshiruvchi subyektda aniq majbur shaxs bo‘lmaydi. Boshqa hamma subyektlar ushbu subyekt bilan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish imkoniyati bilan hisoblashishi va uni amalga oshirishga to‘sqinlik qilmasdan, unga har tomonlama ko‘mak berishlari lozim. Bunday faoliyatni amalga oshirish tegishli qonun hujjatlari bilan aniq belgilab qo‘yiladi. Uchinchi shaxslarning ta’sirida yoki subyektlarning bunday faoliyatni yuritishning o‘rnatilgan tartibini buzishi natijasida mutlaq huquqiy munosabat nisbiy huquqiy munosabatga aylanadi: korxona uning huquqini noqonuniy buzilganligini bartaraf etish huquqini oladi yoxud vakolatli subyekt talabi bo‘yicha qonun buzilishini to‘xtatishga majbur bo‘ladi. Masalan, tadbirkorlik tashkilotining o‘z faoliyatida buxgalterlik hisobi yuritish bo‘yicha normalarga rioya etishi, buxgalterlik va statistik hisobotni taqdim etishi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning tannarxini shakllantirishi, ekologik talablar, yong‘inga qarshi qoidalar va belgilangan normativ hujjatlardagi talablar bo‘yicha o‘z faoliyatini amalga oshirishida vujudga keladigan huquqiy munosabatlar mutlaq huquqiy munosabatlardir. Agar tadbirkorlik subyekti belgilangan normalarni buzsa, vakolatli davlat organi yo‘l qo‘yilgan huquqiy buzilishni bartaraf etish, keltirilgan zararlarni undirishni talab qilishga haqlidir. Bunday holda huquqiy munosabat nisbiy tusga ega bo‘ladi. Nomulkiy tadbirkorlik huquqiy munosabatlar tadbirkorlik subyektlari o‘z faoliyatlarida foydalanadigan nomulkiy boyliklar, xususan, firma nomi, tovar belgisi, xizmat ko‘rsatish belgisi, tovarni ishlab chiqarish joyi, nomi, tijorat siri va boshqalarning vujudga kelishida namoyon bo‘ladi. Bunday huquqning egasidan boshqa hech kimning uning roziligisiz firma nomidan, tovar belgisi va xizmat ko‘rsatish belgisidan foydalanishiga, tovar ishlab chiqarish joyi nomini o‘zgartirishiga, tijorat sirini tashkil etuvchi axborotni sotishiga va uni o‘z faoliyatida oshkor etishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Nomulkiy huquqni amalga oshirish jarayonida vujudga keladigan huquqiy munosabat mutlaq bo‘lib hisoblanadi. Bunday huquqni buzish oqibatida huquqiy buzilishni himoya qilish bo‘yicha aniq majburiyat kelib chiqadi, nomulkiy huquqiy munosabat mulkiy munosabatga

aylanadi. Jabrlanuvchi o‘zining buzilgan nomulkiy huquqini himoya qilish maqsadida huquqbuzardan zararlarni qoplashni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi. Huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining erki va xulq-atvori huquq normasiga asoslanadi. YA’ni, tadbirkor fuqarolarning xulq-atvor qoidalari qonun hujjatlarida belgilab qo‘yiladi. O‘z navbatida, huquq normalari huquqiy munosabat ishtirokchilariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Davlatning bunday ta’siri orqali huquqiy davlatning muhim funksiyasi hisoblangan qonuniylik va huquqiy tartibot taminlanadi. Ammo bundan huquqiy munosabat uning ishtirokchilarining erki va xohishi asosida vujudga keladi, degan xulosa chiqmasligi kerak. Davlat tomonidan joriy etilgan normalar huquqiy munosabat subyektlarining xulq- atvorini ifodalab, ularga berilgan huquq va majburiyatlar doirasida o‘z manfaatlari uchun erkin harakat qilishni belgilab beradi. Alohida turdagi huquqiy munosabatlarning farqi va o‘ziga xos xususiyatlari huquqiy tartibga solish predmeti va uslubi asosida belgilanadi. Masalan, fuqarolik huquqi mulkiy va mulkiy tusda bo‘lmagan munosabatlarni tartibga solish bilan oila, jinoyat, ma’muriy huquqiy munosabatdan farq qilib, o‘ziga xos holda namoyon bo‘ladi. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlari esa tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida vujudga keladigan munosabatlardan iboratdir. Nazariy jihatdan bu huquqiy munosabatning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil etish muhim vazifadir. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlar, boshqacha aytganda, tadbirkorlik majburiyati fanning eng muhim hamda dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlari fuqarolik huquqiy munosabatlar institutidan bir muncha farq qilgan holda tadbirkorlik majburiyati va uning bir turi bo‘lgan xo‘jalik shartnomasi ko‘rinishida talqin qilinadi. Tadbirkorlik majburiyati - o‘z ichiga tadbirkorlik huquqiy munosabatlarini qamrab oladi. Tadbirkorlik majburiyati tadbirkorlik -huquqiy kategoriya bo‘lib hisoblanadi. Tadbirkorlik majburiyati tadbirkorlik huquqi va qonunchiligining predmetini tashkil qiladigan xo‘jalik munosabatlarining huquqiy shakli mazmunini ifodalaydi. Tadbirkorlik munosabatlari bo‘lib, tadbirkorlik huquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi. Tadbirkorlik munosabatlari tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida vujudga keladi. Tadbirkorlik munosabatlaridan bozor iqtisodining har xil doirasida foydalaniladi. Xo‘jalik munosabatlarining umumiy belgilari quyidagilardan iborat: a) taraflar bo‘lib tadbirkorlik huquqi subyektlari qatnashadi; b) mazmunini tadbirkorlik huquq va burchlari tashkil qiladi. v) obyekt bo‘lib tadbirkorlik sohasidagi muayyan harakat hisoblanadi. Ko‘rsatilgan belgilar uni tadbirkorlik nisbiy huquqiy munosabatlar sifatida tavsiflaydi.

Uning belgilari tavakkichilikda, tashabbus ko‘rsatishga va daromad (foyda) olishga asoslanishda namoyon bo‘ladi. Tadbirkorlik munosabatlarining obyekti iqtisodiyotda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bo‘lib hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyatining umumiy tushunchasi shundan iboratki, u moddiy boyliklarni ishlab chiqarish, ishlarni bajarish, xizmat ko‘rsatish sohasidagi faoliyatdir. Xo‘jalik munosabatlarining turkumlanishi obyektlar bo‘yicha quyidagicha tavsiflanadi: 1) tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bog‘liq munosabatlar; 2) tadbirkorlikni davlat organlari va notijorat tashkilotlari tomonidan umumiy rahbarlikni amalga oshirish bilan bog‘liq munosabatlar; Xo‘jalik munosabatlari subyektlar bo‘yicha turkumlash quyidagicha tavsiflanadi: 1) tadbirkorlik subyektlari o‘rtasidagi munosabatlar; 2) tadbirkorlik subyektlari bo‘linmalari ichki munosabatlari. Tadbirkorlik munosabatlarini huquqiy tartibga solish uslubiga ko‘ra, quyidagi turkumlarga ajratish mumkin: -majburiy yozishmalar uslubi; -mustaqil hal qilish va o‘zaro kelishuv; -tavsiya uslubi. Bunday turdagi tadbirkorlik munosabatlarini turkumlashning birinchisi iqtisodiyotga davlat rahbarligining umumiy uslubi hisoblanadi. Ammo, so‘nggi ikki uslub-mustaqil hal qilish, o‘zaro kelishuv va tavsiya uslubi bozor munosabatlari sharoitida muhim ahamiyatga ega. Xo‘jalik faoliyatining asosi sifatida shartnomaviy uslub mavqei yanada oshmoqda. Tadbirkorlikda huquq va majburiyatlarning vujudga kelish asosi bo‘lib, yuridik faktlar hisoblanadi. Tadbirkorlik huquqi normalari bilan eng avvalo, faoliyat tartibga solinadi. Shu sababli, huquqni vujudga keltiruvchi omil tadbirkorlik huquqiy munosabati ishtirokchilarining harakatidir. Hodisalar esa aksariyat hollarda huquqni o‘zgartiruvchi yoki huquqni bekor qiluvchi holatdir. Huquqni vujudga keltiruvchi hodisalar mulk sug‘urtasi va tadbirkorlik tavakkalchiligi munosabatlarida yuzaga kelishi mumkin. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlari ishtirokchilari harakatlari (huquqni vujudga keltiruvchi, o‘zgartiruvchi, bekor qiluvchi) o‘z navbatida, qonuniy va huquqqa xilof turlarga bo‘linadi. Masalan, davlat organining o‘z vakolatidan chetga chiqib, ko‘rsatma berishi huquqqa xilof harakatdir. Huquqiy (qonuniy) harakatlar yozishmalar - hujjatlar, kelishuv hujjatlari (shartnomalar) ruxsat beruvchi hujjatlar va bir tomonlama tusdagi hujjatlarga masalan, monopolistning faoliyatini cheklovchi organlar yozishmalari, ikkinchisiga kelishuv hujjatlariga tashkilotlarning

tadbirkorlik shartnomalari kiradi. Bir tomonlama hujjat-ariza natijasida xo‘jalik sudlari da’vo muddatini qo‘llaydi. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarining vujudga kelish asosi fuqarolik huquqiy munosabatlardagi yuridik fakt tushunchasi bilan uzviy bog‘liq. Yuridik faktlar deganda fuqarolik huquq va majburiyatlarning vujudga kelishi, o‘zgarishi va bekor bo‘lishiga qaratilgan harakatlar tushuniladi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 8-moddasida fuqarolik huquq va burchlarining vujudga kelish asoslari o‘z ifodasini topib, shulardan ayrimlari bevosita xo‘jalik huquqi va majburiyatlarining vujudga kelish asosi bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu Kodeksda ko‘rsatilganidek, fuqarolik huquq va burchlari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan asoslaridan, shuningdek fuqarolik hamda yuridik shaxslarning, garchi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan bo‘lmasa-da, fuqarolik qonun hujjatlarining umumiy negizlari va mazmuniga ko‘ra, fuqarolik huquq va burchlarini keltirib chiqaradigan harakatlardan vujudga keladi. Fuqarolik huquq va burchlari qo‘yidagilardan vujudga keladi: 1. Qonunda nazarda tutilgan shartnomalar va boshqa bitimlardan, shuningdek garchi qonunda nazarda tutilgan bo‘lmasada, lekin unga zid bo‘lmagan shartnomalar va boshqa bitimlardan; 2. Davlat organlarining qonunda xo‘jalik huquqi va burchlari vujudga kelishining asosi sifatida nazarda tutilgan hujjatlari (davlat buyurtmasi, qurilishning titul ro‘yxatlari va boshqa hujjatlar); 3. Xo‘jalik sudining fuqarolik huquq va burchlarini belgilagan qarorlari; 4. Qonun yo‘l qo‘yadigan asoslarda mol-mulk olish natijasida vujudga keladigan huquqlar. Tadbirkorlik shartnomasi (yuridik fakt sifatida) xo‘jalik munosabatlari qatnashchilarining xo‘jalik huquqi va majburiyatlarini belgilash va bekor qilishga qaratilgan kelishuvidir. Tadbirkorlik shartnomasi an’anaviy jihatdan faqat tovar-pul tusdagi munosabatlarda bevosita fuqarolik huquqiy tartibga solish bilan bog‘liqdir. Bu haqida darslikning boshka boblarida batafsil fikr yuritiladi. Xulosa qilib aytganda , tadbirkorlik munosabatlarini yangi sharoitda, o‘ziga xos holda huquqiy jihatdan tartibga solishning samaradorligini oshirishning ta’minlanishi ular ishtirokchilarining tadbirkorlik faoliyatida faol ishtirok etishining imkoniyatini yaratishda muhim omil bo‘lib hisoblanadi. Shuningdek, tadbirkorlik huquqiy munosabatlarning fikrini huquqiy tartibga solish predmeti va uslubi nuqtai nazaridan ilmiy-nazariy jihatdan o‘rganish eng dolzarb muommolardandir.

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil, № 2, 54-modda. 2. O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari to‘plami, 1997 yil, 6-son, 23-modda. 3. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1994 yil, №5, 1995 yil №9. 4. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Axborotnomasi, 1996 yil, № 3-4. 5. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi. 1991 yil, № 4 - 86-modda. 6. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 1997 yil №4-5. 7. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1991 yil, 4- son, 60-m. 8. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 2000 yil, 5-6- son, 140-m. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Oila huquqi tushunchasi, tamoyillari va manbalari

Tadbirkorlik faoliyati uchun soliq undirishning huquqiy qoidalari

Tadbirkorlik huquqi tushunchasi, uning asosiy tamoyillari va bozor munosabatlarini shakllantirishdagi ahamiyati

Tezkor qidiruv faoliyati tushunchasi, vazifalari, prinsiplari va uning huquqiy asoslari

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlari