Суд харажатлари ва жарималари - Huquqshunoslik - Referatlar

Суд харажатлари ва жарималари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105 KB

Ko'chirib olish

Режа: 1. Фуқаролик процессида суд харажатлари тушунчаси ва турлари 2. Давлат божии 3. Ишнинг судда кўрилиши билан боғлиқ чиқимлар 4. Суд харажатларини тўлашдан озод қилиш 5. Cуд жарималари

Фуқаролик процессида суд харажатлари тушунчаси ва турлари Фуқаролик ишлари бўйича одил судловни амалга оширишда давлат томонидан сарфланадиган маблағларнинг муайян қисми ишда манфаатдор бўлган шахслар томонидан тўланади . қонун бу шахсларга ( фуқаролар ва ташкилотларга ) судларда фуқаролик ишларини юритиш юзасидан қилинадиган суд харажатларини - давлат божи ва ишни кўриш билан боғлиқ бўлган чикимларни қоплашни юклайди . Суд харажатларини бир қисмини давлат божи ташкил этади. Бу божлар судлар томонидан фуқаролик ишини юргизилиши муносабати билан қилинадиган харажатлар учун олинадиган ҳақ бўлиб кўрилади. Давлат божининг миқдори қонун билан белгиланган бўлиб,1 қоида бўйича даъво қиймати, яъни даъвогарнинг мулкий манфаатининг пул билан ифодаланган суммаси миқдорига боғлиқ бўлади. Суд орқали талаб қилинадиган пул ёки мулк қиймати қанча кўп бўлса, олинадиган давлат божи ҳам шунга яраша ошиқроқ белгиланади. Ишнинг судда кўрилиши билан боғлиқ бўлган харажатларнинг иккинчи қисмини суд чиқимлари ташкил қилади. ФПКнинг 109-моддасида белгиланганидек, ишни кўриш билан боғлиқ бўлган чиқимлар: гувоҳларга ва экспертларга тўланадиган суммалардан, иш учун аҳамиятли бўлган жойнинг суд томонидан бориб кўрилиши билан боғлиқ бўлган харажатлардан, ФПКнинг 140-моддасида кўрсатилган ҳолларда жавобгарни, чунончи, алимент тўлашдан ёки бировга етказилган зарар ҳақини тўлашдан қочган шахсни кидириш учун қилинган харажатлардан ва суднинг ҳал қилув қарорини ижро этиш билан боғлиқ бўлган харажатлардан иборат бўлади. Ишда манфаатдор бўлган шахслар томонидан суд харажатлари тўлатилишининг аҳамияти давлат учун маблағ олишда эмас, балки

тарафларнинг ўзларининг фуқаролик ҳуқуқий бурчларини ихтиёрий равишда бажаришга рағбатлантириш ва асоссиз низоларнинг қўзғатилишига йўл қўймасликдир. Судда фуқаролик ишининг юритилиши муносабати билан тарафларнинг қиладиган суд харажатлари уларнинг шахсий ва мулкий ҳуқуқларининг ҳамда қонуний манфаатларининг ҳимоя қилиниши учун судга мурожаат қилишларига ҳеч қандай тўсқинлик қилмайди. Бунга: фуқаролик ишларининг судда кўрилишига тўланадиган давлат божининг оз миқдорда олиниши, ишни кўриш билан боғлиқ бўлган чиқимларни минимал миқдорда белгилаш, тўланган бож ва чиқимлар судда ҳал қилинган низода ҳақли бўлган тарафга қайтарилиши, қатор ишлар бўйича даъвогарлар давлат божи ва ишни юритиш чиқимларини тўлашдан бутунлай ёки қисман озод қилиниши билан эришилади. Давлат божи Давлат божи суд муассасаларига бериладиган даъво аризаларидан, органлар ва мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракат (қарор)лари устидан берилган шикоятлар, алоҳида тартибда кўриладиган ишлар бўйича аризалар, судларнинг ҳал қилув қарорлари устидан кассация тартибида шикоятлар ва назорат тартибида протестлар келтириш тўғрисида аризалар берганлик учун, шунингдек суд муассасалари томонидан қоғозлар ва ҳужжатларнинг нусхалари берилганлиги учун олинади.

Давлат божининг миқдори ва унинг тўланиши тартиби «Давлат божи тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 9 декабрь қонуни ва шу асосда Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 3 ноябрдаги 533-сонли «Давлат божи ставкалари тўғрисида»ги ва унга киритилган ўзгаришлар ҳақидаги қарори; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 11 октябрдаги 358-сонли қарори; давлат солиқ қумитаси томонидан 1993 йил 8 июнда тасдиқланган «Давлат божи тўғрисида»ги йурикномаси; Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг «Фуқаролик ишлари бўйича суд харажатларини ва жиноят ишлари юзасидан суд чиқимларини ундириш амалиёти тўғрисида»ги 1996 йил 20 декабрь қарори ҳамда ФПКнинг 103-121-моддалари билан белгиланган.1 Давлат божи фуқаролардан ҳам, корхоналар, муассасалар, ташкилотлардан ҳам олинади. Давлат божи оддий, яъни қатъий ставкаларда, сум ва тийинлар билан ҳисоблаб олинадиган божга ва пропорционал божга, яъни даъво қиймати (суммаси)га нисбатан фоиз билан ҳисоблаб ундириладиган божга бўлинади. Давлат божи дастлабки ва муқобил даъво аризалари берувчилардан, мустақил даъво талаблари билан судга мурожаат қилувчи учинчи шахслардан, шунингдек алоҳида тартибида кўриладиган ишлар тўғрисида ариза берувчилардан ҳамда кассация шикоятлар ва назорат тартибида протестлар келтириш тўғрисидаги ариза берувчилардан олинади. Хусусий шикоятлар берилишида бож ундирилмайди, шунингдек судлар томонидан ҳужжатларнинг кўчирма нусхалари берилганлиги учун ҳам белгиланган тартибда бож ундирилади. Булардан ташқари юқорида айтилганидек, давлат божи тарафларнинг ва ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг илтимослари бўйича ишда бўлган қоғозлар ва ҳужжатларнинг нусхаларини олишда ундирилади.

Бож суд томонидан ҳал қилув қарори, ҳукмлар ва ажримларнинг нусхаларини такрор берганлик учун ҳам олинади. Дастлабки даъвогарнинг розилиги бўйича унинг бошқа шахс билан суд томонидан алмаштирилганида бу шахс ҳам умумий асосларда бож тўлаши лозим бўлади. Бундай ҳолларда дастлабки даъвогар томонидан тўланган бож қайтарилмайди. Давлат божи давлат банки муассасасига ёки жамгарма банкидаги ёхуд бенакд ҳисоб-китоб қилиш йўли билан тўланади ва бу ҳақдаги квитанция судга топширилади. Фуқаролар томонидан сотиб олинган давлат божини маркалари қайтиб олинмайди. Бож маркалари ариза ёки шикоятга ёпиштирилади ва мансабдор шахснинг имзоси билан тўланиши санаси кўрсатилиб бекор қилинади. ФПКнинг 108-моддасига ва давлат божи тўғрисидаги юқорида келтирилган қонун ҳужжатларига мувофиқ давлат божини даъвогарга қуйидаги ҳолларда қайтарилади. Амалдаги қонун бўйича талаб қилинганидан кўп миқдорда бож тўланган бўлса; ариза (шикоят)ни қабул қилиш рад этилса; ФПКнинг 154-моддасида назарда тутилган асослар бўйича аризаси даъвогарга қайтариб берилса; ФПКнинг 100-моддаси 1-3-бандида назарда тутилган асосларга кўра иш судга тааллуқли бўлмаганлиги сабабли ишни юритиш тугатилган бўлса, ариза муомалага лаёқатсиз шахс томонидан берилганлиги сабабли (ФПКнинг 97-моддаси 1-банди) кўрилмай қолдирилса қайтарилади. Булардан ташқари давлат божини қайтариш бож тўғрисидаги қонуннинг 6-моддасида назарда тутилган ҳолларда ҳам қайтарилади.

Давлат божи пул бюджетга ўтказилган кундан бошлаб бир йиллик муддат ўтмасдан уни қайтариш ҳақида судга ариза берилган тақдирдагина келтирилади. Давлат божининг миқдори унинг қиймати суммасига қараб белгиланади. Даъвонинг баҳоси (қиймати) қуйидагича белгиланади: 1. пул ундириш тўғрисидаги даъволарда-ундириладиган сумма билан; 2. мулкни талаб қилиш тўғрисидаги даъволарда-талаб қилинган мулкнинг қиймати билан; 3. бир қанча мустақил талаблардан иборат бўлган даъволарда-ҳамма талабларнинг умумий суммаси билан; 4. алимент ундириш тўғрисидаги даъволарда-бир йиллик тўловларнинг йиғиндиси билан; 5. муддатли тўловлар ёки пул бериш тўғрисидаги даъволарда- тўловларнинг ёки пулларнинг жами билан, лекин бу уч йиллик тўлов ёки пул беришдан ортиқ бўлмаслиги керак; 6. муддатсиз ёки умрбод тўловлар ёхуд пул бериш тўғрисидаги даъволарда уч йиллик тўловлар ёки пулларнинг жами билан; 7. тўловларни ёки пул беришларни камайтириш ёки кўпайтириш тўғрисидаги даъволарда камайтириладиган ёки кўпайтириладиган тўловларнинг ёхуд пулларнинг суммаси билан, лекин бу кўпи билан бир йилликдан ортиқ бўлмаслиги керак;

8. тўловларни ёки пул беришларни тўхтатиш тўғрисидаги даъволарда- қолган тўловларнинг ёки пулларнинг жами билан, лекин бу бир йилликдан ортиқ бўлмаслиги керак; 9. мулк ижараси шартномаси муддатидан илгари бекор қилиш ҳақидаги даъволарда-шартнома амалда бўлишининг қолган муддатидан мулкдан фойдаланиш учун тўланадиган тўловларнинг жами билан, лекин бу уч йилликдан ортиқ бўлмаслиги керак; 10.хусусий мулк ҳуқуқи асоаида фуқароларга тегишли бўлган иморатларга эгалик ҳуқуқи тўғрисидаги даъволарда-бунда иморатларнинг ҳақиқий қиймати билан, лекин бу миқдор инвентаризация баҳосидан кам бўлмаслиги, у бўлмаганида эса мажбурий сугурта баҳосидан кам бўлмаслиги керак; давлат идораларига, муассасаларга, ташкилотларига тегишли иморатлар учун-иморатларнинг ҳақиқий баҳосидан кам бўлмаган миқдорда белгиланади. Даъвонинг баҳоси (қиймати) даъвогар томонидан кўрсатилади, даъвогар кўрсатган қиймат даъво қилиниётган нарсанинг ҳақиқий қийматига мувофиқ бўлмаса, даъвонинг баҳоси (қиймати)ни судья белгилайди. Даъвони қўзғатган пайтда унинг қийматини белгилаш қийин бўлса, давлат божини миқдорини судья тахминан белгилайди ва кейинчалик ишни ҳал қилиш вақтида суд белгиланган баҳога мувофиқ божнинг кам қисми ундирилади, ортиқча олинган қисми эса қайтарилади (ФПКнинг 106- моддаси). Даъво талаблари оширилганда божнинг етишмаган суммаси даъво қийматининг оширилиши миқдорига қараб қўшимча тўланади.

Давлат божининг миқдори ФПКнинг 105-моддаси ва «Давлат божи ставкалари тўғрисида»ги Вазирлар Маҳкамасининг қарори белгиланади.1 Ишнинг судда кўрилиши билан боғлиқ чиқимлар қонунда кўрсатилганидек, ишни кўриш билан боғлиқ бўлган чиқимлар: гувоҳлар ва экспетларга тўланиши лозим бўлган суммалардан, иш учун аҳамиятли бўлган жойни кўздан кечириш билан боғлиқ бўлган харажатлардан, алиментлар ва зарур ҳақини ундириш тўғрисидаги ишлар бўйича жавобгарни қидириш учун қилинган ҳамда суднинг ҳал қилув қарорини ижро этиш билан боғлиқ харажатлардан иборат бўлади (ФПКнинг 109-моддаси). Гувоҳлар, экспетлар, мутахассислар ва таржимонларга бериладиган пул, улар ўз вазифаларини бажариб бўлганларидан сўнг, харажатлар тарафлардан ундириб олинишидан қатъий назар, суд томонидан тўланади (ФПКнинг 112- моддаси). Меҳнат муносабатларида бўлган ходимни судда гувоҳ сифатида чакирилганида судга келиши муносабати билан ишда бўлмаган учун вақти учун иш жойидаги уртача иш ҳақи сақланади. Ходимларга мансуб бўлмаган гувоҳлар ишдан ёки одатдаги машғулотлардан қолдирилганликлари ҳақ олишга ҳақлидирлар. Бундай ҳолларда тўланадиган пулнинг миқдорини суд белгилайди, лекин бу ҳақда

мазкур жойдаги тегишли малакали ходимнинг ўртача иш ҳақидан ортиқ бўлмаслиги керак. ФПКнинг 113-моддасига мувофиқ гувоҳлар, экспетлар, мутахассислар ва таржимонларга тўланадиган пулни ёки жойини бориб кўздан кечириш харажатлари учун зарур бўлган пулни тегишли илтимос қилган тараф олдиндан тўлаб қўяди. Агар мазкур илтимос икки тараф томонидан қилинган бўлса ёки гувоҳларни, экспетларни, мутахассисларни ва таржимонларни чақириш, жойига бориб кўздан кечириш суднинг ташаббуси билан бажарилса, бунинг учун керакли суммани тарафлар баравар тўлайдилар. Бу қонунларда кўрсатилган суммалар суд харажатларини тўлашдан озод қилинган тарафдан ундирилмайди. Суд харажатларини тўлашдан озод қилиш Суд идораларида кўриладиган фуқаролик ишлари бўйича ҳамма ҳолларда ҳам суд харажатлари ундирилавермайди. Мустақил Республикамиз қонунларининг инсонпарварлик руҳида тузилганлиги суд харажатларига оид ҳуқуқий нормаларда ҳам ўз ифодасини топади. қонунга биноан суд ёки судья тарафларнинг мулкий аҳволларига қараб, тарафларнинг бири ёки ҳар иккаласидан ҳам давлат даромадига ундириладиган суд харажатларини тўлашни кечиктиришга ёки бўлиб-бўлиб тўлашга йўл қўйиши, шунингдек бу харажатларнинг миқдорини камайтириши ёхуд бу харажатларни тўлашдан бутунлай озод қилиниши мумкин.1

Бу ҳақда ФПКнинг 110-111-моддаларига ва «Давлат божи тўғрисида»ги юқорида кўрсатилган қонуннинг 4-моддасида айрим давлат бюджетида турган муассасалар, ташкилотлар ҳам давлат божини тўлашдан озод қилиниши мумкинлиги ўз ифодасини топган. Ушбу дарсликни узлаштиришга енгиллик туғдириш мақсадида бож тўғрисидаги юқоридаги қонунда кимларга имтиёз берилганлигини аниқ кўрсатишни лозим топдик. Масалан: а)даъвогарлар-иш ҳақини ундириб олиш тўғрисидаги даъволар ва меҳнат ҳуқуқлари муносабатларидан келиб чиқадиган бошқа талаблар юзасидан; б)даъвогарлар-муаллифлик ҳуқуқларидан келиб чиқадиган даъволардан, шунингдек янгилик очиш, ихтиро қилиш, рационализаторлик таклифлари ва саноат намуналарига бўлган ҳуқуқлари тўғрисидаги даъволар юзасидан; в)даъвогарлар майиб бўлишидан ёки соғлиқка етказилган бошқа шкастланишлардан, шунингдек боқувчисиз ўлимидан келиб чиққан зарарларни қоплаш тўғрисидаги даъволар юзасидан; г)даъвогарлар-алимет ундириш тўғрисидаги даъволар юзасидан; д)даъвогарлар-қонунга зид тарзда махкум этиш, жиноий жавобгарликка тортиш, маъмурий жазо солиш орқали фуқароларга етказилган зарарни тўлаш билан боғлиқ низолар юзасидан; е)ижтимоий сугурта идоралари ва ижтимоий таъминот идоралари жабрланувчига ёки оила аъзоларига зарар етказувчидан етказилган зарарни пенсия ёки нафақа тарзида ундириш тўғрисидаги регресс даъволар юзасидан;

ж)ижтимоий таъминот идоралари-зарар етказувчидан бензинга кетадиган харажатларнинг товон пули, таъминлаш, автомототранспорт воситаларига техник хизмат кўрсатиш ва уларнинг эхтиёж қисмлари, ногиронларни автомототранспорт воситаларини хайдашга ўргатишга кетган харажатларнинг суммаларини ундириш тўғрисидаги регресс даъволар юзасидан, шунингдек нотўғри тўланган пенсия ва нафақа суммаларни ундириб олиш тўғрисидаги даъволар юзасидан; з)даъвогар-шикоят туфайли етказилган моддий зарарни қоплаш тўғрисидаги даъволар юзасидан; и)шахслар-мол-мулкни бўлиш билан боғлиқ бўлмаган никоҳни бекор қилиш тўғрисидаги ишлар бўйича кассационлардан; к)юридик ва жисмоний шахслар-жиноий ишлар ва алиментларни ундириш тўғрисидаги ишлар билан боғлиқ бўлган ҳужжатларни уларга берганлик учун; л)Ўзбекистон Республикаси Меҳнат вазирлиги ва унинг маҳаллий идоралари-кучиб борувчиларга нисбатан кучиб бориш жойига бормаганликлари учун ёки кучиб борган жойларини ўз ҳолича тарк этганликлари учун, кучиб бориш билан боғлиқ бўлган харажатларни қоплаш тўғрисидаги даъволар юзасидан; м)ҳунар-техника таълим тизимининг билим юртлари-ўқув даргоҳларини ўз ҳолича ташлаб кетган ёки улардан хайдалган ўқувчиларни таъминлашга давлат томонидан сарф қилинган харажатларни ундириш тўғрисидаги даъволар юзасидан;

н)Ўзбекистон Республикаси Мелорация ва суд хўжалиги вазирлиги, унинг идоралари-Ўзбекситон Республикаси ҳудудида амал қилинаётан суд тўғрисидаги қонунларни бузиш натижасида давлатга етказилган зарарни қоплаш учун маблағларни давлат фойдасига ундириш тўғрисидаги даъволар юзасидан; о)шахслар-жиноят туфайли етказилган моддий зарарни ундириб олиш тўғри эканлиги бахслашилаётган жиноий ишлар юзасидан кассацион шикоятлар; п)қонунда назарда тутилган ҳолларда бошқа шахсларнинг қонун билан муҳофаза қилинадиган ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилиб судга ариза билан мурожаат этган юридик ва жисмоний шахслар; р)даъвогарлар-ўрмон хўжалиги даромадни ундириш тўғрисидаги ишлар юзасидан, жисмоний шахслар мулки бўлган уй-жойларни, дала-ҳовлиларни ва бошқа мулкларни маҳалла ўзини-ўзи бошқариш идоралари фондига бепул олиб қўйиш тўғрисидаги ишлар юзасидан, шунингдек жисмоний шахслардан уларга тегишли бўлган тарихий, бадиий ва бошқа жиҳатдан жамият учун аҳамиятга эга бўлган мол-мулкни олиб қўйиш тўғрисидаги ишлар юзасидан- жисмоний шахслар бу мулкка хўжасизларча муносабатда бўлган ҳолларда; с)Ўзбекистон Республикаси молия ва солиқ идоралари барча ишлар ва ҳужжатлар юзасидан, шунингдек алоҳида ишлар бўйича судга ариза берганлик учун; т)Ўзбекистон Республикаси давлат суғурта идоралари-мажбурий суғурта қилиш операциялари билан боғлиқ ишлар юзасидан;

у)даъвогар Ўзбекистон Республикаси ички ишлар идоралари алиментлар ва бошқа тўловлар тўлашдан кочиб юрган шахсларни қидириш учун қилинган ҳаракатларни ундириш тўғрисидаги ишлар юзасидан; ф)юридик ва жисмоний шахслар-суднинг ишни тўхтатиш ёки уни қараб чиқишни қолдириш тўғрисидаги қарор ижросини кечиктириш ёки чўзиш, ижро усули ва тартибини ўзгартириш тўғрисидаги, даъвони қондириш ёки уни бошқасини қондириш билан алмаштириш тўғрисидаги ажримларни бекор қилиш ҳақидаги аризалар, янги очилган ҳолатлар муносабати билан судлов қарорини, ажримни ёки қарорни қайта кўриб чиқиш тўғрисидаги аризалар, суд томонидан (бекор қилинган ариза) белгиланган жарималарни бекор қилиш ёки камайтириш тўғрисидаги, ўтказиб юборилган муддатни тиклаш тўғрисидаги аризалар, суд ижросини хатти-ҳаракатлари устидан шикоятлар, судларнинг жаримани бекор қилиш ва камайтиришни рад этиш тўғрисидаги ажрими устидан хусусий шиоятлар ҳамда суд ажрими устидан бошқа хусусий шикоятлар; х)прокуратура идоралари-юридик ва жисмоний шахслар фойдасини кўзлаб қилинадиган даъволар юзасидан; ц)ногиронлар жамоат ташкилотлари, уларнинг муассасалари, ўқув ишлаб чиқариш корхоналари ва бирлашмалари-ҳамма даъволар юзасидан; ч)Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қумитаси ва унинг жойлардаги идоралари-балиқчилик ва балиқ захираларини муҳофаза қилиш қоидаларини бузиш муносабатлари билан балиқ хўжалигига: атроф- мухитни ифлослантириш ва табиий ресуслардан оқилона фойдаланмаслик оқибатида овчилик хўжалигига ва давлат овчилик фондига етказилган зарар ўрнини қоплаш тўғрисидаги даъволар юзасидан;

ш)Ўзбекистон Республикаси Нафақа жамғармаси ва унинг жойлардаги идоралари-жисмоний шахслардан мажбурий тўловларни ундириш тўғрисидаги даъволар юзасидан келиб чиқадиган ишлар юзасидан умумий судлар бож тўлашдан озод қилинадилар. Даъвогарнинг талаблари суд томонидан қаноатлантирганида, у фуқаролик ишининг юритилиши туфайли қилган харажатларнинг тўланишини талаб қилишга ҳақли бўлади. Бундай харажатлар жавобгарнинг даъвогар олдидаги мажбуриятларни ихтиёрий равишда бажармагани учун ва шу туфайли даъвогар муайян суд харажатларини қилишга мажбур бўлганлиги учун бу харажатлар жавобгар ҳисобидан ундирилиши лозим бўлади. Ҳудди шунингдек жавобгар ҳам, агар даъвогарнинг унга нисбатан қилган даъво талаблари рад қилинса, иш юзасидан қилган харажатларнинг даъвогар томонидан ўзига тўлашини талаб қила олади. ФПКнинг 116-117-моддалари мазмунига кўра, суд харажатлари (давлат божи ва суд чиқимлари) суд ажрими бўйича тубандагича йўсинда тақсимланади: хал қилув қарори қайси тарафнинг фойдасига чиқарилган бўлса, суд шу тарафга иккинчи тарафдан, гарчи бу тараф давлат даромадига тушадиган суд харажатларини тўлашдан озод этилган бўлса-да, иш бўйича қилинган ҳамма харажатларни ундириб беради. Агар арз қилинган талаблар қисман қаноатлантирилган бўлиб, ушбу моддада кўрсатилган суммалар жавобгардан даъвогарга талабларнинг суд қаноатлантирган қисмига мутаносиб равишда, жавобгарга эса даъвогардан у арз қилган талабларнинг рад этилган қисмига мутаносиб равишда ундириб берилади.Ушбу моддада баён қилинган қоидалар кассация шикояти ва

назорат тартибида протест келтириши сўраб ариза берганда тарафлар тўлаган давлат божига ҳам тааллуқлидир. Агар юқори турувчи суд ишни янгидан кўриб чиқиш учун юбормай, чиқарилган ҳал киув қарорини ўзгартирса ёки янги ҳал қилув қарори чиқарса, у суд харажатлари тақсимотини ҳам тегишлича ўзгартиради. Давлат органлари ва бошқа органлар, шунингдек мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракат (қарор)лари устидан берилган шикоят ва аризани кўриш билан боғлиқ чиқимлар суд томонидан, башарти суд фуқаронинг шикояти ёки аризасини қаноатлантиришни рад этиш ҳақида ҳал қилув қарорини чиқарса, ана шу фуқаронинг зиммасига ёки, агар органлар ёки мансабдор шахс хатти- ҳаракатларининг ғайриқонунийлигини аниқлаган бўлса, ана шу орган ёки мансабдор шахс зиммасига юклаш мумкин.1 Агар юқори турган суд ишни янгидан кўриш учун юбормасдан, чиқарилган ҳал қилув қарорини ўзгартирса ёки янги ҳал қилув қарорини чиқарса, у суд харажатлари тақсимотини ҳам тегишлича ўзгартиради. ФПКнинг 118-моддасида кўрсатилганидек, даъвогар арз қилган талабларидан кечса, унинг харажатларини жавобгар тўламайди. Лекин талаб қўйилгандан сўнг уларни жавобгар ихтиёрий равишда қаноатлантирилганлиги натижасида даъвогар ўз талабларидан воз кечган бўлса, суд даъвогарнинг илтимоси бўйича унинг иш юзасидан қилган ҳамма суд харажатларини жавобгардан ундириб беради. Агар тарафлар келишув битими тузиш вақтида харажатларини тақсимлаш тартибини назарда тутмаган бўлсалар, суд бу масалани ФПКнинг 114, 116 ва 120 моддаларига мувофиқ равишда ҳал қиладилар.

Фойдасига ҳал қилув қарори чиқарилган тарафга суд иккинчи тарафдан иштирок этган адвокатнинг ёрдами учун қилинган харажатлар оқилона миқдорда ундириб берилади. Агар ўрнатилган тартибга мувофиқ тарафга адвокатнинг ёрдами бепул кўрсатилган бўлса, бу сумма бошқа тарафдан адвокатлар бюроси (ҳайъати, фирмаси) фойдасига ундириши мумкин. Адвокатлар томонидан кўрсатилган юридик ёрдами учун тўланадиган ҳақнинг миқдори ва қандай ишлар бўйича бепул юридик ёрдам кўрсатилиши Ўзбекстон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган тартибда давлат ҳисобидан амалга оширилади.1 Аксарият ҳолларда даъвогар ва жавобгарлар судда инсофли равишда ҳаракат қиладилар. Аммо баъзи айрим ҳолларда аксинча-ҳоллар ҳам юз беради. Жавобгарга нисбатан даъво нотўғри қўзғатилганида унинг шу муносабат билан қилган харажатлари тўла ҳажмда қайтарилиши лозим. Прокурор, шунингдек бошқа шахслар ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишни сўраб судга мурожаат қилган давлат бошқарув органлари, ташкилотлар ва айрим фуқароларнинг арз талаблари бутунлай ёки қисман рад қилинганда, жавобгарнинг суд харажатлари унга бюджет маблағлари ҳисобидан тўлиқ ёки даъвогар арз қилган талабларнинг рад қилинган қисмига мутаносиб равишда қайтариб берилади.Талабларни қаноатлантириш рад этилганида, суд томонидан жалб этилган жавобгарнинг суд харажатлари унга бюджет маблағлари ҳисобидан қайтарилади.

Мол-мулкни хатлашни бекор қилиш тўғрисидаги даъво қаноатлантирилганда, даъвогарнинг суд харажатлари унга бюджет маблағлари ҳисобилан қайтарилади (ФПКнинг 119-моддаси). Амалдаги қонунда кўрсатилганидек, ишни кўриш билан боғлиқ бўлган ва даъвогар тўлашдан озод қилинган суд чиқимлари ҳамда давлат божи даъвогардан арз қилинган талабларнинг қаноатлантирилган қисмига мутаносиб равишда давлат даромадига ундирилади. Агар арз қилинган талаблар қисман қаноатлантирилган, жавобгар эса суд харажатларини тўлашдан озод қилинган бўлса, суднинг ишни кўриш билан боғлиқ бўлган чиқимлари суд харажатларини тўлашдан озод қилинмаган даъвогардан талабларининг рад этилган мутаносиб равишда давлат даромадига ундирилади. Агар ҳар икки тараф ҳам суд харажатларини тўлашдан озод қилинган бўлса, суднинг ишни кўриш билан боғлиқ чиқимлари давлат ҳисобига ўтказилади. Жавобгарни қидириш эълон қилинган бўлса, суд қидирув иши бўйича қилинган харажатларни жавобгардан давлат даромадига ундирилади. Фуқаролик ишларининг судда кўрилиши ва чиқарилган қарорларнинг ижро этилиши давомида суд харажатлари тўғрисида келиб чиқадиган ҳамма масалаларни суд ўз ажримлари билан ҳал қилади. Бу ажримлар устидан белгиланган тартибда хусусий шикоят берилиши ёки хусусий протест келтирилиши мумкин (ФПКнинг 120-121-моддалари).

Cуд жарималари Фуқаролик процессининг иштирокчилари ўзларига қонун билан юкланган барча процессуал бурчларни қоида бўйича ихтиёрий равишда ва виждонан бажарадилар. Агар ишда иштирок этувчи шахслар процессуал бурчларини бажармасалар, бундай ҳолларда суд муайян жазоларни, яъни процессуал таъсир этиш чораларини қўллашга мажбур бўлади. Бундай жазо (таъсир этиш чораси) асосан суд жарималари шаклида тадбиқ этилади. Фуқаролик процессуал таъсир чоралари маъмурий ва бошқа тартибда солинадиган жарималарни аралаштирмаслик лозим. Суд жарималари деб, процессуал бурчларни ёки суд мажлисидаги тартибни бузишда айбли бўлган шахсларга, қонунда кўрсатилган ҳолларда пул билан белгиланган процессуал таъсир этиш чорасига айтилади. Суд томонидан жарималар солиниши ҳоллари ва унинг миқдори ФПКнинг 75, 81, 86, 166, 176, 253, 381-моддаларида кўрсатилган. Суд қонунда кўрсатилган ҳоллардан ташқари ва белгиланган суммадан ошиқ жарималар солишга ҳақли эмас. Жарималарнинг миқдори юқорида келтирилган қонунларга биноан умумий қоида бўйича нисбатан белгиланган. Аммо қарздорни муайян ҳаракатлар қилишга мажбур этадиган суд ҳал қилув қарорининг бажарилмаганлиги учун солинадиган жарималарнинг миқдори ФПКнинг 382-моддасида кўрсатилишича, бирмунча кўпроқ белгиланган. Суд мажлисига узрсиз сабаблар бўйича келмаган гувоҳларга,

суд чақириғи бўйича келмаган ёки фикр билдиришдан бош тортган ёхуд атайин ёлғон фикр берган экспертларга, мутахассисларга қонунда қанча миқдорда жарима солиниши мумкинлиги кўрсатилган (ФПКнинг 86, 91- моддалари). Суд чақириғи бўйича кела олмасликнинг сабаби узрли бўлиши судга аввалдан маълум қилиниши керак, акс ҳолда судда ҳозир бўлмаслик сабаби узрсиз деб кўрилади. Суд талаб қилган далилларнинг ишда иштирок этувчи шахслар томонидан узрсиз сабаблар бўйича келтирилмаслиги, шунингдек уларнинг умумий ёки белгиланган мудатга келтириш мумкин бўлмаслиги тўғрисида судга хабар бермаганлик учун айбли шахсларга, шу жумладан мансабдор шахсларга ҳам, энг кам иш ҳақининг беш бараваригача миқдорда жарима солиш мумкин. Ашёвий далилларни етказиб бермаганлик учун ҳам (ФПКнинг 81-моддасида) жарима солиниши кўзда тутилган. Даъвони таъминлаш юзасидан кўрилган чоралар бузилганида айбдор шахсларга суд ажрими бўйича жарима солиниши мумкин (ФПКнинг 249, 253-моддалари). Суд қарорининг ўз вақтида ва лозим даражада ижро эилмаганида, жумладан ФПКнинг 381-моддасида кўрсатилган талаблар, суд томонидан узрсиз деб топилган бўйича бажарилмаганида ҳам айбли шахслар суд ижосининг тавсияси бўйича жаримага тортилишлари мумкин. Чунончи суд ижросининг талабларининг бажарилмаганлиги учун: қарздорнинг муайян ташкилотда хизматда бўлиши ва унинг қанча миқдорда иш ҳақи олиши тўғрисида мансабдор шахслар ёки фуқаролар томонидан маълумотлар бермаслиги: суд ижросининг талаби бўйича қарздорларга тегишли суммалардан муайян ҳақни ушлаб қолмаслик ёки қарздорнинг ишдан бўшатиб кетганлиги тўғрисида маълумот бермасдан, ижро варақасини суд ижросига қайтармаганлик; қарздорга тегишли мулк ёки пулларнинг бошқа

шахслардан бўлиши тўғрисида суд ижросига маълумот бермаганлик, шунингдек уларни, суд ижросининг ман этишига қарамасдан, суд томонидан узрсиз деб топилган сабаблар бўйича, қарздорларга берганлик учун қонунда белгиланган миқдорда жарима солиниши мумкин. қарздорни муайян мулк ёки пулни топшириш билан боғлиқ бўлмаган маълум ҳаракатларни қилишга, масалан, руҳсатсиз кўрилган уй-жойни бузишга, болани тарбияга беришга ва шу каби бошқа ҳаракатларни қилишга мажбур этадиган суднинг ҳал қилувчи қарори бажарилмаганида қарздорни жаримага тортиш учун сабаб бўлиши мумкин. қарздор ҳал қилув қарорини ижро этиш учун белгиланган муддатларни иккинчи марта ва ундан кейин ҳам бузса, яна такрор жаримага тортилади. Лекин бундай ҳолларда жариманинг суммаси энг кам иш ҳақининг беш баравари миқдоридан ошмаслиги керак (ФПКнинг 381-моддаси). Жариманинг тўланиши қарздорнинг суднинг ҳал қилув қарорида кўрсатилган ҳаракатларни бажариш бурчидан озод қилмайди. Корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ҳамда жамоат ташкилотларининг мансабдор шахсларга суд томонидан солинадиган жарималар уларнинг шахсий маблағларидан ундирилади (ФПКнинг 123-моддаси). Жарима солиш тўғрисидаги суд ажримларининг нусхаси жаримага тортилган шахсларга тезлик билан юборилади. Бу шахс суд ажримининг нусхасини олиши билан беш кун муддат ичида жарима солган суддан жаримани олиб ташлаш ёки камайтириш тўғрисида илтимос қилиши мумкин. Бу тўғридаги ариза жарима солинган шахс чақирилиб, очиқ суд мажлисида кўрилади. Лекин бу шахснинг келмаслиги аризани кўриш учун тўсқинлик қилмайди.

Суднинг жаримани олиб ташлашни ёки унинг миқдорини камайтиришни рад қилганлик тўғрисидаги ажрими устидан хусусий шикоят бериш ёки хусусий протест келтириш мумкин (ФПКнинг 125-моддаси).

O'xshashlar

Конституциявий суд

Суд ҳокимияти

Суд хокимияти

Дастлабки тергов ва суд тергов текшириш

Суд фотографияси ва видео-тасвир ёзуви