Суғурта шартномаси - Huquqshunoslik - Referatlar

Суғурта шартномаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

236.5 KB

Ko'chirib olish

С уғурта шартномаси Режа: 1. Суғуртанинг моҳияти ва аҳамияти 2. Суғурта ташкилотларининг фуқаролик ҳуқуқий мақоми 3. Суғурта шартномаси

Суғуртанинг моҳияти ва аҳамияти . Ҳозирги мураккаб кунда ҳ аёт тасодифларга тўладир . Инсон тур ли хил тасодифларнинг табиий офат , босқинчилик қурбони бўлиш лиги , тўсатдан бетоб бўлишлиги , тадбиркор шахс эса бозор коньюнк тураси туфайли даромад ололмаслик ҳолатларидан холи эмас . Мана шундай салбий оқибатларни олдини олиш ёки салбий оқибатларни имкон қадар камайтириш мақсадида ҳар бир фуқаронинг истаги десак муболаға бўлмайди . Шунингдек айрим фуқароларимиз ( ўт ўчирувчи лар , қутқарувчилар , инкассаторлар ва бошқа касб эгалари ) хавфли зоналарда ишлайдилар . Бундай вазиятларда ишга қабул қилинган ходимларнинг ҳаёти , меҳнат қобилиятини суғурта қилиш тегишли ташкилот ва идоралар ўз зиммаларига оладилар . Кўпгина фуқарола римиз ўз кексалик даврларини таъминлаш мақсадида махсус ихтисос лашган ташкилотларга мурожаат этадиларки , улар фуқаролар ва ташкилотлардан ( суғурта қилдирувчи ) бир йўла ёки вақти - вақти билан суғурта шартномасига мувофиқ бадалларни йиғадилар . Ушбу бадаллар ҳисобига ( суғурта мукофоти ) суғурталовчида алоҳида жам ғарма ҳосил бўлиб , шартномада белгиланган ҳодиса ( ўлим , меҳнат қобилиятини йўқотиши , мулкнинг нобуд бўлишлиги , даромад ололмаслиги ва бошқалар ) рўй берганидан сўнггина келишилган сумма суғурта қилдирувчига ёки у кўрсатган шахсга тўлайди . Республикамизда суғурта хизмати кўрсатиш билан бир қаторда , давлат ижтимоий суғуртаси ҳам мавжуд бўлиб , мустақиллик даврига қадар улар давлат страхованияси ( госстрах ) 1 ва давлат социал страхованияси ( соцстрах ) 2 деб юритилган . Республикамиздаги суғурта фаолиятини ижтимоий суғурта ва суғурта хизматларига ажратиш мумкин . Ижтимоий суғурта ҳозирги кунда ҳам шу ном билан юритил моқда. Унинг ўзига хос жиҳати шундаки, меҳнат фаолияти билан шуғулланаётган барча фуқаролар давлат йўли билан ижтимоий суғур та қилинадилар. Суғуртада эса, барча фуқаролар ишлаш-ишламас лигидан қатъи назар, 1 Сайфуллаев Ф. Ўзбекистон ССРнинг Гражданлик хуқуқи. -Т.: Ўқитувчи, 1988. –138 б. 2 Ўзбекистон ССРнинг меҳнат қонунлари кодексига шарҳлар. -Т.: Ўзбекистон, 1985 .-319 б.

ихтиёрий ва мажбурий суғурта хизматларидан фойдаланиши мумкин. Демак, ижтимоий суғурта субъектлари туман ижтимоий таъминот бўлимлари ҳамда меҳнат фаолияти билан шуғул ланаётган юридик ва жисмоний шахслардир. Ижтимоий суғурта ва суғурта, объектлари ҳамда фондларнинг ташкил қилиниши билан ҳам бир-биридан фарқ қилади. Масалан, суғуртада, жисмоний ва юридик шахсларнинг мол-мулки суғурта объекти бўлиб ҳисобланса, улар ижтимоий суғуртанинг объекти бўла олмайди. Ижтимоий суғурта ва давлат суғуртаси ўзаро фондларнинг ташкил қилинишига кўра ҳам қуйидагича фарқ қилади. Масалан, ижтимоий таъминот суғуртасида, барча фуқароларнинг иш ҳақидан бир хил бадал олиш белгиланган бўлса, давлат суғуртасида суғурталанаётган объектнинг қийматидан келиб чиқиб бадал миқдори турлича белгиланади ва шартномада белгиланган миқдорда ҳамда муддатларда тўлаб борилади. Ундан ташқари суғурта шартномаси маълум муддат билан чегараланган бўлади, ижтимоий суғуртада эса бундай муддат кўрсатилмайди. Фуқаролар ижтимоий суғурта тадбирларидан ташқари, қўшимча равишда ўзларини ихтиёрий суғурта қилишлари ҳам мумкин. Масалан, ёшга доир нафақа нафақа олишни суғурталаган шахс ижтимоий суғурта бўйича белгиланган ёшга доир нафақасини ва унга қўшимча равишда суғурта шартномасида белгиланган суғурта товонини (пулни) олиши мумкин. Швецияда пенсия ва тиббий хизмат давлат томонидан ташкил этилган бўлиб, 100% аҳолини қамраб олади. Бироқ, бунга қўшимча тарзда, фуқуролар, суғурта компаниялари билан ҳам ихтиёрий суғурта шартномаларини тузишлари мумкин 3 . Юқоридаги суғурта хизмати турлари тартибга солиниши жиҳа тидан ҳам ўзаро фарқланиб, суғурта Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси билан, ижтимоий суғурта эса, Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси нормалари билан тартибга солинади. 3 www. allinsurance.ru

Ижтимоий суғурта ва суғурта ўртасида сезиларли фарқ мавжуд бўлиб, суғурта жисмоний ва юридик шахсларни бозор иқтисодиёти шароитида вужудга келадиган ҳар қандай молиявий инқирозлардан ҳимоялашнинг асосий воситаси бўлиб ҳисобланади. Германияда “Альянс” номли суғурта компанияси суғурта бозорининг ҳукмрони ҳисобланиб, у ҳаётни суғурталаш соҳасининг 42 фоизини ва бошқа суғурта соҳаларини эса 38 фоизини эгаллаган 4 . Суғурта бозорида етакчи ўринни эгаллаган Францияда, суғурта хизмати фаолиятини тартибга солиш, махсус суғурта кодекси асосида амалга оширилиб, у ҳаётни суғурталаш ва автомобил суғуртасига ихтисослашган 5 . Буюк Британияда энг эркин суғурта тизим барпо этилган. Бу ерда хаттоки, суғурта компанияларини назорат қиладиган махсус орган ҳам йўқ. Назорат саноат департаменти томонидан амалга оширилади. Суғурта бадалларини белгилаш ва суғурта қилиш қоидалари эркинлигига қарамасдан, бу ерда кўрсатилаётган хизмат сифати бошқа мамлакатлардагидан анча юқори, нархлар эса паст даражада 6 . Суғурта бозори ривожланган Швецияда фақат транспорт ҳай - довчиларининг учинчи шахс олдидаги жавобгарлиги мажбурий суғурталанади, бошқа турдаги суғурта эса фақат ихтиёрий амалга оширилади. 7 Суғурта ташкилотларининг фуқаролик ҳуқуқий мақоми . Товар- пул муносабатларининг тараққий этиши билан инсонлар ихтиёрий тарзда маблағ тўплаб, турли тасодифий воқеалардан ўз–ўзларини ҳимоя қилишга фаол кириша бошладилар. Шу мақсадларда, суғурта соҳасига ихтисослашган ва уни ўзининг тадбиркорлик – тижорат фаолияти шакли қилиб олган шахсларга (суғурталовчиларга, суғурта ташкилотларига) 4 Ваҳобов А., Бурҳонов У., Жумаев Н. Чет мамалакатлар молияси. -Т.: Янги аср авлоди, 2003 . –208 б. 5 Благутин Д.Ю. Французский режим возмещения ущерба от стихийных бедствий. //Страховое дело. 2002. №10. стр-58. 6 Ваҳобов А., Бурҳонов У., Жумаев Н. Чет мамалакатлар молияси. -Т.: Янги аср авлоди, 2003 . –208 б. 7 Страховой мир Швеции:цифры, страхование в россии www allinsurance-rғ 29.05.2003.стр. 9 из 11

олдиндан муайян миқдордаги бадаллар тўлаш йўли билан ҳимоялаш вазифасини суғурта ташкилотлари зиммасига юклаганлар. Тарихий манбаларга кўра, суғурта тўғрисидаги дастлабки қонунлар Европа мамлакатларида қабул қилинган. Илк суғурта қонунлари Германия, Швецария ва Голландияда жорий этилган 8 . Республикамиз мустақиллигининг илк кунларидаёқ, суғурта хизматини кўрсатиш бозор иқтисодиёти талаблари асосида қайта кўриб чиқиш эҳтиёжи туғилди ва натижада Ўзбекистон Республикасининг “Суғурта тўғрисида” ги қонунини қабул қилинди. Мазкур қонун 1993 йил 6 майда қабул қилиниб, давлатимизда миллий суғурта фаолиятини тартибга солишда ташланган илк қадамдир. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг “Суғурта” деб номланган 52- боби 48-та моддани ўз ичига олади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексидаги суғуртани тартибга солишга қаратилган ҳуқуқий меъёрлар, асосан, суғурта хизмати кўрсатиш юзасидан келиб чиқадиган хуқуқий муносабатларни, суғурта шартномасини тартибга солишга қаратилганлиги сабабли 1993 йил 6 майда қабул қилинган “Суғурта тўғрисида” ги қонуннинг шартномага оид бўлими ўзининг аҳамиятини йўқотди. Натижада, бу қонунни фақат суғурта тизими фаолиятини тартибга солишга қара тилган қисмигина ўз аҳамиятини сақлаб қолди. Оқибатда ҳуқуқий меъёрларни янада такомиллаштирган ҳолда, янги таҳрирда 2002 йил 5 апрелда “Суғурта фаолияти тўғрисида” ги қонун қабул қилинди. Шу билан бирга фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг айрим турларини суғурталаш мақсадида 2008 йил 21 апрелда “Транспорт воситалари эгаларининг фуқаролик жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Экспорт ўсишини янада рағбатлантириш, ўзбекистонлик экспорт қилувчиларни суғуртавий ҳимоя қилишни таъминлаш, юртимизда ишлаб 8 Саъдуллаев Н. Суғурта – ҳаётий зарурат. ғ Ўзбекистон овози. 2002. 20 апрель.

чиқарилган маҳсулотларнинг технология, товарлар ва хизматлар халқаро бозорларига комплекс маркетинг орқали кириб боришини таъминлаш мақсадида, 1997 йил 18 февралда “Ўзбекин вест” эксперт-импорт миллий суғурта компаниясини ташкил этиш тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони чиқди. Ушбу фармонга мувофиқ қуйидагилар "Ўзбекинвест" экспорт- импорт миллий суғурта компанияси фаолиятининг асосий йўналиш лари этиб белгиланган: - сармоя, технологиялар, товарлар ва хизматларни миллий экспорт қилувчиларни халқаро бозорларда сиёсий, тижорат ва тадбиркорлик таваккалчиликларидан суғуртавий ҳимоя қилишни таъминлаш; - Ўзбекистон Республикасининг резидентлари бўлган тижорат банклари томонидан технологиялар, товарлар ва хизматлар экспортини маблағ билан таъминлаш учун ажратиладиган экспорт кредитларини қоплашга суғурта кафолатлари бериш; - комплекс маркетинг таҳлилини ва юртимизда ишлаб чиқарил ган маҳсулотларнинг технологиялар, товарлар ва хизматлар халқаро бозорларига самарали кириб бориши стратегияси ишлаб чиқилишини ташкил этиш; - Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётининг устувор тармоқла рига жалб қилинаётган чет эл инвестицияларини комплекс суғурта вий ҳимоя қилиш. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари, корхоналар ва қишлоқ жойларида яшовчи аҳоли мулкий манфаатларининг ҳимоя қилиш мақсадида “Ўзагросуғурта” давлат-акциядорлик суғурта компаниясини тузиш борасида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси 1997 йил 6 мартда қарор қабул қилди. Банкларнинг кредитлари қайтарилмаганлиги учун қишлоқ хўжа лиги корхоналарининг жавобгарлиги, шунингдек қишлоқ хўжалиги

маҳсулотлари етиштириш учун аванс тариқасида бериладиган маб - лағларнинг қайтарилиши суғуртаси ва бошқа ҳолатлар суғурта қилинади. Бу қонун, суғурта тизими фаолиятини тартибга солишга қаратилганлиги билан, олдинги қонундан тубдан фарқ қилиб, суғурта идораларини ихтисослашган тартибда, яъни, ҳаёт суғуртаси ва умумий суғурта соҳаларини суғурталаш билан шуғулланишини белгилаб берди. Мазкур қонун ижросини таъминлаш мақсадида, Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 27 ноябрдаги 413-сонли қарори билан, ихисослашган ҳолда фаолият юритувчи суғурталовчиларнинг минимал устав фонди: - ҳаёт суғуртаси соҳаси – 250 минг АҚШ доллари сўм миқдорида; - умумий суғурта соҳаси – 150 минг АҚШ доллари сўм миқдорида; - қайта суғурта фаолияти соҳаси (агар фаолият предмети бўлиб фақат қайта суғурта бўлганда) – 2 млн. АҚШ доллари сўм миқдори белгиланди. Ўзбекистон Республикасида суғурта бозорини янада ривожлантириш мақсадида, “Суғурта бозорини янада эркинлаштириш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” 9 Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони ҳам қабул қилинди. Ресубликамизда «Ўздавсуғуртаназорат» инспекциясини ташкил этиш мақсадида 1998 йилда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Суғурта фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш чора тадбирлари тўғрисида” ги қарорига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги ҳузурида суғурта назорати бўйича давлат инспекцияси тузилиб, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида суғурта ташкилотлари фаолиятини тартибга солиш ва назорат қилиш асосий вазифа қилиб белгиланди. Суғурта агентлари орқали суғурта шартномаларини тузиш ва амалга оширилиши билан боғлиқ бўлган воситачилик фаолиятини суғурталовчи билан тузилган топшириқ шартномаси (агентлик келишуви) асосида амалга оширишни қонун билан тартибга солиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги томонидан 2003 йил 28 январда “Суғурта 9 Суғурта бозорини янада эркинлаштириш ва ривожлантириш чора-тадбирлари ғ ғХалқ сўзи. 2002 . 1 февраль.

агентлиги тўғрисида Низом” қабул қилинди. Бироқ мазкур Низом суғурта брокерларига нисбатан қўлланилмайди. Суғурталовчилар ва суғурта брокерларининг фаолиятини тартибга солиш мақсадида, ҳамда уларга лицензия бериш тартибини мувофиқлаштириш борасида Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 27 ноябрдаги 413-сон қарорига илова қилиб “Суғурталовчилар ва суғурта брокерларининг суғурта фаолиятини лицензиялаш тўғрисида Низом” қабул қилинди. Суғурталовчи ва суғурта брокерининг суғурта фаолиятини амал га ошириш учун лицензиянинг амал қилиш муддати чекланмайди. Лицензиянинг амал қилиши лицензия берилган кундан бошланади. Суғурталовчилар ва суғурта брокерларининг суғурта фаолиятини амалга ошириш учун намунавий (оддий) лицензия берилади. Айрим ривожланган мамлакатларда жумладан, Францияда суғурта хизмати кўрсатиш фаолияти махсус суғурта кодекси билан тартибга солинади ва бу амалиётда ўз самарасини бермоқда 10 . Суғурта шартномаси . Суғурта шартномасига мувофиқ бир тараф (суғурта қилдирувчи) юридик ёки жисмоний шахслар тўлайдиган суғурта мукофотларидан шакллантириладиган пул фондлари ҳисобидан муайян воқеа (суғурта ҳодисаси) юз берганда ушбу шахсларга суғурта шартномасига мувофиқ суғурталовчи томонидан суғурта товонини (суғурта пулини) тўлайди. Суғурта шартномаси ҳақ эвазига тузиладиган шартнома ҳисоб ланиб, суғурта қилдирувчи суғурта мукофотини тўлайди, суғурталов чи эса суғурта ҳодисаси рўй бериши билан суғурта пулини тўлайди. Икки томонлама шартнома бўлиб, иккала тараф ўз зиммаларига ҳам ҳуқуқ, ҳам мажбуриятларни оладилар. Суғурта шартномаси бўйича суғурталовчи суғурта бадалини талаб қилиб олиш ҳуқуқига эга бўлса, суғурта ҳодисаси рўй берганида суғурта товонини тўлаш мажбуриятини 10 Благутин Д.Ю. Французский режим возмещения ущерба от стихийных бедствий. // Страховое дело. №10. 2002.- 58-с.

олади. Суғурта қилдирувчи эса суғурта бадалини тўлаш мажбуриятини олса, суғурта ҳодисаси рўй берганида суғурта товонини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Суғурта шартномаси тузилиши жараёнида суғурта бадалининг бир йўла тўланиши билан суғурта қилдирувчида мажбурият қолмаслигини назарда тутиб уни бир томонлама ва консенсуал шартномалар туркумига ҳам мансуб бўлади деб ҳисоблайдилар 11 . Суғурта шартномасида суғурта ҳодисаси ҳақида хабар бериш мажбуриятининг сақланиб қолиниши суғурта шартномасининг икки томонлама шартнома сифатидаги хусусияти ўзгармайди. Суғурта шартномаси тузилиш пайтига ва мазмунига қараб реал ва консенсуал шартномалар тоифасига киради. Ихтиёрий суғурта шартномалари реал шартнома ҳисобланади. Чунки, реал шартнома ларда ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг пайдо бўлиши тарафлар ўзаро келишган, шартномани расмийлаштирган бўлишидан ташқари шартнома нарсаси, ашё ёки пулнинг топширилиши талаб қилинади. Суғурта шартномасининг элементларига тарафлар, предмет, муддат, шакли ва мазмуни киради. Суғурта шартомасининг тарафлари бўлиб – суғурта қилдирувчи ва суғурталовчилар ҳисобланади. Суғурта қилдирувчи – суғурта шартномасини тузувчи шахс ҳисобланади. Суғурта қилдирувчи сифатида ҳар қандай шахс ишти рок этиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ хўжалик ташкилотлари - ширкат, фермер, деҳқон хўжаликлари, жамоат ташкилотлари, якка тадбиркорлар ва фуқаролар суғурта субъектлари ёки суғурта қилдирувчилари бўлиши мумкин. Хўжаликларга, хусусий ташкилотларга, фуқаролар ва тадбир - корларга қарашли мулклар, мулкий жавобгарликлари, ҳаёти ва соғ лиғи суғурта шартномасининг объектидирю. 11 Брагинский М.И.Витрянский В.В. Договорное право. Договоры о выполнение работ и оказании услуг – М.: 2002. Статут. 572

Бироқ айрим турларида махсус субъектлар иштирок этишигина мумкин. Мисол учун мажбурий давлат суғуртасида – давлат ҳоки мият органлари. Кейинги параграфларда, суғурта шартномасининг алоҳида шаклларида батафсил кўриб чиқилади. Суғурта қилдирувчи қоида бўйича суғурта мукофотини тўлайди. Бироқ консенсуал шартномада суғурта мукофотини тўлаш учинчи шахсга юклатилиши ҳам мумкин. Наф олувчи бўлиб – суғурта шартномасига мувофиқ суғурта қилдирувчи кимнинг фойдасига тузган бўлса, шу шахс ҳисобланади. Бу шартнома учинчи шахс фойдасига тузиладиган шартномалар туркумига кириб, ҳуқуқ билан бирга мажбурият ҳам юкланади. Наф олувчи суғурта шартномасининг ҳамма турида иштирок этмайди, фақатгина суғурта қилдирувчи истаган пайтдагина иштирок эта олади. Айрим суғурта шартномаларида суғурта қилдирувчининг эрки иродасидан ташқари наф олувчининг иштироки истисно этилади (тадбиркорлик хавфи суғуртаси), бошқаларида эса иштироки мажбу рийдир (жавобгарлик суғуртаси). Наф олувчи суғурта шартномасини тузишда бевосита иштирок этмай, унга розилик берса шартномадаги ҳуқуқ ва мажбуриятлар унга ҳам тааллуқли бўлади. Агар шартнома бўйича ҳеч қандай эътироз бўлмайдиган бўлса, шартнома субъекти сифатида қабул қилиниб шартнома мажбуриятларини бажармаганлик борасида жавобгарликка ҳам тортилади. ФКнинг 917-моддасининг 3-қисмига мувофиқ наф олувчи фой дасига мол-мулкини суғурта қилиш шартномаси наф олувчининг исми ёки номи кўрсатилмасдан тузилиши мумкин. Бундай шартнома тузилганда суғурта қилдирувчига эгасининг номи кўрсатилмаган полис берилади. Бундай шартнома бўйича ҳуқуқларни амалга оши ришда бу полисни суғурталовчига тақдим этиш зарур. Наф олувчида суғурта манфаатдорлиги бўлиши керак, ана шун - дагина у шахсий ва мулкий суғуртада иштирок этиши мумкин.

Юқорида келтирилган шартлар бўйича наф олувчи суғурта шартномасидан келиб чиқадиган мажбуриятларнинг наф олувчи томонидан бажарилиши ФКнинг 926-моддасида қайд этилган. Наф олувчи фойдасига суғурта шартномасини тузиш суғурта қилдирув чини суғурта қилдирувчининг зиммасидаги мажбуриятлар фойдасига шартнома тузилган шахс томонидан бажарилмаган бўлса, шартнома дан келиб чиқадиган мажбуриятларни бажаришдан озод қилмайди. Наф олувчи мулкий суғурта шартномаси бўйича суғурта пулини тўлашни талаб қилганида суғурталовчи ундан, шу жумладан суғур таланган шахс наф олувчи бўлган тақдирда ҳам суғурта шартномаси бўйича мажбуриятларни, шу билан бирга суғурта қилдирувчининг зиммасида бўлган, лекин бажармаган мажбуриятларни бажаришни талаб қилишга ҳақли. Илгари бажарилиши лозим бўлган мажбурият ларни бажармаслик ёки ўз вақтида бажармаслик оқибатлари хавфи наф олувчининг зиммасида бўлади. Суғурта қилдирувчи суғурталовчини огоҳлантирган ҳолда наф олувчини бошқа шахс билан алмаштиришга ҳақли (ФКнинг 945-мод даси). Наф олувчини алмаштириш чоғида суғурталовчининг розили гини олиш шарт эмас. Шахсий суғурта шартномаси бўйича суғурта ланган шахснинг розилиги билан тайинланган наф олувчини алмаш тиришга фақат шу шахснинг розилиги билан йўл қўйилади. Суғурта шартномасининг бекор бўлишига қадар наф олувчи суғурта қилдирувчи томонидан хоҳлаган вақтда алмаштирилиши мумкин. Бироқ наф олувчи суғурта шартномасига мувофиқ бирор мажбуриятни бажариши ёки суғурта товонини ёки суғурта пулини тўлаш тўғрисида суғурталовчига талаб қўйганидан кейин у бошқа шахс билан алмаштирилишига йўл қўйилмайди. Суғурталанган шахс – бу жисмоний шахс бўлиб, шахсий суғурта шартномасига мувофиқ ҳаёти ёки соғлиғи суғурталанган шахсдир. Бунда

суғурталанган шахсда доимо суғурта манфаатдорлиги бўлиб, ҳам суғурта қилдирувчи ва наф олувчи бўлиши мумкин. Агар суғурталанган шахс суғурта қилдирувчи ёки наф олувчи билан мос келмаса, шахсий суғурта шартномаси суғурталанган шахснинг ёзма розилиги билангина тузилган ҳисобланиши мумкин (ФКнинг 921-модда 4 қисми). Зарар етказганлик учун жавобгарлик хавфини суғурта қилиш шартномаси бўйича суғурта қилдирувчидан бошқа шахснинг жавоб - гарлиги суғурталанган ҳолларда, шартномада бошқача ҳол назарда тутилмаган бўлса, суғурта қилдирувчи бу шахсни суғурта ҳодисаси юз бергунча исталган вақтда, суғурталовчини ёзма равишда хабардор қилиб, бошқа шахсга алмаштиришга ҳақли. Шахсий суғурта шартномасида кўрсатилган суғурталанган шахс суғурта қилдирувчи томонидан шу суғурталанган шахс ва суғурта - ловчининг розилиги билангина бошқа шахсга алмаштирилиши мумкин (ФКнинг 944-модда). Суғурталовчи – тегишли фаолият тури учун рухсатномага эга бўлган юридик шахс ҳисобланадилар. Суғурта ташкилотларига қўйиладиган талаблар, лицензия олиш тартиби ва уларнинг фаолияти устидан назорат олиб бориш тартиби тегишли қонун ҳужжатлари билан амалга оширилади. Бу борада юқорида гапириб ўтилди. Швеция қонунларида ҳам суғурта компаниялари ихтисослашган ҳолда фаолият юритиши белгиланган бўлиб, 25 та суғурта компа нияси ҳаёт суғуртаси билан шуғулланса, 57 таси мулкий (умумий) суғурталаш ишларини олиб боради. Бир вақтнинг ўзида бу икки турни суғурталаш ишларини олиб бориш мумкин эмас 12 . Агар битта шартномада бир неча суғурталовчи иштирок этса, у ҳолда биргаликда суғурта деб юритилади. Агар бошқача ҳол белгилаб қўйилмаган бўлса, суғурталовчилар суғурта қилдирувчи олдида соли дар 12 Страховой мир Швеции: цифры, страхование в россии www allinsurance-rғ 29.05.2003.стр. 2 из 11.

жавобгар бўладилар. Йирик ва алоҳида йирик хавфларни ўртада суғурта қилиш учун биргаликда суғурталовчилар биргаликдаги фао лият тўғрисида оддий ширкат тузишлари мумкин (суғурта шерикчи лиги). Биргаликда суғурталовчилар ўртасида тегишли келишув бўл ган тақдирда, улардан бири суғурта қилдирувчи (наф олувчи) нинг олдида фақат ўз улуши учун жавобгар бўлиб қолгани ҳолда, у билан ўзаро муносабатларда барча биргаликдаги суғурталовчилар номидан вакил бўлиши мумкин (ФКнинг 941-моддаси). Қайта суғурта биргаликдаги суғуртанинг акси бўлиб, унда суғурталовчи шартнома бўйича ўз зиммасига олган суғурта хавфини бошқа суғурта ташкилотида суғурталайди. Қайта суғурта қилиш шартномасини тузган суғурта шартномаси (асосий шартнома) бўйича суғурталовчи кейинги шартномаларда суғурта қилдирувчи ҳисоб ланади. Қайта суғурта қилишда суғурта пулини ёки товонини тўлаш учун асосий суғурта шартномаси бўйича суғурта қилдирувчи олдида ушбу шартнома бўйича суғурталовчи жавобгар бўлиб қолаверади (ФКнинг 959-моддаси). Суғурта франшизаси ҳам мавжуд бўлиб – бу ўз зиммасига талофотларни бартараф этиш харажатларини олиш суммаси ҳисобланади. Агар зарар миқдори франшизадан ошса товон тўлиқ тўланади (шартсиз франшиза). Франшиза суғурта қийматининг камайишини таъминлайди. Мисол учун, автомобилни суғурта қилишда сиз суғурта ташкилоти билан барча етказилган зарарни – тирнаш (чизиш) ёхуд эзилиши 500 долларгача бўлган зарар миқдорини ўзингиз қоплашин гиз мумкин. Бу ҳолатда суғурта ҳодисаси деб белгиламайсиз ва натижада ортиқча ҳаракатдан холи бўласиз. Франшиза фоиз ёки тегишли суммада белгиланиши мумкин. 13 Францияда, бахтсиз ҳодисалардан суғурта қилишни амалга ошираётган суғурта идоралари ўз жавобгарлигини қайта суғурта қилиш компанияларида мажбурий суғурталаш тартиби ўрнатилган. Бунинг сабаби 13 http://kasko.711.ru/master klass avtokasko?ridқ23199&00қ1&findқ68newWinқ0&apageқ2&nmқ 72302

шундаки, одатда, бахтсиз ҳодиса табиат ҳодисаси билан боғлиқ бўлганлиги сабабли, бу ҳодиса содир бўлганда аҳолининг кўп қисмини зарар кўришини оқибатда, бундай бахтсиз ҳодисалардан суғурталаган суғурта идорасининг уларга кўрилган зарарни тўлашда маблағи етмай қолганда қайта суғурта қилган идоранинг маблағидан фойдаланишни назарда тутади 14 . Ривожланган мамлакатларда, қонун га зид бўлмаган ҳар қандай қайта суғурталашни амалга ошириш мумкин. Суғурта шартномасини тузишда воситачилар орқали суғурта агентлари ёки суғурта брокерлари иштирокида амалга оширилади. “Суғурта фаолияти тўғрисида”ги қонуннинг 7-моддаси суғурта брокерига таъриф берилган бўлиб, суғурта қилдирувчининг номидан ва топшириғига биноан суғурта шартномаси тузилиши ва ижро этилишини ташкил қилиш бўйича фаолиятни амалга оширувчи юридик шахс суғурта брокери ҳисобланади. Суғурта брокерининг фаолияти суғурта соҳасидаги бошқа фаолият турлари билан қўшиб олиб борилиши мумкин эмас, қайта суғурта брокерининг фаолияти бундан мустаснодир. Қайта суғурта брокери деб ўз номидан ва қайта суғурта қилиш шартномаси бўйича суғурта қилдирувчи тариқасида иштирок этувчи суғурталовчининг топшириғига биноан қайта суғурта қилиш шартномаси тузилишини ва ижро этилишини ташкил қилиш бўйича фаолият юритувчи юридик шахс қайта суғурта брокери ҳисобланади. Суғурта агенти деб суғурталовчининг номидан ва топшириғига биноан суғурта шартномасининг тузилиши ва ижро этилишини ташкил қилиш бўйича фаолият юритувчи юридик ёки жисмоний шахс суғурта агенти ҳисобланади. Суғурталовчининг бошқарув органлари раҳбарлари суғурта агенти бўла олмайдилар. 14 Благутин Д.Ю. Французский режим возмещения ущерба от стихийных бедствий. // Страховое дело. №10. 2002. 58-с.

Суғурталовчилар ўзлари ваколат берган суғурта агентларининг реестрларини юритишлари лозим (Суғурта фаолияти тўғр. қонун. 9-модда). Суғурта шартномасининг предмети бўлиб алоҳида турдаги хизмат тушунилади. Суғурта шартномасининг амал қилиш муддатининг бошланиши суғурта мукофоти ёки биринчи бадалнинг тўланиши билан кучга киради. Агар амал қилишнинг бошқача муддати белгиланмаган бўлса, суғурта шартномаси кучга кирганидан сўнг суғурта ҳодисасига нисбатан татбиқ қилинади (ФКнинг 947-моддаси). Шартнома кучга киргандан сўнг суғурта хавфи йўқолса, муддатидан олдин бекор бўлади: - суғурталанган мол-мулк юз бериши мумкин бўлган суғурта ҳодисасидан бошқа сабабларга кўра нобуд бўлса; - тадбиркорлик хавфини ёки шу фаолият билан боғлиқ фуқаровий жавобгарлик хавфини суғурталаган шахснинг тадбиркорлик фаолиятини белгиланган тартибда тўхташи билан. Суғурта қилдирувчи суғурта шартномасидан муддатидан илгари воз кечган тақдирда, суғурталовчига тўланган суғурта мукофоти, бошқача тартиб белгиланмаган бўлса қайтариб берилмайди. Шартноманинг шакли – ёзма бўлиб, бу талабга риоя этилмаса, шартнома ҳақиқий эмас деб топилади. Суғурта шартномаси битта ҳужжатни тузиш ёки суғурталовчи томонидан суғурта қилдирувчига унинг ёзма ёки оғзаки аризасига мувофиқ суғурталовчи имзолаган, суғурта шартномасининг шартларини ўз ичига олган суғурта полиси (шаҳодатномаси, сертификати, квитанцияси) ни топшириш йўли билан тузилиши мумкин. Бу ҳолатда суғурта қилдирувчининг суғурталовчи таклиф этган шартларда шартнома тузишга рози эканлиги суғурталовчидан кўрсатилган ҳужжатларни қабул қилиб олиш ва суғурта мукофоти тўлаш ёки суғурта мукофоти бўлиб-бўлиб тўланганда биринчи бадални тўлаш орқали тасдиқланади (ФКнинг 927- моддаси).

Шунингдек суғуртанинг алоҳида турлари бўйича суғурталовчи ўзи ишлаб чиққан стандарт шаклларини (суғурта полиси) тақдим этиши мумкин. Суғурта полиси (шаҳодатнома, сертификат, квитанция) - суғурта шартномасини тасдиқловчи, суғурталовчи томонидан тақдим этиладиган ҳужжат. Полис шартноманинг ҳамма муҳим шартларини ўзида мужассам этиши шарт. Суғурталовчи томонидан имзоланиб, суғурта ловчининг, суғурта қилдирувчининг, наф олувчининг, суғурталанган шахснинг номи ва манзили, суғурта объекти, суғурта хавфи, суғурта пулининг миқдори, ҳамда шартнома муддати кўрсатилиши керак. Полис бир галлик ва бош полис бўлиши мумкин. Бир галлик суғурта полисида одатда битта предмет бўйича суғурта шартномаси расмийлаштирилади. Бош полис бўйича суғурталаш эса бир турдаги мол- мулк турли туркумларини муайян муддат давомида бир хилдаги шартларда мунтазам суғурталаш тушунилади (ФКнинг 928-моддаси 1 қисми). Бош полис билан суғурталаш фақатгина мол-мулкни суғурта қилишда қўллаш мумкин. Шахсий ва мулкий суғуртада бир галлик суғурта полиси қўлланилади. Агар шартномада кўрсатилган бўлса, шахсий ва мулкий суғуртада қўлланилиши мумкин. Суғурта қилдирувчи бош полиснинг таъсир доирасида бўлади ган мол-мулкнинг ҳар бир туркуми тўғрисида суғурталовчига бундай полисда шартлашилган маълумотларни унда назарда тутилган муддатда, агар муддат назарда тутилмаган бўлса, улар олингандан кейин дарҳол хабар қилиши шарт. Агар бундай маълумотларни олиш пайтигача суғурталовчи тўлаши лозим бўлган зарар кўриш эҳтимоли ўтиб кетган бўлса ҳам, суғурта қилдирувчи бу мажбуриятдан озод бўлмайди. Бош полис бўйича суғурталашда доимо мулкларнинг ўзгариши рўй бериб, мол-мулкнинг бир қисми шартномадан чиқиб кетса, ўрнига

бошқалари келади. Шунинг учун вақти-вақти билан суғурта бадаллари тўлаб борилиши керак. Суғурта қилдирувчининг талабига биноан суғурталовчи бош полиснинг таъсир доирасида бўладиган мол-мулкнинг алоҳида туркумлари бўйича суғурта полисларини бериши шарт (ФКнинг 928-моддаси 2 ва 3- қисмлари). Суғурта шартномасининг шартлари нафақат шартномада ёки суғурта полисида белгиланиши, балки суғурта қоидалари билан ҳам белгиланиши мумкин. Суғурта қоидалари – суғурталовчи ёки суғурталовчилар бирлашмаси томонидан қабул қилинган, маъқулланган ёки тасдиқланган тегишли турдаги суғуртанинг стандарт қоидалардир. Бу қоидалар кўп маротаба қўлланишга мўлжалланган бўлгани учун стандартлаштирилган. Суғурта қоидаларида мавжуд бўлган ва суғурта шартномаси матнига киритилмаган шартлар, агар шартномада (полисда) шундай қоидалар қўлланилиши тўғридан-тўғри кўрсатилган ва қоидаларнинг ўзи шартнома (полис) билан битта ҳужжатда ёки унинг орқа томонида баён қилинган ёхуд унга илова қилинган бўлса, суғурта қилувчи (наф олувчи) учун мажбурийдир. Илова қилинган тақдирда, шартномани тузиш пайтида суғурта қилдирувчига суғурта қоидалари топширилгани шартномада ёзув билан тасдиқлаб қўйилиши лозим (ФКнинг 930-моддаси 2 қисми). Суғурта шартномаси тузилаётганда суғурта қилдирувчи ва суғурталовчи суғурта қоидаларининг айрим бандларини ўзгартириш ёки чиқариб ташлаш ва қоидаларда бўлмаган бандларни шартномага киритиш тўғрисида келишишлари мумкин (ФКнинг 930-моддаси 3-қисми). Шунингдек суғурта қилдирувчи (наф олувчи) ўз манфаатларини ҳимоя қилиб, суғурта шартномасида (полисида) кўрсатиб ўтилган тегишли турдаги суғурта қоидаларини, ушбу қоидалар 930-моддага кўра мажбурий бўлмаса ўам, важ қилиб келтиришга ҳақли.

Шартноманинг муҳим шартлари шартнома мазмунини ташкил қилганлиги учун аввалам бор ушбу шартларни кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Шартноманинг муҳим шартлари ФКнинг 929-моддасида ўз аксини топган: 1) суғурта объекти бўлган муайян мол-мулк ёки бошқа мулкий манфаат; 2) суғурта ҳодисаси; 3) суғурта пули; 4) суғурта товони миқдори; 5) суғурта мукофоти миқдори ва уни тўлаш муддатлари; 6) шартноманинг муддати. Суғурта объекти бўлиб нафақат фуқароларнинг ҳаёти, соғлиғи ва мол-мулки, балки ҳозирги кунда жавобгарлик мажбуриятлари, тадбиркорлик хавфи ва яна бир қатор манфаатлар ҳам бўлиши мумкин. Суғурта шартномаси объектларининг шартнома тузилаётган вақтдаги ҳолати муҳим аҳамиятга эга. Баъзи ҳолларда, суғурта шартномаси объектининг ҳолати, жойлашиш шароити туфайли, шахсий суғурта шартномасида эса суғурталанувчи шахснинг соғлиғи ҳолати, суғурта хавфини баҳолашга, унинг миқдорини ўзгартиришга ёки суғурта шартномасини умуман тузмасликка сабаб бўлиши мумкин. Албатта, бу ҳақда, Фуқаролик кодекснинг 932-моддасида суғуртала нувчининг суғурта хавфини баҳолаш ҳуқуқи белгиланган бўлиб, унга кўра, мол-мулкни суғурталаш шартномаси тузилаётганда, суғурта ловчи суғурталанаётган мол-мулкни кўздан кечиришга, зарурият бўлган тақдирда унинг ҳақиқий қийматини белгилаш мақсадида экспертиза тайинлашга ҳақли. Шахсий суғурта шартномаси тузилаётганда эса, суғурталовчи суғурта қилинаётган шахс соғлиғининг ҳақиқий ҳолатини аниқлаш учун уни текширтиришга ҳақли. Агар, суғурталовчи, ушбу текширув давомида суғурта қилиниши лозим бўлган объектларда суғурта шарт номаси

тузмасликка асос бўладиган ҳолатларни аниқласа, суғурта шартномасини тузишдан бош тортишга ҳақли бўлади. Суғурта компаниялари ва идораларининг асосий вазифалари, фуқаролардан ёки юридик шахслардан ундириладиган мажбурий ва ихтиёрий суғурта бадаллари билан ўз заҳираларини бойитиш эмас, балки, бахтсиз ҳодисалар, тижорат таваккалчилиги ва бошқа ҳодиса лар туфайли молиявий қийинчиликка тушиб қолган суғурталанувчи ларга суғурта қопламаларини тўлаш орқали ёрдам беришдан иборат. Шахсий суғурта шартномаси бўйича чет эл давлатларининг тажрибасига назар соладиган бўлсак, Германияда, аҳолининг ёши чегараланмаганлигини, аксинча, суғурталанётган шахснинг ёшига, яъни суғурта хавфини ошиб боришига қараб, суғурта бадаллари миқдори нинг ошиб боришини кузатамиз 15 . Қишлоқ хўжалик экинларини суғурта қилиш шартномалари бўйича, қишлоқ хўжалик экинлари, суғурта объектлари ҳисобланиб, уларнинг қандай жойга экилганлиги шартнома тузиш ёки тузмасликка асос бўлади. Агар экинлар шўр, сувсиз ва ҳосилдорлиги кам ерларга экилган бўлса, суғурта идораси ходимлари, шартнома тузишдан бош тортиши мумкин. Фуқароларнинг уй-жойини ихтиёрий суғурта қилиш тўғриси даги қоидаларга асосан, агар уй-жойлар қаровсиз аҳволда, ёки қулаб тушиш эҳтимоли бор ерларда бўлса, уларни суғурталашга йўл қўйил майди 16 . Суғурта объектига берилган таърифда, фуқароларнинг мол-мулки ва соғлиғи суғурта объекти бўлади деб ҳисобланса-да, суғурта ҳодисаси хавфи юқори бўлганлиги сабабли бундай объектлар суғурталанмайди. Суғурта шартномасининг объектлари, шартнома мазмунига қараб турлича бўлиши мумкин. Агар шартнома турларига қараб суғурта объектларини бўладиган бўлсак, уларни мулкий ва мулк билан боғлиқ бўлмаган шахсий объектларга ажратишимиз мумкин. Масалан, шартномадан келиб чиқадиган жавобгарликни суғурта қилиш шартномаси 15 «Структуры социальной рыночной экономики». Глава из книги Германия. Факты.стр-48. 16 Қишлоқ аҳолиси уй мулкини ихтиёрий суғурта қилиш қоидаси. –Т.: Ўзагросуғурта, 1997. 17.05. №19.

бўйича, шахснинг шартномада белгиланган жавобгарлиги суғурта объекти бўлиб ҳисобланади. Шахсий давлат мажбурий суғуртаси бўйича суғурталанган шахснинг фақат иш билан боғлиқ ҳолда ўз соғлиғини бузилиши, шикастланиши ёки вафот этиши, яъни ўз хизмат бурчини бажараётган вақтдаги ҳаёти ва соғлиғи, суғурта объекти бўлиб саналади. Хизмат бурчини бажаришдан ташқари ҳолатдаги ҳаёти ва соғлиғи объекти бўлиб ҳисобланмайди. ФКнинг 916-моддасига мувофиқ қуйидаги манфаатлар суғурта қилинмайди: - қимор, лоторея ва гаров ўйинларида иштирок этишда кўрила диган зарарни суғурталашга йўл қўйилмайди. - гаровга олинганларни озод қилиш мақсадида шахс мажбуран қилиши мумкин бўлган харажатлар. Суғурта ҳодисаси - суғурта шартномасида кўзда тутиладиган ва юз бериши мумкин бўлган воқеа тушунилади. Суғурта ҳодисаси баъзи ҳолларда суғурта хатари деб ҳам юритилади. “Суғурта хатари” атамаси эса, турлича маъноларда қўлланилиши мумкин. Аксарият ҳолларда, суғурта хатари деб қуйидагиларга айтилади: 1) Воқеа ва бир қанча воқеалар ва булар натижасида, суғурта қилувчи ўзининг асосий мажбуриятини бажариши - суғурта товонини (суғурта суммасини) тўлаши керак бўлган ҳолат. 2) Рўй бериш эҳтимоли бўлган хавф-хатар, шу хавф-хатарнинг юз бериш эҳтимолидан суғурта қилиш. 3) Бир ёки бир неча суғурта бўйича суғурта қилувчининг зиммасига тушадиган масъулият даражаси. Ҳар қандай суғурта шартномасида ҳам, суғурта ҳодисаси рўй берганида, суғурта қилувчи суғурта товонини тўлаши лозим бўлган воқеалар аниқ кўзда тутилади. Суғурта назарияси ва амалиётида, муайян шартлар ишлаб чи қилган бўлиб, бу шартларга кўра, бирон бир тарздаги ҳодиса (воқеа) суғурта қилувчи зиммасига оладиган масъулият деб ҳисобланиши мумкин. Бундай

шартлар бир неча суғуртада кўзда тутилган воқеалар, рўй беришлиги (реал) ва тасодифий тусда бўлиши керак акс ҳолда, суғуртанинг зарурияти бўлмай қолади. Суғурта объектига нисбатан воқеанинг рўй бериш факти, унинг қачон рўй бериши ва таъсир кучи, суғурта қилувчига ҳам, суғурта қилдирувчига ҳам, олдиндан маълум бўлмаслиги ва суғурта шартномаси иштирокчилари томонидан уюштирилган бўлмаслиги керак. ФКнинг 953-моддасида: “Агар суғурта ҳодисаси суғурта қилди рувчи, наф олувчи ёки суғурталанган шахснинг қасд қилиши оқиба тида юз берган бўлса, суғурталовчи суғурта товонини ёки суғурта пулини тўлашдан озод қилинади, қасддан зарурий мудофаа ёки охирги зарурат ҳолатида қилинган ҳаракатлар бундан мустасно”, деб белгиланган. Суғурта ҳодисасига қўйилган бу талабга кўра, суғурта ҳодисаси суғурта товонини тўлашни ҳал қилишда аҳамиятга эга. Шунинг учун ҳам, суғурта ҳодисасининг келиб чиқиш сабаблари, махсус органлар томонидан ўрганилиб, тегишли хулосалар асосида суғурта товони тўлаш ёки тўламаслик ҳақида қарор чиқарилади. Масалан, шахсий суғурта шартномалари бўйича суғурталанувчи шикастланганда, шу шикастланиш даражаси, унинг келиб чиқиш сабаблари ва келгусидаги оқибатлари ҳақида, албатта, тиббиёт хулосаси талаб этилади. Баъзида, суғурталанувчи келиб чиққан бахтсиз ҳодиса туфайли эмас, балки унинг оқибатлари натижасида, катта зарар кўриши мумкин. Шундай ҳолатларни аниқлаш мақсадида тиббий хулоса катта аҳамиятга эга. Агар, суғурта шартномасини тузишда, мазкур объектга доир воқеанинг албатта рўй бериши маълум бўлса, у ҳолда суғуртани амалга ошириб бўлмайди. Маълум турдаги бир неча хил мол-мулкни, бир турдаги хавф- хатардан ёки айни бир вақтда турли хил хавф-хатарлардан суғурта қилиш мумкин. Ҳозирги кунда суғурта идоралари жисмоний ва юридик шахсларни турли-хавф-хатарлардан суғурталаш орқали ҳимоя лаш вазифасини амалга оширмоқда.

Суғурта шартномасида иштирок этаётган суғурта объекти ва суғурта субъектларига қараб суғурта ҳодисаси ҳам турлича бўлади. Ҳаётни суғурта қилиш шартномаси бўйича суғурталанувчининг вафоти суғурта ҳодисаси ҳисобланса, тадбиркорлик хавфини суғурта қилиш шартномаси бўйича, тадбиркор олиши керак мумкин бўлган фойданинг олинмай қолиши, суғурта шартномасининг ҳодисаси, зарар етказганлик мажбуриятларини суғурта қилиш шартномаси бўйича эса, учинчи шахсга зарар етказилиши суғурта ҳодисалари бўлиб ҳисобланади. ФКнинг 943-моддасига асосан, суғурта шартномасида суғурта предмети сифатида белгиланадиган ҳодиса, эҳтимол тутиладиган ва тасодифлик белгиларига эга бўлиши лозим. Масалан, қарздорнинг кредит суммасини қайтариш мажбуриятини бажармаслиги фақат тасодиф бўлгандагина яъни, мазкур ҳолат суғурталанувчининг эркидан ташқари содир бўлгандагина суғурта ҳодисаси сифатида баҳоланиши мумкин. Суғурта ҳодисасининг содир бўлган вақти суғурта товонини талаб қилишда муҳим аҳамиятга эга. Жумладан, кредит қайтарилишини кафолатловчи суғурта шартномасига кўра, суғурталанувчининг кредитордан олган кредит қарзини унинг муддати келган пайтда қайтара олмаслиги суғурта ҳодисаси ҳисобланади. Суғурта ҳодисаси рўй берганда, шартномада белгиланган муддатда суғурта идораларига хабар бермаслик ҳам суғурта товонини тўлашни рад этиш учун асос бўлади. ФКнинг 951-моддасида белгиланган бўлиб, унга кўра суғурта қилдирувчи шартномада ёки суғурта қоидаларида назарда тутилган муддатларда, суғурталовчига суғурта ҳодисаси рўй берганлиги ҳақида хабар бермаса, агар суғурталовчи суғурта ҳодисаси юз берганини ўз вақтида билганлиги, ёхуд бу ҳақда суғурталовчида маълумотларнинг йўқлиги, унинг суғурта товонини тўлаш мажбуриятига таъсир этмаслиги исботланмаса, суғурта товонини тўлашни рад этиш ҳуқуқини беради. Агар суғурта ҳодисаси ҳақида хабар берилганидан сўнг, суғурта идораларидан вакил келиб тегишли далолатнома тузмаса, суғурта идораси

томонидан, далолатнома тузилмаганлигини рўкач қилиб, белгиланган товон пулини тўлашни рад қилинишига йўл қўйилмайди. Далолатнома - суғурта қилинган мол- мулкнинг зарарланиш сабаби, миқдори ва аниқ жойи кўрсатилган ҳамда экспертлар хулосаси мавжуд бўлган ҳужжатдир 17 . Суғурта ҳодисаси рўй берганидан сўнг тузиладиган далолатномаларда иштирок этувчи шахсларнинг сони уч кишидан кам бўлмаслиги ҳамда суғурта қилдирувчи (унинг вояга етган оила аъзоси ёхуд ваколатли шахс) иштирокида тузилиши керак. Далолатномада, бахтсиз ҳодиса туфайли, суғурта шартномаси объектининг қанча миқдорда зарарланганлиги, бахтсиз ҳодисани келиб чиқиш тафсилотлари албатта ёритилган бўлиши шарт. Бундан ташқари, зарур ҳолларда, далолатнома тузиш учун тегишли мутахассис, башарти, иситиш, сув билан таъминлаш ёки канализация тизимлари, улардан фойдаланувчи ташкилотнинг айби билан ишдан чиққанда эса, ана шу ташкилотнинг вакили ҳам таклиф этилиши керак. Суғурта органларига, ана шундай мавҳум ҳолатда вужудга келган суғурта ҳодисалари қандай содир бўлганлигини, тасодифан ёки қасддан уюштирилган ҳаракатлар туфайли содир бўлганлигини ва суғурта товонининг миқдорини белгилаш мақсадида, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлардан тегишли ҳужжатлар сўраб олиш ҳуқуқи “Ўзбекистон Республикасининг Суғурта фаолияти тўғрисида” қонуннинг 25- моддасида кафолатланган бўлиб, унга кўра “ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, судлар, шунингдек тиббиёт, сейсмология, ветеринария, гидрометеорология ташкилотлари ва бошқа ташкилотлар, суғурталовчиларнинг сўровига кўра суғурта ҳодисаларининг юз бериши сабаблари ва ҳолатлари тўғрисидаги ҳамда суғурта товони миқдорлари, суғурталовчи томонидан аниқланиши мақсадида етказилган зарар тўғрисидаги масалаларни ҳал этиш учун зарур бўлган ҳужжатлар ва хулосаларни тақдим этишлари шарт” 18 , - деб 17 Юридик энциклопедия. –Т.: Шарқ, 2001. –413 б. 18 Ўзбекистон Республикасининг «Суғурта фаолияти тўғрисида»ги қонуни. ғ Халқ сўзи. 2002. 28.05.

белгиланган. ФКнинг 957-моддасида суғурта қилдирувчининг зарар қоплани шига бўлган ҳуқуқларининг суғурталовчига ўтиши яъни суброгация ҳуқуқи таъминланган. Бу моддада, суғурта қилдирувчининг етказилган зарар учун жавобгар шахсга нисбатан ҳуқуқлари, агар мулкий суғурта шартномасида бошқача кўрсатилмаган бўлса, суғурталовчига ўтиши қоидалари мустаҳкамланган. Бироқ, зарар қасддан етказилган бўлса, суғурталовчи суғурта пулини тўлагандан сўнг, суғурта шартномасида қандай кўрсатилганидан қатъи назар, юқоридаги ҳуқуқни қўлга киритади. ФКнинг 935-моддасига мувофиқ: “ Суғурта шартномасини тузиш пайтида тарафларнинг келишувига кўра аниқланадиган, суғурта манфаати билан боғланадиган мол-мулк қиймати, агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, суғурта қиймати (суғурта баҳоси) деб ҳисобланади”. Мол-мулкни суғурта қилишдан кўзланган асосий мақсад, суғурта қилинган мол-мулкнинг нобуд бўлиши ёки шикастланиши натижасида етган зарарни қоплашдан иборат. Шу боис, суғурта юзасидан бериладиган пулнинг миқдори (суғурта пули), суғурта қилинган мол- мулкнинг қийматидан ошмаслиги талаб этилади. Шу маънода, айни бир объектнинг суғурта пулини белгилаш учун, унинг қийматини аниқлаш керак бўлади. ФКнинг 935-моддасига кўра, мулкий суғурта шартномаси амал қилган даврда, томонларга мол-мулкнинг шартномада кўрсатилган қиймати юзасидан низолашиш ҳуқуқи берилмаган, суғурталовчи ўзининг суғурта қилдирувчи томонидан атайлаб чалғитилганлигини исботлаб берувчи ҳолатлар бундан мустасно. Агар шартномада суғурта пули билан суғурта қийматининг нисбати бузилган бўлса, мазкур шартнома қисман ҳақиқий эмас деб топилади ва шартномада бошқача тартиб белгиланмаган бўлса, мулкнинг шартнома тузилган пайтдаги қийматидан келиб чиққан ҳолда суғурта товони тўланади. Мулкнинг суғурта қиймати унинг ҳақиқий қиймати доирасида ва унинг табиий эскиришини ҳисобга олган ҳолда белгиланади. Бунда

мулкнинг ҳақиқий қиймати уни кўрикдан ўтказиш, баҳолаш, экспертиза тайинлаш ва унинг хулосаси, бозордаги шунга ўхшаш мулкнинг баҳосини белигилаш билан аниқланади. Объектнинг (бинолар, чорва моллари, бирон қишлоқ хўжалик экинининг ҳосили ва бошқаларнинг) суғурта қилиш мақсадлари учун белгиланган қиймати-суғурта учун баҳолаш деб аталади. Суғурта қилинувчи объектларни баҳолаш жуда муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки, бу баҳо, суғурта йўли билан таъминлаш суммасини белгилаш учун асос қилиб олинади. Агар, суғурта қилинаётган объектларга унинг ҳақиқий қийматидан кам баҳо қўйилса, у ҳолда суғурта йўли билан таъминлаш пули ҳам камаяди. Суғурта пули суғурта учун қўйилган баҳо билан тўғри келиши мумкин. Бу ҳолда мулк унинг тўла қиймати миқдорида суғурта қилинган ҳисобланади. Агар мол-мулк нобуд бўлса, ёки зарар етказилса, унга етган зарар тўлиқ ҳажмда қопланади. Суғурта пули суғурта қийматидан кам бўлиши ҳам мумкин. ФКнинг 938-моддасида: “Суғурта шартномасида кўрсатилган мол- мулк ёки тадбиркорлик хавфининг суғурта пули суғурта қийма тидан ортиқ бўлса, шартнома суғурта пулининг суғурта қийматидан ортиқ бўлган қисмида ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмайди ва суғурта мукофотининг ортиқча тўланган қисми қайтариб берилмайди”. Суғурта қиймати - суғурта объектининг асл, фактик қиймати бўлиб, уни белгилаш турли мамалакатлардаги жорий қонунчилик ва амалиётда шаклланган ўзига хос қоидаларга асосланиб амалга оширилади. Америка Қўшма Штатларида эса, суғурта қиймати товар юкланаётган пайтдаги бозор нархи қанча бўлса, шундан келиб чиқиб ҳисобланади ва бу рейс бошланиши олдидан аниқланади. Француз қонунчилигида, суғурта қийматига товарнинг сотилиш нархи ва юклаш пайтида сарфланган харажатлар, унинг белгиланган жойга етказилиши ва кутилаётган даромад миқдори ҳам қўшиб белгиланади. Германияда эса

суғурта қиймати сифатида, суғурта ҳодисаси юзага келиши билан товарнинг асл сотилиш қиймати қабул қилинган. Суғурта пули ва суғурта баҳоси тўғрисида юқорида таъкидлаб ўтилган қоидалар, шахсий суғурта шартномасига қўлланилмайди. Чунки, кишининг ҳаёти ёки меҳнат қобилиятини, суғурта қилиш мақсадларида баҳолаб бўлмайди. Хуллас, суғурта қийматини аниқлаш, суғурта ҳодисаси натижасида тўланадиган суғурта товони, суғурта бадали миқдорини суғурта пулини белгилашда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, у қатъий белгиланиши лозим. Суғурта пули - суғурта қийматидан келиб чиқиб белгиланади ва у суғурта қийматидан кам ёки тенг миқдорда белгиланиши мумкин. ФКнинг 934-моддасига мувофиқ: “Мулкий суғурта шартномаси бўйича суғурталовчи суғурта товонини тўлаш мажбуриятини оладиган ёки шахсий суғурта шартномаси бўйича тўлаш мажбуриятини оладиган сумма (суғурта пули) суғурта қилдирувчининг суғурталовчи билан келишувига кўра, ушбу модда қоидаларига мувофиқ белгиланади. Мол-мулк ёки тадбиркорлик хавфини суғурта қилишда, агар суғурта шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, суғурта пули уларнинг ҳақиқий қийматидан (суғурта қийматидан) ошмаслиги лозим, қуйидагилар шулар жумласига киради: мол-мулк учун - унинг суғурта шартномасини тузиш куни турган ҳақиқий қиймати; тадбиркорлик хавфи - суғурта ҳодисаси юз берганида суғурта қилдирувчи тадбиркорлик фаолиятидан кўриши мумкин бўлган зарар. Шахсий суғурта шартномаларида ва фуқаровий жавобгарликни суғурталаш шартномаларида, суғурта пулини тарафлар ўз ихтиёрларига кўра аниқлайдилар. Қонун ёки суғурта шартномасида назарда тутилган суғурта ҳодисаси юз берганида, суғурталовчи, шартномада қайд этилган шахсга суғурта

шартномасида белгиланган муддатда, суғурта пулини (суғурта товонини) тўлаши шарт. Суғурта пулининг миқдори, суғурта ҳодисасининг келиб чиқиш ҳолатига қараб камайиши ёки умуман тўланмаслиги мумкин. Чунки, суғурта ҳодисасининг келиб чиқишида, суғурта қилдирувчининг айби бўлса ёки суғурта ҳодисаси натижасида кўрилган зарар, суғурта пулидан кам миқдорда бўлган тақдирда, суғурта пулининг миқдори камайиши мумкин. Суғурта пули билан суғурта товони бир мазмундаги иборалар эмас. Чунончи, суғурта пули шартномада суғурта ҳодисаси рўй берганида тўланиши лозим бўлган пул бўлса, суғурта товони суғурта ҳодисаси рўй бергач, суғурта қилдирувчи кўрган зарар ёки суғурта ташкилоти томонидан тўланиши лозим бўлган пул маблағи ҳисобланади. Етказилган зарар миқдорини, суғурта ташкилоти, ўзи тузган далолатнома асосида, зарур ҳолларда эса, мулкнинг нобуд бўлган, зарарланган ёки йўқолган жойи, вақти, сабаби ва бошқа шароитлар ҳақида ваколатли ташкилотлар (авария хизмати, милиция, тергов ташкилотлари, суд ва бошқалар) томонидан берилган ҳужжатларни ҳисобга олиб аниқлайди. Суғурта ҳодисаси натижасида мол-мулкка етказилган зарар бўлиб, мулк нобуд бўлганида ёки ўғирланганида - мулкни суғурта қилишда асосланадиган, суғурта шартномасида белгиланган нархи, уй-жойнинг ҳаммаси тамоман нобуд бўлганда эса, махсус ва умумий суғурта шартномаларида кўрсатилган суғурта пули, мулк зарарланганда – мулкнинг олдинги қиймати билан суғурта ҳодисаси туфайли қимматини (сифати ва қийматини) йўқотгандан кейинги нархи орасидаги фарқ; агар зарарланган нарсани тузатиш йўли билан аввалги ҳолатига келтириш мумкин бўлса, у ҳолда ана шу нарсани тузатиш нархи кўрилган зарар ҳисобланади.

Тузатиш нархи, тузатиш мақсадида фуқаролардан ҳақ ундириб олиш учун тегишли ташкилотлар томонидан белгиланган амалдаги баҳолар (тарифлар) асосида ҳисоблаб чиқилади. Тузатиш нархи, суғурта пулидан ошмайдиган миқдор доирасидагина зарар деб тан олинади. Агар, экспертиза ўтказиш зарур деб топилган бўлса, бу ишни бажариш нархи ҳам зарар қийматига қўшилади. Кўрсатилган ишларни бажариш харажатларининг миқдори амалдаги баҳолар асосида, ана шу ишлар ҳажмидан келиб чиқиб ҳисобланади. Суғурта ҳодисаси юз берганида, мулкни сақлаб қолиш ва уни тартибга келтириш учун қилинган харажатлар нархи ҳам (агар бу харажатлар зарур деб тан олинган бўлса) зарар миқдорига киритилади. Ушбу харажатлар миқдори тегишли ишлар (хизматлар) га фуқаролар ҳақ тўлаши учун белгиланган амалдаги баҳолар (таърифлар) асосида аниқланади. Агар нобуд бўлган, зарарланган ёки ўғирланган бирон-бир мулк учун белгиланган нархлар бўлмаса, у ҳолда, зарар миқдори суғурта шартномаси тузилган пайтда амал қилаётган нархлардан келиб чиқиб аниқланади. Суғурта товони, кўрилган зарар миқдорида, суғурта шартномаси тузилган пайтдаги баҳолар асосида, аммо шартномада келишилган суғурта пулидан кўп бўлмаган миқдорда тўланади. Суғурта товонини тўлаш ҳақидаги қарорни давлат суғурта муассасаси мустақил равишда қабул қилади. Суғурта товонини эса, шартнома тузган суғурта муассасаси барча зарур ҳужжатларни олганидан сўнг, шартномада белгиланган муддат ичида тўлайди. Суғурта қилдирувчига ёки унинг оила аъзоларига нисбатан жиноий иш қўзғатилган тақдирда, бу тартиб жорий қилинмайди. Суғурта товони суғурта қилдирувчининг ўзига тўланади. Унинг хоҳишига биноан, товон наф олувчининг номи ёзилган чек бериш, омонат кассага ўтказиш, нақд пул билан ҳисоб-китоб қилиш ёки белгиланган тартибда почта орқали юбориш йўли билан тўланиши мумкин.

Суғурта қилдирувчи вафот этган бўлса, суғурта товони қонунда белгиланган тартибда, унинг ворисларига тўланади. Суғурта муассасаси ходимларининг айби билан, суғурта товонини тўлаш кечиктирилганлиги учун, суғурта шартномаларида, тегишли жарималар тўлаш белгиланади. Бундай жарималарнинг миқдорини белгилаш, ихтиёрий суғурта шартномалари бўйича, томонларнинг ўзаро келишуви асосида, мажбурий суғурта шартномалари бўйича эса, ушбу шартномага оид қонун ҳужжатларида кўрсатил ган миқдорда амалга оширилади. Шахсий суғурта шартномаси, яъни фуқарони бахтсиз ҳодиса лардан суғурта қилиш шартномаси бўйича, агар суғурта ҳодисаси рўй берса, суғурта қилувчи суғурта тўловини 72 соат ичида тўлаши лозим. Башарти, тўлов белгиланган муддат ичида амалга оширилмаса, ҳар бир кечиктирилган кун учун, шартномада белгиланган миқдорда жарима тўланади. Зарар, айбдор шахс томонидан тўлиқ қопланса, суғурта қилдирувчи, суғурта товонини олиш ҳуқуқидан маҳрум бўлади. Агар зарар, қисман қопланган ёки тўланиши лозим бўлган суғурта товонидан кам миқдорда тўланган бўлса, у ҳолда, суғурта товони, етказилган зарар учун жавобгар шахсдан олинган пулни ҳисобга олган ҳолда тўланади. Суғурта ҳодисаси рўй берганидан сўнг, суғурта ҳодисасининг келиб чиқиш сабабларини ўрганиш жараёнида, ушбу ҳодисанинг келиб чиқишида, суғурта қилдирувчининг қасддан содир этган ҳаракат лари мавжудлиги аниқланса, суғурта идоралари, суғурта қопламасини тўлашни рад этишга ҳақли бўлади. Суғурта шартномасининг шартларини белгилашда, суғурта бадали, суғурта қилдирувчи томонидан тўланиши лозим бўлган пул тўлов мажбурияти вазифасини ўтайди. Зеро, суғурта бадали, шартнома тузаётган суғурталанувчи томонидан суғурта идорасига тўланиши лозим бўлган пул

миқдоридир. Суғурта бадали, шартномаларда, баъзан суғурта мукофоти деб ҳам юритилади. Мукофот рағбатлантирувчи тарздаги пул миқдори бўлиб, суғурта қилдирувчи томонидан суғурталовчига тўланадиган пул мукофот мазмунини билдирмайди. Суғурта шартномасида бадалларининг миқдори шартноманинг турига қараб белгиланади. Агар ихтиёрий суғурта шартномалари тузилаётган бўлса, бундай шартномаларнинг бадаллари миқдори шартнома субъектлари ўртасида суғурта пули миқдорига қараб, ўзаро келишув асосида белгиланади. Суғурта пулининг энг кам миқдори суғурта қоидаларида белгилаб қўйилган бўлиши мумкин. Мажбурий суғурта шартномалари бўйича суғурта бадалларини белгилаш Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан қатъий белгиланган бўлади ва уни ўзгартиришга йўл қўйилмайди. Лекин, баъзи ҳолларда, суғурта бадалларининг миқдори шартноманинг муддатига нисбатан белгиланган бўлиши мумкин. Бир йилдан кам муддатга тузилган шартномалар бўйича шартнома муддатига боғлиқ равишда суғурта фоиз ставкаларининг миқдори камайтирилади. Шартноманинг мазмуни бўлиб, тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳисобланади. Уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари шартномада белгиланган мажбуриятларини ёритишда аниқлаб олиш мумкин бўлади. Аввалам бор, суғурталовчининг зиммасида таваккалчилик бўлиб, суғурта ҳодисаси рўй бериши билан суғурта пулини тўлайди. Ушбу мажбурият энг асосий мажбурият ҳисобланиб, суғурта хафви унинг зиммасида бўлиши суғурталовчига ҳеч қандай ҳаракатларни содир этиш юклатилмайди, аксинча агар суғурта хавфи рўй бергудек бўлса, суғурта пулини тўлаш ҳаракатини амалга ошириши керак бўлади. Суғурта товони одатда суғурта пулидан ошмаслиги керак. Аксарият ҳолатларда суғурта пули пул бирликларида амалга оширилади, айрим вақтларда натура ҳолида ҳам берилиши мумкин. Мисол учун тиббий суғуртада пулнинг эвазига

суғурта қилдирувчига тиббий муолажа кўрсатилади. Суғурта товонининг миқдори ва тартиби суғурта қилдирувчининг аризасига мувофиқ, шунингдек шартнома шартларига асосан амалга оширилади. ФКнинг 951- моддасига муво фиқ, суғурта ҳодисаси рўй бериши биланоқ суғурта қилдирувчининг аризаси суғурталовчини огоҳлантириш усулларидан бири ҳисобла нади. Бироқ айрим вазиятларда наф олувчи томонидан ҳам огоҳ - лантирилиши мумкин. Агар шартномада хабар қилиш муддати ва усули назарда тутилган бўлса, ушбу шартлашилган муддатда ва усулда қилиниши лозим. Агар наф олувчининг ўзининг фойдасига тузилган шартнома бўйича суғурта товонига бўлган ҳуқуқдан фойдаланиш ниятида бўлса, айни шундай мажбурият наф олувчининг зиммасида бўлади. Юқоридаги мажбуриятларнинг бажарилмаслиги суғурталов чига, агар суғурталовчи суғурта ҳодисаси юз берганини ўз вақтида билганлиги, ёки бу ҳақда суғурталовчида маълумотлар йўқлиги унинг суғурта товонини тўлашни рад этиш ҳуқуқини беради. Ушбу қоидалар шахсий суғурта шартномасига ҳам таллуқли бўлиб, суғурталовчини хабардор этиш 20 кундан кам бўлмаслиги керак. Суғурталовчи суғурта ҳодисасининг келиб чиқиш асослари ва вазиятларини ўрганишга асосли бўлиб, суғурта товонини белгилашда муҳим ўрин тутади. Мазкур ҳолатни ўрганишда суғурталовчининг суғурта хавфини баҳолаш ҳуқуқи (ФКнинг 932- моддаси), суғурта шартномасининг амал қилиш даврида суғурта хавфининг ортиши оқибатлари (ФКнинг 949-моддаси) билан аниқлаш имконини беради. Агар суғурта товонини тўлашни рад этувчи маълумотлар бўл маса, суғурталовчи суғурта қилдирувчига (наф олувчи) тўлаши шарт. Қуйидаги ҳолларда суғурталовчи тўлашдан бош тортиши мумкин: Суғурта ҳодисаси суғурта қилдирувчи, наф олувчи ёки суғур - таланган шахснинг қасд қилиши оқибатида юз берган бўлса (ФКнинг 953- моддаси 1 қисми).

Қонунда суғурта ҳодисаси суғурта қилувчининг ёки наф олувчининг қўпол эҳтиётсизлиги оқибатида юзага келганда суғурталовчи ни мулкий суғурта шартномаси бўйича суғурта товонини тўлашдан озод этиш ёки товон миқдорини камайтириш мумкин. Суғурталовчи суғурталанган шахснинг ҳаёти ёки соғлиғига зарар етказганлик учун фуқаровий жавобгарликни суғурта қилиш шартномаси бўйича суғур та товонини тўлашдан, агар зарар суғурталанувчи учун жавобгар шахснинг айби билан етказилган бўлса, озод қилинмайди. Суғурталовчи шахсий суғурта шартномаси бўйича суғурталан ган шахс вафот этган тақдирда, тўланиши лозим бўлган суғурта пулини тўлашдан, агар унинг вафоти ўз жонига қасд қилиш оқибатида рўй берган бўлса ва бу вақтгача суғурта шартномаси камида 2 йил амал қилган бўлса, озод қилинмайди (ФКнинг 953-моддаси 2-4 қисмлари). Қолган ҳолатларда суғурта қилдирувчининг, наф олувчининг ёки суғурталанган шахснинг эҳтиётсизлиги ва қўпол эҳтиёт сизлиги суғурта товонини рад этишга асос бўла олмайди. Суғурта ҳодисаси қуйидаги ҳолатларда юз берган бўлса: - ядро портлаши, радиация ёки заҳарланиш таъсирида: - ҳарбий ҳаракатлар, манёврлар ва бошқа ҳарбий тадбирлар. Суғурталанган мол-мулк давлат органларининг фармойиши билан олиб қўйилиши, мусодара қилиниши, реквизиция қилиниши, хатланиши ёки йўқ қилиб ташланиши оқибатида кўрилган зарар учун суғурталовчи суғурта товонини тўлашдан озод этилади. Бунинг сабаби суғурта ҳодисасининг амалга ошиш хавфи юқори бўлганлиги билан белгиланади. Одатда суғурта товонини тўлашни рад этиш қарори суғурта қилдирувчи (наф олувчи) сўраб мурожаат этгандан сўнг, 15 кундан кечиктирмасдан ёзма, ҳамда сабаблари кўрсатилган ҳолатда билдирилади (ФКнинг 955-моддаси).

Суғурта пулини тўлашдан бош тортиш ёки бўйин товлаш, ҳамда ўз вақтида тўламаганлик учун неустойка белгиланмаган, бироқ суғурта шартномасида неустойка белгиланиши мумкин. Кейинги суғурталовчининг мажбурияти бу суғурта сиридир. Суғурталовчи суғурта қилдирувчи, суғурталанган шахс ва наф олувчи, унинг соғлиғи ҳолати тўғрисидаги ўз касб фаолияти натижасида ўзи олган маълумотларни ошкор қилишга ҳақли эмас. Суғурта сирини бузганлик учун суғурталовчи бузилган ҳуқуқларнинг тури ва бузиш хусусиятларига қараб ФКнинг 985, 1021, 1022-моддаларига мувофиқ жавобгар бўлади (ФКнинг 933-моддаси). Мазкур қоида “Суғурта фаолияти тўғрисида”ги қонуннинг 26-моддасида ҳам мустаҳкамлаб қўйилган. Шунингдек суғурталовчининг қўшимча мажбуриятлари шартномада белгилаб қўйилиши мумкин. Суғурта қилдирувчи шартномада белгилаб қўйилган суммани бир қисмини тўлаган бўлса, қолган суғурта бадалларини тўлаши шарт. Суғурта қилдирувчида суғурта мукофотини (биринчи суғурта бадали) тўлаш мажбурияти ётади. Агар суғурта шартномасида суғурта мукофотини бўлиб-бўлиб тўлаш назарда тутилган бўлса, шартномада навбатдаги суғурта бадалларини белгиланган муддатларда тўламаслик оқибатлари кўрсатиб қўйилиши мумкин. Агар суғурта ҳодисаси тўлаш муддати ўтказиб юборилган навбатдаги суғурта бадали тўланишидан олдин юз берган бўлса, суғурталовчи мулкий суғурта шартномаси бўйича тўланиши лозим бўлган суғурта товони ёки шахсий суғурта шартномаси бўйича суғурта пули миқдорини суғурта мукофотининг ўзига тўланган қисмига мутаносиб суммада чеклашга ва муддати ўтказиб юборилган суғурта бадали суммасини ҳисобга олишга ҳақли (ФКнинг 942-моддаси). Навбатдаги мажбурияти суғурта шартномаси тузилаётганда су ғурта қилдирувчи ўзига маълум бўлиб, суғурта ҳодисаси юз бериши эҳтимолини ва унинг юз бериши туфайли қутилажак зарар миқдори (суғурта хавфи) ни

аниқлаш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳолат ларни, маълумотларни суғурталовчига хабар бериши шарт. Суғурта шартномасининг стандарт шаклида, суғурта қилдирув чига берилган суғурта қоидаларида ёки ёзма сўровда суғурталовчи томонидан олдиндан аниқ айтиб қўйилган ҳолатлар муҳим ҳисобла нади. Агар суғурта шартномаси суғурталовчининг қандайдир саволларига суғурта қилдирувчининг жавоблари бўлмаган ҳолда тузилган бўлса, суғурталовчи тегишли ҳолатлар суғурта қилдирувчи томонидан маълум қилинмаганлигига асосланиб кейинчалик шартномани бекор қилишни ёхуд уни ҳақиқий эмас деб топишни талаб қила олмайди (ФКнинг931-моданинг 2 ва 3 қисмлари). ФКнинг 932-моддасига мувофиқ мол-мулкни суғурталаш шарт - номаси тузилаётганда суғурталовчи суғурта қилинаётган мол-мулкни кўздан кечиришга, экспертиза тайинлашга ҳақли. Шахсий суғурта шартномаси тузилаётганда суғурталовчи суғурта қилинаётган шахснинг ҳақиқий ҳолатини аниқлаш учун уни текширишга ҳақлидир. Бу бўйича юқорида гапириб ўтилди. Суғурта қилдирувчи суғурталовчига била туриб ёлгон маълумот берганлиги аниқланса, суғурталовчи шартномани ҳақиқий эмас деб топиши мумкин (ФКнинг 931-модда 4 қисм). Агар суғурта шартно маси суғурталовчининг қандайдир саволларига суғурта қилдирувчи нинг жавоблари бўлмаган ҳолда тузилган бўлса, суғурталовчи тегишли ҳолатлар суғурта қилдирувчи томонидан маълум қилинмаган лигига асосланиб, шартномани бекор қилиш ёки уни ҳақиқий эмас деб топишни талаб қила олмайди (ФКнинг 931-модда 3 қисм). Мулкий суғурта шартномасининг амал қилиш даврида суғурта қилдирувчи шартнома тузилаётганда суғурталовчига маълум қилин ган ҳолатларда юз берган, ўзига маълум бўлган муҳим ўзгаришлар тўғрисида, агар бу ўзгаришлар суғурта хавфи ортишига жиддий таъсир кўрсатиши мумкин бўлса, суғурталовчига дарҳол хабар бериш шарт. Суғурта

шартномасида ва суғурта қилдирувчига берилган суғурта қоидаларида айтиб қўйилган ўзгаришлар муҳим деб ҳисоб ланади (ФКнинг 949-модда). Мазкур моддага мувофиқ суғурта хавфи ортишига сабаб бўлади ган ҳолатлар тўғрисида хабардор қилинган суғурталовчи суғурта шартномасининг шартларини ўзгартиришни ёки хавф ортишига мута носиб равишда қўшимча суғурта мукофоти тўлашни талаб қилишга ҳақли. Суғурта тўловларини, суғурта бадалларини ўз вақтида тўлаш, суғурта полисини беришни кечиктирмаслик, суғурта объектини асраш, суғурта ҳодисаси рўй берганида вақтида хабар бериш ва ҳоказо шартлар шартнома тарафларининг мажбуриятлари бўлиб ҳисоблана ди. Суғурта шартномасидан келиб чиқадиган ушбу шартларга риоя қилмаслик ҳуқуқий жавобгарликка тортиш учун тўла асос бўлиб ҳисобланади. Суғурта шартномаларини бузганлик учун қўлланиладиган энг асосий жавобгарлик турларидан бири фуқаролик-ҳуқуқий жавобгар лик бўлиб, у шартнома иштирокчиларига мулкий зарар етиши натижасида келиб чиқади. Суғурта шартномаларини бузганлик учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик, жазо чоралари сифатида, зарарни тўлаш ва неустойка қўлланилиши билан ифодаланади. Фуқаролик қонунчилиги бўйича жавобгарлик тўғридан-тўғри етказилган зарар учун ҳам, шунингдек, зарар оқибатида олиниши мумкин бўлган, лекин олинмай қолган даромад учун ҳам келиб чиқади. Суғурта шартномасида белгиланган муддатда суғурта товонини тўламаслик суғурта ташкилотларининг жавобгарлигига сабаб бўлади. Бунда, суғурта идораси шартномани лозим даражада бажармаган лиги, унинг бу ҳаракатлари суғурта қонунчилигига зидлиги ва суғур та товонини тўламаганлиги суғурта идорасининг айби эканлигидан келиб чиқиб, суғурталанувчиларга суғурта тўлаш билан бирга, шу суғурта товонини беришни кечиктирган ҳар бир кун учун белгилан ган миқдорда қўшиб тўланади. Суғурта шартномаси томонлар ўрта сида ўзаро шартнома орқали

тартибга солинади. Суғурта шартномаси муносабатларида суғурта қилувчи (суғурта ташкилоти) нинг вакили, суғурта қилдирувчи жисмоний шахс ёки юридик шахснинг вакили ва шартномада суғурта тўловини олиши белгиланган наф олувчи қатнашади. Ўзаро тил бириктириб суғурта пулини ноқонуний равишда ўзлаштириш, ҳар икки томон учун ҳам келтирилган зарар миқдорига қараб, фуқаровий ва жиноий жавобгарликни келтириб чиқаради. Суғурта шартномаларини ҳақиқий эмас деб топиш шартлари, суғурта шартномаларини ҳақиқий эмас деб топиш асослари бўйича, агар суғурта қилдирувчи шахс, суғурта агенти томонидан, жиноий йўл билан қўлга киритган, рўйхатга олинган, хатланган мулкка нис батан суғурта шартномаси тузиш мумкин эмаслиги ҳақида огоҳлан тирилган бўлишига қарамай, шу мулк жиноий йўл билан қўлга кирит ганлигини яшириб, суғурта шартномасини тузган бўлса, шартнома, албатта, суғурта қилдирувчи томонидан суғурта идораларига тўлан ган суғурта бадаллари қайтариб берилмагани ҳолда бекор қилинади. Суғурта шартномаларини ҳақиқий эмас деб топиш асослари бўйича ФКнинг 943-моддасида ҳам шартномаларни ҳақиқий эмас деб топиш асослари берилган бўлиб, бу модданинг 1 қисмида, агар шартнома тузиш пайтида суғурта объекти мавжуд бўлмаса, шартнома ўз-ўзидан ҳақиқий эмас деб топилиши кўрсатилган. Суғурталовчи суғурта шартномасини тузиш вақтида, суғурта объектининг ҳақиқатда мавжудлигига ишонч ҳосил қилиши керак. Суғурталанаётган объект суғурта шартномаси даврида мавжудми ёки йўқми, суғурталанётган манфаатлар ғайриқонуний эмасми каби масалалар ҳал қилингандагина шартнома тузишга киришиш лозим. Суғурта шартномасининг шакллари . Суғурта шартномаси шакллари бўйича эса ихтиёрий , мажбу рий ва мажбурий давлат суғуртасига бўлинади. Бу шакллар суғурта шартномасининг мустақил

тармоқлари бўлиб, улар ўзининг иқтисо дий ва юридик негизи жиҳатидан, техникаси ва амалга ошириш йўллари жиҳатидан тамомила хилма-хилдир. Ҳаёт суғуртаси жисмоний шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи, меҳнат қобилияти ва қўшимча пул таъминоти билан боғлиқ манфаатларини суғурта қилишдан иборат бўлиб, бунда суғуртанинг шартнома бўйича энг кам муддати бир йилни ташкил этади ва суғурта суммаларининг суғурта шартномасида кўрсатиб ўтилган оширилган фоизини ёки даврий тўловларни ўз ичига олади. Шахсий суғурта шартномаси бўйича бир тараф (суғурталовчи) бошқа тараф (суғурта қилдирувчи) тўлайдиган, шартномада шартла шилган ҳақ (суғурта мукофоти) эвазига суғурта қилдирувчининг ўзининг ёхуд шартномада кўрсатилган бошқа фуқаро (суғурталанган шахс) нинг ҳаёти ёки соғлиғига зарар етказилган, у муайян ёшга тулган ёки унинг ҳаётида шартномада назарди тутилган бошқа воқеа (суғурта ҳодисаси) юз берган ҳолларда шартномада шартлашилган пулни (суғурта пулини) бир йўла ёки вақти-вақти билан тўлаб туриш мажбуриятини олади (ФКнинг 921- моддаси 1 қисми). ФКнинг 914-моддасига мувофиқ, шахсий суғурта оммавий шартномалар туркуми га киради. Шунингдек уларни учинчи шахс фойдасига тузиладиган шартномалар турига ҳам киритиш мумкин 19 . Хусусан, умумий қоида бўйича, шартномадан келиб чиқадиган хуқуқ ва мажбуриятлар шартнома тузишда қатнашган тарафлар учун пайдо бўлади. Масалан, ҳаётини суғурталаётган шахс ўзи вафот этган тақдирда, шартномада белгиланган пулни олиш учун бошқа шахсни наф олувчи қилиб тайинлаши мумкин. Суғурта шартномасининг оммавий саналишидан мақсад, суғур - таловчи белгиланган стандарт шартнома шаклларидан фойдаланиб, мурожаат этган ҳамма суғурта қилдирувчиларга бир хил муносабатда бўлишлигидир. Бироқ суғурталовчи суғурта қилдирувчи шахснинг шахсий ҳолатларини (соғлиғи, ёши, касби ва бошқалар) эътиборга олган ҳолда 19 И.Б.Зокиров. Ўзбекистон ССРнинг Гражданлик ҳуқуқи. -Т.: Ўқитувчи, 1988. –196 б.

шартномани тузадилар. Айрим категориядаги шахслар билан шартнома тузишдан бош тортишлари мумкин, қачонки суғурта қилдирилаётган шахс оғир касал бўлса ёки кексалигини инобатга олган ҳолда. Мулкий суғуртадан ўзига хос хусусиятлари қуйидагичадир: - фақатгина шахсий манфаат, яъни суғурталанган шахс ҳаёти ёки соғлиғига зарар етказилганда, муайян ёшга тўлишлиги, шартномада кўзда тутилган воқеа содир бўлиши билан суғурта пулини олиши тушунилади. Буларнинг барчаси шахс билан бевосита боғлиқ бўлиб, унинг шахсий номулкий бойлиги (ҳуқуқи) ҳисобланади. Бундай шахсий манфаатлар суғурта қилинаётганда суғурта пули ихтиёрий равишда белгиланади. Мулкий суғуртада доимо кўрилган зарарни қоплаш кўзда тутилади. Бундай мулкий зарарлар ҳамиша хавфли ҳисобланади. Булар қаторида шахс билан боғлиқ хавф-хатарлар ҳам бўлиши мумкин (шикастланиши ёхуд бетоб бўлиши). Бироқ бошқа шахсий манфаатлар суғурталанган шахс учун хавф туғдирмай, балки белгиланган ёшга етиши, муомала лаёқатига тўлишлиги, никоҳга киришишлиги ва бошқалар кўзланган мақсадга эришишликни билдиради. - суғурталанган шахс ёхуд наф олувчи билан мос келмайдиган бошқа субъеткнинг пайдо бўлиши. Агар шартномада наф олувчи сифатида бошқа шахс кўрсатилма ган бўлса, шахсий суғурта шартномаси суғурталанган шахс фойдасига тузилган ҳисобланади. Бошқа наф олувчи кўрсатилмаган шартнома бўйича суғурталанган шахс вафот этган тақдирда, суғурталанган шахснинг меросхўрлари наф олувчилар деб тан олинади (ФКнинг 921-модда 2-қисм). Суғурталанган деб ҳисобланмайдиган шахс фойдасига, шу жумладан суғурталанган шахс ҳисобланмайдиган суғурта қилдирувчи фойдасига шахсий суғурта шартномаси фақат суғурта ланган шахснинг ёзма розилиги билангина тузилиши мумкин. Бундай розилик бўлмаган тақдирда, шартнома суғурталанган шахснинг даъвоси бўйича, бу шахс вафот этган

тақдирда эса, унинг меросхўр лари даъвоси бўйича ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин. Суғурта пули бир йўла ёки вақти-вақти билан тўланиши, суғурталанган шахснинг (наф олувчи) ҳеч қандай йўқотишларсиз узоқ вақт давомида таъминланади. Ривожланган мамлакатлар, Франция ва Буюк Британияда, суғурта- қилдирувчи ва суғурталовчи ўртасида шартнома тузиш мажбурияти юклатилмаган. Суғурта компаниялари полисларининг сотиб олиниши билан, улар ўртасидаги хуқуқ ва мажбуриятлар вужудга келади. Бу полисларда шартноманинг муҳим шартлари қисқа ҳолда баён этилади. Мазкур шартлар билан келишган суғурта қилдирувчилар уларни сотиб олиши ёки олмаслиги ихтиёрий амалга оширилади 20 . Умумий суғурта эса шахсий, мулкий суғурта, мажбуриятларни суғурта қилиш, ҳамда ҳаётни суғурта қилиш соҳасига тааллуқли бўлмаган бошқа суғурта шартномаларидан иборат. Фуқароларнинг ижтимоий манфаатларини ва давлатнинг манфаатларини таъминлаш мақсадида қонунда ҳаёт, соғлиқ ва мол- мулкнинг мажбурий суғуртаси белгилаб қўйилиши мумкин. Мажбурий суғурта алоҳида тартибга солиниб, қонунда кўрса тилган шахсларга суғурта қилувчилар сифатида бошқа шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкини ёхуд ўзининг бошқа шахслар олдидаги фуқаролик жавобгарлигини ўз ҳисобидан суғурта қилиш мажбурий суғурта деб юритилади (ФКнинг 914-модда 3 қисм). ФКнинг 922-моддасининг 6 қисмига мувофиқ, мол-мулкни суғурта қилиш мажбурияти қонундан келиб чиқмайдиган, балки мол-мулкнинг эгаси билан тузилган шартномага ёки мол-мулкнинг мулкдори ҳисобланувчи юридик шахснинг таъсис хужжатларига асосланган ҳолларда, бундай суғурта ушбу модданинг маъноси жиҳати дан мажбурий ҳисобланмайди ва ушбу кодекснинг 924-моддасида назарда тутлган 20 Шахов В.В. Введение в страхование. –М.: «Финансы и статистика» 1999. -273 стр.

оқибатларни келтириб чиқармайди. Давлатга тегишли бўлган мулкларни хўжалик ёки оператив бошқарувдаги юридик шахсларнинг зиммасига ушбу мулкларни суғурталаш юклатилиши мумкин (ФКнинг 922-модда 5 қисм). Мажбурий суғурта шартномаси бошқа шартномалардан суғурта пули, бадали махсус қонунларга асосан тузилиши ва бадал миқдори ҳам қатъий белгиланган бўлиб, уни фақат суғурта қилдирувчи томонидан тўланиши билан фарқ қилади. Ҳозирда бу турдаги шартнома, асосан фуқароларнинг учинчи шахс олдидаги жавобгарлигини мажбурий суғурталаш, кредит юзасидан гаровга қўйилаётган мулкни мажбурий суғурталаш, гаров мулкини кредитни қоплаш юзасидан етмаган қисмини суғурталаш қўлланилмоқда. Мажбурий суғурта шартномасининг шартлари қонун билан белгилаб қўйилган бўлиб, уларни ихтиёрий равишда ўзгартириш мумкин эмас. Мажбурий бўлиб ҳам шахсий, ҳам мулкий бўлиши мумкин. ФКнинг 922-моддасининг 1 қисмига мувофиқ: - қонунда кўрсатилган бошқа шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ёки мол- мулки уларнинг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкига зарар етказилиши эҳтимолини назарда тутиб; - бошқа шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкига зарар етказилиши ёхуд бошқа шахслар билан тузилган шартномаларнинг бузилиши оқибатида юзага келиши мумкин бўлган фуқаровий жавобгарлик хавфи белгиланиши мумкин. Суғуртанинг бошқа шакллари мажбурий бўлиши мумкин эмас. Чунончи, тадбиркорлик хавфи ҳам мажбурий суғурта қилинмайди. Тадбиркорлик фаолияти доимо ўзининг таваккалчилиги ва ўз ҳисоби дан фаолият юритади. Мулкий ва шахсий суғуртанинг айрим турлари ҳам мажбуран суғурта қилинмайди. Фуқарога ўз ҳаёти ёки соғлиғини суғурталаш мажбурияти қонун билан юклатилиши мумкин эмас (ФКнинг 922-модда 4-қисм).

Мажбурий суғурта суғурта қилиш мажбурияти юкланган шахс (суғурта қилдирувчи) суғурталовчи билан суғурта шартномасини тузиш воситада амалга оширилади. Мажбурий суғурталаниши лозим бўлган объектлар, улар суғур - таланишга сабаб бўладиган хавфлар ва суғурта пулининг миқдори энг кам миқдорлари қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Агар қонун бўйича фойдасига мажбурий суғурта амалга оширилиши лозим бўлган шахс, агар суғурта амалга оширилмагани унга маълум бўлса, суғурта қилдирувчи сифатида зиммасига суғурталаш мажбурияти юкланган шахс уни амалга оширишини суд тартибида талаб қилишга ҳақли. Агар суғурта қилдирувчи сифатида суғурталаш мажбурияти зиммасига юкланган шахс уни амалга оширмаган бўлса, ёки суғурта шартномасини наф олувчининг аҳволини қонунда белгиланган шартларга нисбатан ёмонлаштирадиган шартларда тузган бўлса, у суғурта ҳодисаси юз берганида башарти тегишлича суғурталанган тақдирда суғурта товони тўлашга асос бўлиши керак бўлган шартларда жавобгар бўлади (ФКнинг 924-модда). Давлат мажбурий суғуртаси эса фуқаролар ва давлатнинг манфаатларини таъминлаш мақсадида давлат томонидан суғурта қилди - рилади ва бу шартнома бўйича суғурта бадалларини тўлаш давлат бюджетидан ажратиладиган маблағлар ҳисобига амалга оширилади. Бундай суғурта шартномаси турларига “Судлар тўғрисида”ги қонунга кўра судьяларни, “Прокуратура тўғрисида”ги қонунга кўра прокуратура ходимларини ва қонун билан белгиланган бошқа ходимларни суғурталаш давлат мажбурий суғурта қилиш шартномалари турига киради. Бундай турдаги суғурта шартномалари фақат давлат суғурта компаниялари билан тузилиши белгиланган. Ривожланган давлатлардан бири ҳисобланган Германия Федератив Республикасида ҳарбий хизматчиларнинг давлат мажбурий су ғуртасида

уларнинг бир йўла оила аъзоларини ҳам суғурта ҳимоясига олинади ва ҳарбий хизматчининг оила аъзолари ҳам саломатлик суғуртасидан ўз соғлиқларини йўқотганларида тенг ҳуқуқлилик тамойиллари асосида фойдаланишлари мумкин. Қонун талабига кўра, суғурта компаниялари ҳаёт суғуртаси ва умумий суғурта соҳалари бўйича ихтисослаштирилган тартибда ташкил қилиниши белгиланган. Мажбурий эҳтиёж туғилмайдиган транспорт ҳайдовчиларининг учинчи шахс олдидаги жавобгарлигини мажбурий суғурталаш эса ҳамма транспорт ҳайдовчилари учун бир хилда жорий қилинмаган. Бунинг сабаби, бир томондан, суғурта қилдирувчиларда мажбурий эҳтиёжнинг йўқлиги бўлса, иккинчи томондан бундай турдаги суғур тани амалга оширишнинг мажбурий тартибининг йўқлигидир. Йўловчиларни мажбурий суғурта қилишнинг мазмунига кўра, йўловчининг белгиланган манзилга етиб боргунига қадар соғлиғи ёки ҳаётига етказилган зарарни қоплаш назарда тутилади. Йўловчиларни ташиш шартномасига кўра, ташиш корхоналари йўловчиларни белгиланган манзилга хавф-хатарсиз етказиш жавобгарлигини ўз зиммасига олади. Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида, транспорт воситалари ҳайдовчиларининг учинчи шахс олдидаги жавобгарлиги суғуртаси мажбурий тартибда амалга оширилмоқда. Республикамизда, мажбурий суғурта тури, жаҳон тажрибаларига асосланган ҳолда жорий қилинган бўлиб, суғуртанинг бу тури, йўл ҳодисалари натижасида ҳайдовчи томонидан етказилган зарарни зудлик билан қоплаш имкониятини беради. Мажбурий суғурта қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган бўлиб, бунда суғурта қилдирувчи суғурталовчи билан суғурта шартномасини тузиш шарт ҳисобланади. (ФКнинг 914-моддаси). Қонунда қуйидагиларни суғурта қилиш мажбурияти белгилаб қўйилиши мумкин:

- қонунда кўрсатилган бошқа шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ёки мол- мулкига зарар етказилиши эҳтимолини назарда тутиб (масалан, ҳаво ва темир йўл транспортида йўловчиларнинг ҳаётини суғур талаш). Бошқа шахсларнинг ҳаёти, солиғи ёки мол-мулкига зарар етказилиши ёхуд бошқа шахслар билан тузилган шартномаларнинг бузилиши оқибатида юзага келиши мумкин бўлган ўзининг фуқаровий жавобгарлик хавф-хатари (масалан, Нотариат тўғрисидаги қонуннинг 20- моддасига асосан хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариус ўз фаолиятини суғурта қилиш ҳақида шартнома тузиши ва бунда суғурта суммаси белгиланган энг кам ойлик иш ҳақининг юз бараваридан кам бўлмаслиги керак). Суғурта қилдирувчи бўлиш мажбурияти кимга юклатилиши қонунда белгилаб қўйилади. Фуқарога ўз ҳаёти ёки соғлиғини суғурталаш мажбурияти юкланиши мумкин эмас. Қонунда назарда тутилган ҳолларда ёки унда белгиланган тартибда хўжалик юритишда ёки оператив бошқаришда бўлган давлатга қарашли мол-мулк ўзига бириктириб қўйилган юридик шахсларга бу мол-мулкни суғурталаш юкланиши мумкин. Мажбурий суғурта суғурта қилдирувчи ҳисобидан амалга оширилади (йўловчиларнинг мажбурий суғуртаси бундан мустасно). Қонун бўйича фойдасига мажбурий суғурта амалга оширилиши лозим бўлган шахс, агар суғурта амалга оширилмагани унга маълум бўлса, суғурта қилдирувчи сифатида зиммасига суғурталаш мажбурияти юкланган шахсдан унинг амалга оширилишини суд тартибида талаб қилишга ҳақли. Агар суғурта қилдирувчи сифатида суғурталаш зиммасига юкланган шахс уни амалга оширмаган бўлса, ёки суғурта шартномаси наф олувчининг аҳволини ёмонлаштирадиган шартларда тузган бўлса, у суғурта ҳодисаси юз берганида башарти тегишлича суғурталанган тақдирда суғурта товони тўлашга асос бўлиши керак бўлган шартларда

жавобгар бўлади. Фуқароларнинг ижтимоий манфаатларини ва давлатнинг манфаатларини таъминлаш мақсадида қонунда ҳаёт, соғлиқ ва мол-мулк - нинг мажбурий давлат суғуртаси белгилаб қўйилиши мумкин. Мажбурий давлат суғуртаси давлат бюджети ҳисобидан амалга оширилади. Бунда суғурталовчилар бўлиб, давлат суғуртаси ташкилотлари ёки давлатга қарашли бошқа муассасалар ҳисобланади. Мажбурий мулкий суғурта тураржойларни, қишлоқ хўжалик экинлари, чорва моллари билан юз берадиган ва шу каби бахтсиз ҳодисалардан суғурталашда қўлланилади. Йўловчиларни бахтсиз ҳодисалардан суғурта қилиш мажбурий шахсий суғурта ҳисобланади. Бунда ҳаво, темир йўл, денгиз ва шаҳарлараро автомобиль транспорти йўловчилари ҳаёти ва соғлиғи суғурта қилинади. Суғурта бадали билет баҳосига қўшилади. Баъзи ҳолларда йўловчиларга суғурта полиси берилади. Ҳарбий хизматчилар, милиция ходимлари, давлатнинг айрим тоифадаги хизматчилари ҳаёти ва соғлиғи давлат томонидан давлат бюджети ҳисобидан суғурталанади. Ихтиёрий шахсий суғурта. Умрбод суғурта шартномаси 20 ёшдан 70 ёшгача бўлган фуқаролар билан тузилади. 1-гуруҳ ногиронлари билан бундай шартнома тузилмайди. (Агар бундай шартнома тузилган бўлса, ҳақиқий эмас деб ҳисобланади ва суғурталанувчига тўлаган бадалларининг 92 фоизи қайтарилади. Агар бу ҳолат шартнома тузилган вақтдан бошлаб, бир йилдан кейин аниқланса, шартнома умумий асосларда ўз кучини сақлаб қолади). Суғурта хавф-хатари бўлиб суғурта қилдирувчининг ўлими эҳтимоли ҳисобланади. Суғурта товон пули суғурта қилдирувчининг ёши, суғурта пули ва ҳатто жинсига ҳам боғлиқ бўлади. Суғурта қилдирувчи 85 ёшга етгунга қадар ҳар ойда суғурта бадали тўлаб туради. Суғурта қилдирувчи

шартнома амал қилган даврда қандай сабабларга кўра вафот этган бўлмасин, наф кўрувчига суғурта таъминоти тўланади. Суғурта шартномаси кучга киргандан сўнг икки йил ичида суғурта қилдирувчи онкологик касалликлардан ёки юрак-қон томири касалликларидан вафот этса ёхуд ўз-ўзини ўлдирса, суғурта таъминоти тўланмайди. Шартнома тузиш ҳақидаги ариза суғурта қилдирувчи томонидан шахсан имзоланган бўлиши ва унга унинг шахсини тасдиқловчи маълумотлар хусусида ҳужжат илова қилинган бўлиши керак. Ҳаётни аралаш суғурта қилдириш шартномаси энг кўп тарқал ган шартномалардан ҳисобланади. Бунда суғурта ташкилоти шартномада белгиланган муддатгача яшаш, меҳнат қобилиятини бутунлай ёки қисман йўқотиш, ўлим ҳолатлари рўй берганида зарарни қоплаш ни ўз устига олади. Шартнома 16 ёшдан 77 ёшгача шахслар билан 3, 5, 10, 15 ва 20 йил муддатга тузилади (аммо шартнома охирида шахс 80 ёшдан ошмаган бўлиши лозим). Ишламайдиган 1-гуруҳ ногиронлари билан шартнома тузилмайди. Суғурта бадали суғурта қилдирувчининг ёши, суғурта муддати ва суғурта полисига боғлиқ. Суғурта бадаллари бирваракайига тўланиши мумкин. Уч ой давомида аъзолик бадаллари тўланмаса, 4-ойнинг 1- санасидан бошлаб шартнома бекор бўлади. Бунда шартнома 6 ой давомида амал қилган бўлса, суғурталовчи суғурталанувчи тўламаган бадалларни қайтариб олишга ҳақли. Ота-оналар, фарзандликка олувчилар ва бошқа қариндошлар томонидан болаларни суғурта қилиш уларнинг ёши ва соғлиғидан қатъи назар амалга оширилади (бола 15 ёшдан ошмаган бўлиш лозим). Суғурта мукофоти тўлаш учун асос: суғурта муддатининг тамом бўлиши, бахтсиз ҳодисадан шикастланиш ва шу кабилар. Суғурта қилдирувчилар алмаштирилиши ёки бир нечта бўлишлари мумкин. Суғурталанувчи бола вафот этса, суғурта таъминотининг 30 фоизи ҳажмида нафақа тайинланади ва айни вақтда суғурта бадаллари тўлиқ

қайтариб берилади. Никоҳни суғурталаш (тўй суғуртаси) ота-оналар (бошқа қарин - дошлар) томонидан тузилиб, бунда суғурта қилдирувчилар 18-72 ёшгача, бироқ суғурта муддати тамом бўлганида 75 ёшдан ошмаган бўлишлари лозим. Шартнома тузилишида боланинг ёши 15 дан ошмаган бўлиши лозим. Суғурта бадаллари ҳажми суғурта қилдирувчининг (боланинг эмас) ёшига, суғурта қийматига ва суғурта муддатига боғлиқ. Ихтиёрий мулкий суғурта. Ихтиёрий мулкий суғурта турлари ва шакллари ниҳоятда хилма-хилдир. Суғурта предметлари сифатида хилма- хил уй жиҳозлари ва анжомлари, уй-ҳайвонлари, транспорт воситалари, бошқа ашёлар, транспорт востилари эгаларининг фуқаро лик-ҳуқуқий жавобгарлиги, крдитларни қайтармаслик хавф-хатарини сугурталаш ва ҳаказолар ҳисобланади. Мулкий суғуртада суғурта объекти бўлиб қуйидагилар ҳисоб - ланадилар: 1.Муайян мол-мулкнинг йўқотилиши (нобуд бўлиши), кам чиқиши ёки шикастланиши хавф-хатари. 2.Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик хавф-хатари. У ҳам ўз навбатида икки турга бўлинади: зарар етказганлик учун жавобгарлик ва шартнома бўйича жавобгарлик хавф-хатарини суғурта қилиш. Бошқа шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкига зарар етказиш оқибатида юзага келадиган мажбуриятлар юзасидан жавобгарлик хавфини суғурта қилиш шартномаси бўйича суғурта қилдирувчи ёки учинчи шахснинг жавобгарлик хавфи суғурталанади. Суғурта қилдирувчи фақат ўзининг шартномани бузганлик учун жавобгарлик хавфини суғурталаши мумкин (учинчи шахс жавобгарлиги суғурта объекти бўла олмайди). Шартномани бузганлик учун жавобгарлик хавфи бу шартномани шартларига кўра суғурта қилдирувчи қайси тараф олдида тегишли

жавобгарликни зиммасига олиши лозим бўлса, ўша тараф наф олувчи фойдасига, ҳатто суғурта шартномаси бошқа шахс фойдасига тузилган ёхуд унда кимнинг фойдасига тузилгани айтилмаган тақдирда ҳам суғурталанган ҳисобланади. 3.Тадбиркорлик хавф-хатарини суғурта қилиш (ФКнинг 920- моддаси). Хорижий сармоядорларнинг мол-мулклари экспроприацияланишидан (қайтариб олинишидан), уруш ёки фуқаролар ғалаёнлари дан. Суғурта ташкилоти билан сармоядор ўртасидаги шартнома муносабатларига мамлакат маъмурларининг аралашувидан, миллий валютани бошқа валюталарга конвертациялаш ва уни мамлакатдан ташқарига чиқаришга доир мамлакат маъмурлари томонидан чеклашлар жорий этилишидан, сармоядорлар (инвесторларнинг)нинг айрим гуруҳлари учун ҳуқуқни камситадиган руҳдаги янги қонун-қоидалар жорий этилишидан, бошқа турдош хавф-хатарлар (таваккалчиликлардан) суғурталаниш мумкин.

Тавсия этиладиган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б.

O'xshashlar

Пудрат шартномаси. Маиший пудрат шартномаси

Айирбошлаш шартномаси

Контрактация шартномаси

Воситачилик шартномаси

Уй-жой ижараси шартномаси. Текин фойдаланиш шартномаси