Контрактация шартномаси - Huquqshunoslik - Referatlar

Контрактация шартномаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

151 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Контрактация шартномаси Контрактация шартномасининг тушунчаси. Қишлоқ хўжалиги соҳасидаги шартномалар учун ҳам шартномалар институтининг умумий тамойиллари бўлган шартномаларни тузиш эркинлиги, тарафларнинг ўзаро манфаатдорлиги, шартнома интизомига риоя этиш, тарафларнинг ўзаро мулкий жавобгарлиги тамойиллари хос бўлсада, бу шартномалар ўзининг айрим хусусиятлари билан бошқа хўжалик шартномаларидан фарқланади. Шу сабабли, қишлоқ хўжалик соҳасида қўлланиладиган шартномалар юридик адабиётларда алоҳида тадқиқотлар объекти бўлиб келган. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг ўзига хослиги шундаки, бунда шартнома предмети бўлган маҳсулотларни ишлаб чиқариш жараёни, биринчи навбатда, табиий иқлим шароитлари, экинларнинг касалланиши ва ҳ.к. (форс-мажор ҳолатлар)га боғлиқли-ги бу соҳада тузиладиган шартномаларнинг муҳим хусусиятларидан биридир. Шу нуқтаи-назардан қараганда, контрактация шартномаси ҳам қишлоқ хўжалик тизимида фаолият юритадиган барча мулк шаклларидаги корхоналар, хусусан, қишлоқ хўжалик ширкатлари, фермер ва деҳқон хўжаликлари билан маҳсулот харид қилувчи (тайёрловчи, савдо, қайта ишловчи) ўртасида тузиладиган ҳуқуқий ҳужжатдир. Контрактация шартномаси иқтисодий мазмуни жиҳатдан олди-сотди шартномаси-нинг бир туридир. Лекин у ўзига хос ҳуқуқий белгилари билан олди-сотди шартномасининг бошқа турларидан ажралиб туради. Контрактация шартномасига мувофиқ, қишлоқ хўжалик маҳсулотини етиштирувчи қишлоқ хўжалиги маҳсулотини қайта ишлаш ёки сотиш учун бундай маҳсулотни харид қиладиган шахсга – тайёрловчига шартлашилган муддатда топшириш (топшириб туриш) мажбуриятини олади, тайёрловчи эса бу маҳсулотни қабул қилиш (қабул қилиб туриш), унинг ҳақини

www.arxiv.uz шартлашилган муддатда муайян баҳода тўлаш (тўлаб туриш) мажбуриятини олади (ФКнинг 465-моддаси). Контрактация шартномасининг ҳуқуқий белгилари: биринчидан, консенсуал бўлиб, шартнома тарафлар ўртасида келишилиб (тузилиб) имзолангандан сўнг дарҳол кучга киради ҳамда ҳуқуқ ва мажбуриятлар юклайди; иккинчидан, у икки томонлама бўлиб, шартномада хўжалик ва тайёрловчи ўзларига тегишли ҳуқуқ ва мажбуриятлар олади; учинчидан, у ҳақ бараварига тузилади, яъни етказиб берилган маҳсулот эвазига иккинчи тараф унинг ҳақини тўлашга мажбурдир; тўртинчидан, шартнома ҳам режали, ҳам эркин келишувда бўлиши мумкин. Контрактация шартномасини ҳуқуқий тартибга солиш манбалари. Шартнома субъектлари ҳисобланган хўжаликларнинг, тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва эркинлиги Конституциямизнинг 53-моддасида мустақкамланган. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштириб бериш, қайта ишлаш ва харид қилиш билан боғлиқ муносабатлар Фуқаролик кодексининг 465-моддасида “Контрактация шартномаси”, 466-моддасида “Қишлоқ хўжалиги маҳсулотини етиштирувчининг мажбуриятлари”, 467-моддасида “Тайёрловчининг мажбуриятлари” каби қоидалар асосида белгиланган. Шунингдек, ушбу муносабатлар Ер кодекси, мулкчилик, тадбиркорлик, ижара, қишлоқ хўжалиги ширкатлари, фермер хўжалиги, деҳқон хўжалиги, сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида ҳамда хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғри-сидаги қонунлар орқали ҳам тартибга солинади. Айниқса, қишлоқ хўажалигида иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, қишлоқда ишлаб чиқариш муносабатларини такомиллаштириш, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини бошқаришнинг бозор тамойилларига мос келадиган ташкилий тузилмасини тадбиқ этиш, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларнинг мустақиллигини кенгайтириш ҳамда уларнинг манфаатлари ҳимоясини яна ҳам кучайтириш мақсадида қабул қилинган “Қишлоқ хўжалигида

www.arxiv.uz ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2003 йил 24 мартдаги №ПФ-3226- сонли Фармони бу борада алоҳида аҳамият касб этади. Чунки, унда етиштириладиган қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етказиб бериш ҳамда моддий-техника ресурслари ва хизматларни олиш учун шартномаларни фақат фермер хўжаликларининг ўзлари тайёрлов, қайта ишаш ҳамда хизмат кўрсатиш корхоналари ва ташкилотлари билан тўғридан-тўғри тузиш ҳуқуқи кафолатланди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 19 февралдаги Қарори асосида пахта хом ашёси етиштиришни кўпайтириш учун белгиланган прогноз ҳажмларидан ортиқча етиштирилган пахта хом ашёси учун жорий ҳисоб-китоб ягона харид нархларидан 20 фоиз ортиқ бўлган нархлар бўйича амалга оширилишининг белгиланиши пахта етиштирувчи қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжаликлари) ва фермер хўжаликларини рағбатлантиришда, уларнинг тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришда муҳим ўрин тутиб келмоқда. Бевосита қишлоқ хўжалик маҳсулотларини тайёрлаш, қайта ишлаш ва харид қилиш юзасидан шартномалар тузиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси-нинг 2003 йил 4 сентябрдаги 383-Қарори билан тасдиқланган “Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартиби тўғрисида”ги Низом асосида белгиланади. Контрактация шартномасини тузиш ва бажаришда томонлар Ўзбекистон Республикаси қонунларига, юқорида кўрсатилган Низомга, шартнома шартларига ҳамда қишлоқ хўжалик маҳсулотларини харид қилиш тўғрисидаги бошқа норматив ҳужжатларга амал қилишлари лозим. Агар Фуқаролик кодексида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса ёки у шартномавий-мажбурият моҳиятидан келиб чиқмаса, контрактация шартномаларига нисбатан маҳсулот етказиб бериш шартномаси тўғрисидаги

www.arxiv.uz қоидалар, баъзи ҳолларда эса давлат эҳтиёжлари учун товарлар товарлар етказиб беришга доир давлат контракти тўғрисидаги қоидалар, шунингдек, шартномада ёки қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, олди-сотди шартномасининг қоидалари ҳам қўлланилиши мумкин. Шартномада тарафлар. Аввало шуни айтиш керакки, бугунги келиб контрактация шарномасида қатнашувчи тарафларнинг таркибий қисмида жиддий ўзгариш юз берди. Яъни, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини шартнома бўйича ишлаб чиқарувчи ва сотувчилар турли шаклдаги (оммавий ва хусусий) мулк асосида фаолият кўрсатувчи давлатга қарашли ёки хусусий корхоналар, ташкилотлар ва хўжалик ширкатлари бўлиши мумкин. Контрактация шартномасининг тарафлари бўлиб, бир томондан мулкчилик шаклидан қатъи назар, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштирувчи юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган хўжалик жамоалари, корхоналари, маҳсулотни етиштиришда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи фуқаролар, иккинчи томондан, юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сотиб олувчи ташкилотлар, уни қайта ишловчи ёки қайта ишламасдан сотиш учун харид қилувчи ташкилотлар ва корхоналар қатнашади. Қишлоқ хўжалик маҳсулотини етиштирувчи хўжаликлар сифатида қишлоқ хўжалик ширкатлари, фермер ва деҳқон хўжаликлари, жамоа хўжаликлари ва бошқа қишлоқ хўжалик товар ишлаб чиқарувчилар ҳисобланади. Бундан ташқари, шартномада контрактантлар сифатида давлат буюртмасини амалга оширувчи тайёрлов, савдо, қайта ишловчи корхоналар ва ташкилотлар ҳам иштирок этиши мумкин. Шартнома предмети. Контрактация шартномасининг предмети бўлиб хом ашё кўринишидаги ёки дастлабки ишлов берилган қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ҳисобланади. Бироқ, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари шартнома шартларига асосан хўжаликлар томонидан дастлабки ишлов берилган бўлиши мумкин (масалан қуруқ мевалар). Бундай ҳолларда шартномада

www.arxiv.uz қайта ишланган маҳсулотнинг миқдори, ассортименти ва топшириш муддатлари аниқ кўрсатилиши лозим. Шартнома предмети ҳисобланган қишлоқ хўжалик маҳсулоти шартнома тарафи бўлган хўжалик томонидан етиштирилган ва қайта ишланган бўлиши лозим. Пахта, дон, пилла, полиз экинлари, сут, чорва моллари, паррандалар, ҳўл ҳамда қуруқ мевалар шулар жумласидандир. Ваҳоланки, ушбу шартноманинг бошқа хўжалик шартномаларидан ажралиб турувчи ўзига хос хусусияти ҳам унинг предметидир. Шунинг билан бирга, контрактация шартномасининг предмети бўлиб ҳар қандай мол-мулк эмас, балки муомаладан чиқарилмаган ёхуд муомалада бўлиши чекланмаган қишлоқ хўжалик маҳсулотлари бўлиши мумкин. Шартноманинг ўзига хос хусусиятлари. Айрим ҳуқуқий адабиётларда контрактация шартномасини шартноманинг алоҳида тури сифатида эътироф этиш мақсадга мувофиқ эмас деган фикрларни учратсак, бошқа бир манбаларда бунинг аксини кўриш мумкин. Демак, бу борада ҳам цивилист олимлар ўртасида муайян тортишув ва баҳс-мунозаралар мавжуд. Лекин, контрактация шартномаси олди-сотди шартномасининг бир тури ҳисобланса- да, ўзининг бир қатор муҳим хусусиятлари билан турдош (олди-сотди, маҳсулот етказиб бериш ва бошқалар) шартномалардан фарқ қилади: - олди-сотди шартномасининг предмети фуқаролик муомаласидан чиқарилмаган ҳар хил мулклар бўлиши мумкин. Контрактация шартномасида эса фақат етиштирилган ва дастлабки қайта ишланган қишлоқ хўжалик маҳсулотларигина шартнома предмети ҳисобланади; - олди-сотди шарномасида тарафлар сифатида ҳар қандай жисмоний ва юридик шахслар бўлса, контрактация шарномасида қишлоқ хўжалик маҳсулотини етиштирувчи шахслар, маҳсулот харид қилувчи сифатида эса маълум фаолият билан шуғулланувчи юридик шахслар ҳисобланади. Шунингдек, амалиётда шартномалари тарафлари сифатида маҳсулот етиштирувчи ва тайёрловчининг банклари ҳам иштирок этади. Бу қоида

www.arxiv.uz шартнома бўйича ҳисоб-китобларнинг ўз вақтида амалга оширилиши ва шартнома мажбуриятларининг бажарилишини назорат қилиш мақсадида ўрнатилган; - шартноманинг яна бир хусусияти унинг иккинчи тарафи бўлган тайёрловчи ташкилотларнинг маҳсулот етиштирувчи билан бевосита ҳамкорлигида кўринади. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 4 сентябрдаги 383-Қарори билан тасдиқланган “Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартиби тўғриси да”ги Низомнинг 30-бандига кўра, тайёрловчи хўжаликларга топшириладиган маҳсулот учун шартномада белгиланган даврларда, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш муддатларига мувофиқ маҳсулотлар қийматининг камида 50 фоизи миқдорида (чорвачилик маҳсулотлари бўйича шартномада кўрсатилган ҳажмлар қийматининг 25 фоизи миқдорида) аванс тўлаш мажбуриятини олади (қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг айрим турларини давлат эҳтиёжлари учун харид қилиш бундан мустасно); - контрактация шартномасида олди-сотди, маҳсулот етказиб бериш шартномаларидан фарқли ўлароқ тайёрловчи зиммасига айрим қўшимча вазифалар юклатилади. Масалан, тайёрловчи зиммасига қишлоқ хўжалик маҳсулотини етиштирувчидан у жойлашган ерда қабул қили олиш мажбурияти юклатилади. Агар қишлоқ хўжалик маҳсулотини тайёрловчи кўрсатган ёки жойлашган ерда қабул қилиб олишга келишилган бўлса, маҳсулотни қабул қилиб олишдан бош тортишга йўл қўйилмайди. Бундан ташқари, маҳсулотни етиштирувчи маҳсулотни қайта ишлаш натижасида ундан ҳосил бўлган иккиламчи хом ашё ва маҳсулотлар (ёғ, кунжара ва ҳ.к.)ни тайёрловчидан талаб қилиб олишга ҳақли бўлади. Шунинг билан бирга, контрактация шартномасининг маҳсулот етказиб бериш шартномасидан фарқли томонларини субъектив таркиби, предмет ива

www.arxiv.uz шартномасининг қўлланилиш соҳаси орқали ҳам кўриш мумкин. Маҳсулот етказиб бериш шартномасида маҳсулот сотувчи сифатида ҳар қандай тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган шахслар бўлиши мумкин. Контрактация шартномасида эса фақат бевосита қишлоқ хўжалик маҳсулотини ишлаб чиқарувчи шахслар сотувчи ҳисобланади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг предмети турга хос ёки хусусий аломатларга эга бўлган маҳсулот етказиб берувчи томонидан ёки бошқа шахслар томонидан тайёрланадиган ёхуд тайёр маҳсулотлар бўлса, контрактация шартномасида эса шартнома предмети фақат турга хос аломатга эга бўлган қишлоқ хўжалик маҳсулотлари бўлиб, улар яна етиштирилиши мумкин; - контрактация шартномаси давлат томонидан ўрнатилган режага асосланган бўлади. Шартнома предмети, унинг миқдори, баҳоси ва бошқа шартнома шартлари олдиндан белгиланган бўлади. Агар хўжалик билан тайёрловчи ўртасидаги муносабатлар давлат режасига асосланмаган бўлса, вужудга келган шартнома муносабатлари олди-сотди ёки маҳсулот етказиб бериш шартномаси мақомига эга бўлади; - давлат эҳтиёжи учун учун контракт шартномаси билан контрактация шартномасининг фарқи шундаки, контрактация шартномаси хўжаликнинг ташаббуси билан, давлат буюртмасидан ортиқча етиштирилган маҳсулотларни сотиш учун тузилади ва унда маҳсулотни харид нархи келишилган миқдорда белгиланади. Давлат контракти бўйича тузилган шартномада эса давлат ваколат берган тайёрловчи ташкилот томонидан хўжаликлар билан белгиланган миқдорда ва харид нархида амалга оширилади. “Давлат контракти дейилади ФКнинг 459-моддасида давлат буюртмачисининг маҳсулот етказиб берувчи қабул қилган давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш буюртмаси асосида тузилади. Берган буюртмаси маҳсулот етказиб берувчи томонидан қабул қилинган давлат буюртмачиси учун давлат контракти тузиш шарт” ҳисобаланади. Худди шунингдек, хўжалик ҳам давлат буюртмасига асосан шартнома тузишга мажбурдир;

www.arxiv.uz - контрактация шартномаси бўйича мажбуриятларни бажармаганлик учун деҳқон, фермер ва ширкат хўжаликларининг жавобгарлигини ҳал этишда хизмат кўрсатувчи ташкилотларнинг ўз мажбуриятларини қай даражада бажарганликлари ҳам эътиборга олинади. Хусусан, юқорида қайд этиб ўтилган Низомнинг 79-бандида илк бор маҳсулот етиштирувчилар томонидан контрактация шартномалари бажарилмаганлиги ёки зарур даражада бажарилмаганлиги учун уларни жавобгарликка тортишда, шунингдек хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) натижасида контрактация шартномалари бўйича шартнома мажбуриятлари фермер, ширкат ва деҳқон хўжаликлари томонидан бажарилмаслиги (зарур даражада бажарилмаслиги) учун хизмат кўрсатувчи ташкилотларнинг ҳам жавобгарлиги кўриб чиқилади. Контрактация шартномаси тузиш, ўзгартириш ва бекор қилиш тартиби. Контрактация шартномасини тузишда томонлар Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси, “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Қонунга ҳамда “Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартиби тўғрисида”ги Низом ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга амал қиладилар. Контрактация шартномаларини тузиш бевосита хўжаликларда амалга оширилади. Контрактация шартномалари, шунингдек моддий-техника ресурслари етказиб бериш ва хизматлар кўрсатиш (ишларни бажариш) юзасидан тузилган шартномалар хўжаликларнинг бизнес-режаларида назарда тутилган ҳажмлардан келиб чиққан ҳолда, агротехника тадбирларини амалга ошириш бошланишидан бир ой олдин, аммо календарь йил бошланишиан кечикмай тузилиши лозим. Шартнома тузишда тайёрловчи ваколатли вакилини хўжаликка юборади. Тайёрловчи контрактация шартномаси лойиҳаларини хўжаликларга, агар

www.arxiv.uz улар турли вилоятларда бўлсалар ҳамда шартнома тузишга рози бўлсалар, почта орқали юборишга ҳақлидирлар. Хўжалик тайёрловчининг вакили хўжаликка келган кундан бошлаб ёки шартнома лойиҳаси почта орқали олингандан кейин етти кун мобайнида шартномани имзолашга ва уни тайёрловчига қайтариши шарт. Агар шартнома шартлари бўйича хўжаликда эътирозлар пайдо бўлса, хўжалик худди шу муддатда келишмовчиликлар баённомасини тузади ва имзоланган шартномани келишмовчиликлар баённомасининг икки нусхаси билан бигаликда тайёрловчига юборади. Тайёрловчи келишмовчиликлар баённомасини олгач беш кун ичида уни кўриб чиқишга қабул қилинган таклифларни шартномага киритишга, низоли масалаларни эса худди ўша муддатда кўриб чиқиш учун бўлган хўжалик судига беришга мажбурдир. Шартнома уч нусхада тузилади ва имзоланади. Тузилган шартнома имзоланган вақтдан бошлаб уч кун давомида тайёрлов ёки хизмат кўрсатиш ташкилотлари томонидан туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлимига рўйхатдан ўтказиш учун тақдим этилади. Шартномаларни рўйхатдан ўтказишда қўшимча ҳужжатлар ёки тўлов талаб қилиниши мумкин эмас. Шартнома қўйиладиган талабларга мувофиқ бўлган тақдирда туман қишлоқ ва сув хўжалиги бўлими уни белгиланган тартиб рўйхатдан ўтказади. Агар шартнома белгиланган талабларга мувофиқ бўлмаса, рўйхатдан ўтказишни рад этиш тўғрисида қарор чиқарилади. Шартномани рўйхатдан ўтказиш рад этилган тақдирда тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари шартномадаги камчиликларни бартараф этиб, уч кун муддатда уни такроран тақдим этиши шарт. Шартнома шакли. Контрактация шартномаси ёзма шаклда тузилади. Шартнома тарафларнинг ўзаро эркинлиги ва келишувига мувофиқ имзоланади ва тарафлар юридик шахс бўлса, уларнинг муҳри билан ёки нотариал идоралар томонидан тасдиқланади.

www.arxiv.uz Контрактация шартномаси тарафларнинг келишувига биноан ўзгартирилиши мумкин. Шартнома муддати. Контрактация шартномаси хўжалик ва тайёрловчининг келишувига кўра бир йилдан беш йилгача бўлган муддатда тузилади. Шартнома шартлари. Контрактация шартномасида қуйидагилар кўрсатилиши лозим: - маҳсулотнинг номи, ассортименти, миқдори (маҳсулотлар турлари бўйича), сифати, нархи, шартноманинг умумий суммаси, етказиб бериш тартиби ва шартлари, маҳсулотни топшириш, қабул қилиш (ишларни бажариш, хизматлар кўрсатиш) пунктлари ва даврлари (муддатлари); - тайёрловчи томонидан бевосита хўжаликнинг ўзида қабул қилиб олиниб, ўзининг ёки жалб этилган транспорт билан ташиб кетиладиган маҳсулот миқдори, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини харид қилиш ҳажмларига мувофиқ контрактация шартномаси бўйича сотилиши керак бўлган маҳсулотнинг хўжаликда қайта ишланган миқдори; - идишга, маркировка қилишга, ўраш ва жойлаштиришга қўйиладиган талаблар; - тайёрловчининг маҳсулотни ўз вақтида қабул қилиш ва белгиланган нархлар бўйича тўлашга доир мажбуриятлари; - ҳисоб-китоблар тартиби, шакли ва муддатлари, томонларнинг тўлов, почта ҳамда юклаб жўнатиш реквизитлари; - қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришни ташкил этишда ва тайёрловчининг қабул пунктида транспортда ташишида хўжаликларга ёрдам кўрсатиш бўйича тайёрловчининг мажбуриятлари; - шартнома мажбуриятларини бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаган-лиги учун томонларнинг мулкий жавобгарлиги; - низоларни, форс-мажор ҳолатларни ҳал этиш тартиби, томонларнинг манзиллари, шартнома тузилган сана ва жой.

www.arxiv.uz Бундан ташқари, давлат эҳтиёжлари учун қишлоқ хўжалик маҳсулотлари харид қилиш юзасидан тузиладиган контрактация шартномаларида давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган ҳамда хўжаликлар ихтиёрида қоладиган маҳсулотларнинг сорти ва миқдори ҳам кўрсатилади. Қишлоқ хўжалик маҳсулотини сотишда унинг миқдори ва ассортименти тарафларнинг келишуви билан аниқланади. Сотиладиган маҳсулотнинг сифати эса давлат стандартлари талабларига, техник шартлар, ветеринария ва санитар назоратидан ўтган бўлиб, қонун қоидалари талабларига мувофиқ бўлиши керак. Маҳсулотни юклаш харажатларини хўжалик кўтаради. Ташиш, жўнатиш, тушириш харажатларини эса тайёрловчи тўлайди. Қишлоқ хўжалик маҳсулотини етказиб бериш (топшириш) муддатлари шартномада қишлоқ хўжалик экинининг етилиш вақтини, уларни қайта ишлаш ва сақлаш шартларини ҳисобга олган ҳолда белгиланади. Чорвачилик маҳсулотларини етказиб бериш муддати ҳар бир чорвачилик соҳаларининг алоҳида хусусиятларидан келиб чиқиб белгиланади. Шартнома алоқаларининг тузилиши. Контрактация бўйича шартнома алоқаларининг тузилиши оддий, яъни хўжаликнинг ўзи етиштирган қишлоқ хўжалиги маҳсулотини топширадиган тайёрловчи бир пайтнинг ўзида ҳам маҳсулотни қабул қилувчи ҳисобланади. Иккинчисида эса мураккаб тузилишдаги, яъни қишлоқ хўжалик маҳсулоти шартнома тарафи ҳисобланган тайёрловчига эмас, балки у шартномада кўрсатилган маҳсулотни қайта ишловчи корхонага, савдо ёки бошқа ташкилотларга топширади. Контрактация шартномаси оддий тузилишда тузилганда тўғри, мураккаб тузилишда эса воситачилик ташкилотлари иштирокидаги шартнома дейилади. Шартномани ўзгартириш ва бекор қилиш тартиби. Контрактация шартномасини бажаришдан бир томонлама бош тортишга ва унинг шартларини бир томонлама ўзгартиришга йўл қўйилмайди, қонун

www.arxiv.uz ҳужжатлари ёки шартномада назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Шартномани бекор қилиш ёки унинг шартларини ўзгартириш тўғрисида таклиф олган томон таклиф олингандан кейин беш кундан кечикмай жавоб бериши лозим. Агар томон беш кун мобайнида жавоб бермаса, таклиф ўз- ўзидан қабул қилинган деб ҳисобла нади. Томонлар шартномани бекор қилиш ёки унинг шартларини ўзгартириш тўғрисида бир қарорга келмасалар, тарафлар ўртасидаги низо ҳал этиш учун белгиланган тартибда хўжалик судига берилади. Контрактация шартномасининг мазмуни ва бажарилиши. Контрактация шартномаси мазмунини томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ташкил этади. Шартномани тузиш ва бажаришда томонларнинг ҳар бири бошқа томоннинг хўжалик ҳисоби манфаатларига риоя қилиш, ўз мажбуриятларини энг тежамли тарзда бажариши, унинг лозим даражада бажарилмаслиги оқибатида юзага келиши мумкин бўлган зарарнинг олдини олиш ёки камайтириш бўйича тегишли чора-тадбирларни кўриши, бу ҳақида иккинчи томонга ўз вақтида хабар қилиши ҳамда мажбуриятларни бажаришда унга кўмаклашиши керак. Масалан, тайёрловчилар хўжаликлар томонидан тақдим этилган барча маҳсулотни шартномада назарда тутилган муддатларда харид қилишларини ва узлуксиз қабул қилиб олишни таъминлашни ташкил этиш, қайта ишлаш саноати ва савдо корхоналарининг хўжаликлар билан тўғридан- тўғри ва узоқ муддатли алоқаларини ҳар томонлама ривожлантириш ҳамда мустаҳкамлаш, маҳсулотларни бевосита хўжаликларда қабул қилиб олиб ўзининг ихтисослашган транспорт ва келишилган график бўйича ташишни таъминлаш, харид қилинаёган маҳсулотнинг сифатини тўғри аниқлаш, маҳсулот учун ҳисоб-китобларни ўз вақтида тўла амалга ошириш, маҳсулотни тайёрлаш, ташиш ва сақлашда унинг нобуд бўлишига йўл қўймаслиги, хўжаликларни идиш ва бошқа зарур эҳтиёжлар билан таъминлаши керак. Контрактация шартномаси бўйича вужудга келадиган муносабатларда маҳсулотни етказувчи тарафнинг манфаатларини ҳимоя қилиш тайёрловчи

www.arxiv.uz тарафникига нисбатан устун туради. Контрактация шартномаси тарафлари тенг ҳуқуққа эга бўлган олди-сотди шартномасидан ва маҳсулот етказиб бериш шартномасидан шуниси билан фарқ қилади. Контрактация шартномаси бўйича маҳсулотни тайёрловчи (сотиб олувчи) зиммасига айрим қўшимча вазифалар юклатилади. Масалан, диспозитив норма қоидасидан келиб чиқиб, тайёрловчининг зиммасига қишлоқ хўжалиги маҳсулотини уни етиштирувчидан у жойлашган ерда қабул қилиб олиш мажбурияти юклатилади. Агар қишлоқ хўжалиги маҳсулотини тайёрловчи кўрсатган ёки жойлашган ерда қабул қилишга келишилган бўлса, маҳсулотни қабул қилиб олишдан бош тортишга қўл қўйилмайди. Ушбу норма императив хусусиятга эга. Хўжаликнинг асосий мажбурияти тайёрловчига ёки унинг топшириғи билан бошқа ташкилотга шартномада кўрсатилган миқдордаги қишлоқ хўжалик маҳсулотини давлат стандарти талабларига, техник шартларга, ветеринария ва санитария назорати қоидала-рига мувофиқ ҳолда шартномада белгиланган муддатларда ҳамда кўрсатилган жойда топширишдан иборат. Лекин шуни ҳам таъкидлаш жоизки, қишлоқ хўжалиги соҳасидаги тадбиркорлик шартномалари, хусусан, контрактация шартномасининг бажарилиши кўп жиҳатдан табиий иқлим шароитлари билан ҳам боғлиқ бўлиб, табиатнинг ҳар қандай инжиқлиги шартноманинг бажарилишини хавф остига қўяди. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштирувчи хўжалик юритувчи субъектларнинг шартномани лозим даражада бажаришга бўлган ҳар қандай интилиши табиат ноқулайликлари олдида кутилган натижани бермаслиги ҳам мумкин. Айниқса, сувсизлик ва қурғоқчилик қишлоқ хўжалик маҳсулот-ларини етиштириш билан боғлиқ шартномаларнинг бажарилмай қолишига маълум-маънода сабаб бўлади. Аммо, шартнома муносабатларини тартибга солувчи амалдаги қонунчиликда бу ҳолатларга “форс мажор” вазиялар сифатида етралича эътибор берилмаган. Бундан ташқари, ҳуқуқий ва иқтисодий адабиётларда ҳам бу масала алоҳида тадқиқот объекти тарзида чуқур ўрганилмаган. Ваҳоланки, қишлоқ хўжалик

www.arxiv.uz маҳсулотлари етказиб беришга оид шартномаларда “форс-мажор” ҳолатлар шартноманинг муҳим шарти сифатида кўзда тутилиши лозим. Хўжаликнинг ҳуқуқлари. Хўжалик: - шартномада назарда тутилган ҳолларда тайёрлов ташкилотидан уруғ ва экиш материаллари билан таъминлашни талаб қилиш; - маҳсулотни топшириш ва унинг сифатини аниқлашда иштирок этиш ҳамда тайёрлов ташкилотидан тегишли тўловни талаб қилиш; - тайёрлов ташкилотидан маҳсулот етиштириш учун шартномада белгиланган муддатларда ва миқдорда аванс тўланишини талаб қилиш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг айрим турларини давлат эҳтиёлари учун харид қилиш бундан мустасно; - тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотидан амалдаги давлат стандартлари ва шартномани бажариш учун зарур бўлган бошқа норматив ҳужжатлар билан таъминлашни талаб қилиш; - тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотидан маҳсулот хўжалик ҳисобидан ташилганда транспорт харажатларини қопланишини талаб қилиш; - хизмат кўрсатиш ташкилотидан шартномага мувофиқ бериладиган буюртномага биноан тегишли сифатдаги, ассортиментдаги маҳсулотлар етказиб беришни ва хизматлар кўрсатиш (ишларни бажариш)ни талаб қилиш; - тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотидан шартнома шартларини бажармаслик ёки зарур даражада бажармаслик натижасида етказилган зарар қопланишини талаб қилишга ҳақли. Маҳсулотни тайёрловчига топшириш ёки уни бевосита хўжаликда қабул қилиб олиш томонлар ўртасида келишилган ҳамда шартноманинг таркибий қисми ҳисобланган график бўйича амалга оширилади. Шартномада маҳсулотни етказиб беришнинг даврлари белгиланиши билан биргаликда товарларни жадваллари (ўн кунлик, суткалик ва бошқалар) назарда тутилиши

www.arxiv.uz мумкин. Агар шартномада бундай жадвал назарда тутилмаган тақдирда, хўжалик тайёрлов ташкилотини маҳсулотни шартномада назарда тутилган ассортиментда реализация қилиш учун шартномада белгиланган муддатларада мўлжалланаётган ҳажмлар ва топшириш муддатлари тўғрисида хабардор қилиши керак. Агар шартномада бундай муддат ҳам кўрсатилмаган бўлса, маҳсулот топширилгунга қадар ўттиз кун ичида (мавсумий маҳсулотлар бўйича ўн беш кундан кечиктирмай) топшириши ва маҳсулотни календарь (сутка бўйича) топшириш жадвалини тайёрлов ташкилоти билан келишиши керак. Томонлар ўзаро келишувга кўра, шартномани бажариш жараёнида графикни ва маҳсулотни етказиб бериш пунктини ўзгартириш ҳуқуқига эга. Хўжалик томонидан маҳсулот тайёрлов ташкилотига жўнатилганда (етказиб берилганда) маҳсулотга белгиланган шаклдаги ҳужжатлар илова қилиниши, маҳсулот тайёрлов ташкилоти томонидан бевосита хўжаликнинг ўзида қабул қилиб олинган тақдирда қабул қилиш-топшириш ҳужжатлари илова қилининиши керак. Хўжалик тайёрловчи билан келишув бўйича маҳсулотни контрактация шартномасига кўра навбатдаги топшириш даврида топширилиши керак бўлган маҳсулот миқдори ҳисобига ўтказган ҳолда маҳсулотни муддатидан олдин топшириши мумкин. Маҳсулотни етиштирувчи хўжалик маҳсулотини қайта ишлаш натижасида ундан ҳосил бўлган чиқиндиларни тайёрловчидан талаб қилиш ҳуқуқига эга. Чиқиндиларнинг нархи келишилган ҳолда белгиланади. Хўжаликнинг мажбуриятлари. Хўжалик: - маҳсулотнинг муайян турларини тайёрловчи ташкилотга шартномада белгиланган миқдорда ва ассортиментда ҳамда муддатларда тегишли сифат билан етказиб бериш;

www.arxiv.uz - илова қилинаётган ҳужжатларни тўғри расмийлаштириш ва маҳсулотни топширишда қўйиладиган бошқа талабларга (идишга жойлаш, қадоқлаш, қорамолларни тамғалаш ва бошқаларга) риоя этиш; - маҳсулотни тайёрлов ташкилотига топшириш учун ўз вақтида тайёрлаш; - етказиб берилган моддий-техника ресурслари ва кўрсатилган хизматлар (бажарилган ишлар) учун тўлов (ҳисоб-китоблар)ни хизмат кўрсатиш ташкилотлари билан тузилган шартномаларга мувофиқ ўз вақтида амалга ошириши лозим. Хўжалик томонидан шартнома бўйича мажбуриятлар бажарилган кун деб маҳсулотни хўжаликда қабул қилиш-топшириш ҳужжати тузилган сана ёки тайёрловчининг қабул қилиш-топшириш пунктида қабул қилиш-топшириш ҳужжати тузилган сана ҳисобланади. Маҳсулот олувчига юклаб жўнатилганда эса маҳсулот транспорт ташкилотига топширилган сана ҳисобланади. Тайёрловчининг маҳсулот ҳақини тўлаш бўйича мажбуриятлари бажарилган кун деб ҳисоб-китоб ҳужжатида банк муассасаси штампида кўрсатилган сана ҳисобланади. Агар маҳсулот етиштирувчи ФК 466-моддасининг биринчи қисмида кўрсатилган мажбуриятларни бажармаганлиги оқибатида қишлоқ хўжалик маҳсулоти контрактация шартномасида назарда тутилган миқдор ва ассортиментда олинмаслиги олдиндан маълум бўлиб қолса, тайёрловчи шартномани бекор қилишни ёки ўзгартиришни ва етказилган зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақлидир. Тайёрловчи ташкилотнинг ҳуқуқлари. Тайёрловчи: -тасдиқланган жадвалга мувофиқ шартномада белгиланган муддатларда маҳсулот-ларнинг муайян турларини белгиланган миқдорда ва ассортиментда, тегишли сифат билан ўз вақтида топширишни талаб қилиш; - қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари аванс суммасида назарда тутилган ҳажмларда топширилмаган тақдирда тузилган шартномага мувофиқ илгари берилган аванс маблағлари қопланишини хўжаликлардан талаб қилиш

www.arxiv.uz ҳуқуқига эга, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг айрим турларини давлат эҳтиёжлари учун харид қилиш бундан мустасно.

www.arxiv.uz Тайёрловчининг мажбурияти ва унинг бажарилиши. Тайёрловчи: - хўжаликлар билан ўз вақтида шартномалар тузиш ва шартнома мажбурияларини бажариш; - хўжаликлар томонидан тақдим этилган барча маҳсулотни шартномада назарда тутилган муддатларда харид қилишни ва узлуксиз қабул қилиб олишни таъминлашни ташкил этади. Тақдим этилган маҳсулот деганда тайёрловчининг қабул пунктига топшириш, қабул қилиб олиш пунктига қабул қилинганда эса бу ерга келтирилган маҳсулот тушунилади; - қайта ишлаш саноати ва савдо корхоналарининг хўжаликлар билан тўғридан-тўғри ва узоқ муддатли алоқаларини ҳар томонлама ривожлантириш ва мустаҳкамлаш, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини бевосита хўжаликларда қабул қилиб олишни ҳамда ўзининг ихтисослаштирилган транспорти, умумий фойдаланиладиган транспорт ёки хўжалик ижарага олган транспорт билан келишилган график бўйича ташишни таъминлаш; - харид қилинаётган маҳсулот сифатини амалдаги стандартлар талабларига мувофиқ аниқлаш, шартномада белгиланган нархларга асосан ва муддатларда маҳсулот учун ҳисоб-китобларни амалга ошириш; - тайёрланаётган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сақлаш, тайёрлаш, транспортда ташиш, сақлаш ва дастлабки қайта ишлашда унинг нобуд бўлишини олдин-олиш, қисқаририш; - хўжаликларни шартномалар бўйича идиш, ўраш материаллари ва норматив-техник ҳужжатлар (стандартлар, техник шартлар, маҳсулотларнинг айрим турларини харид қилиш, қабул қилиб олиш, сифатини баҳолаш тартибини тартибга солувчи қоидалар) билан таъминлаш; - хўжаликлар ихтиёрида қолдирилган маҳсулотлар сифатининг ёмонлашиши оқибатида хўжаликларга етказилган зарарни қоплаш;

www.arxiv.uz - шартномада назарда тутилган ҳолларда хўжаликларни уруғлик ва экиш материаллари билан таъминлаши лозим. Тайёрловчининг асосий мажбурияти контрактация шартномасига мувофиқ кўрсатилган қишлоқ хўжалик маҳсулотини ўз вақтида қабул қилиб олиш ёки ташиб олиб кетиш ҳамда хўжаликка топширилган қишлоқ хўжалиги маҳсулоти учун ва транспорт ҳамда бошқа харажатларни тўлашдан иборат. Агар қишлоқ хўжалиги маҳсулоти тайёрловчи жойлашган ерда ёки у кўрсатган бошқа ерда қабул қилинса, тайёрловчи етиштирувчи томонидан контрактация шартномасига мувофиқ ва шартлашилган муддатда келтирилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотини қабул қилишдан бош тортишга ҳақли эмас. Шунингдек, тайёрловчи (сотиб олувчи) қишлоқ хўжалиги маҳсулотини олиб кетишни ёки қабул қилиб олишни таъминламаса, маҳсулотни хўжаликнинг ўзи тайёрловчига (сотиб олувчига) етказиб бериши мумкин. Бундай ҳолда тайёрловчи маҳсулот қийматига қўшимча равишда хўжаликнинг уни етказиб келтириш билан боғлиқ харажатларини ҳам тўлаши керак. Маҳсулотни миқдори ва сифати бўйича қабул қилиш муддатлари томонлар учун мажбурий бўлган қоидалар ёки йўриқномалар билан белгиланади. Маҳсулотни қабул қилишдан бош тортганда тайёрловчи бу ҳақда хўжаликка ёзма шаклда хабар бериши керак (товар-транспорт накладнойига белги қўйиш, телеграф орқали ва шу кабилар). Агарда тайёрловчи маҳсулотни қабул қилишни рад этганлигини ёзма ифодалашдан бош тортса, хўжалик инспектори ёки тумандаги юқори турган бошқа ташкилот вакили иштирокида тайёрловчининг рад этганлигини тасдиқловчи далолатнома тузилади. Хўжаликларда сақланаётган маҳсулотларга ҳақ контрактация шартномасида белгиланган шартларда тўланади. Хўжалик томонидан шартномада белгиланган муддатларда топширилмаган маҳсулот миқдори томонлар келишилган бошқа муддатларда топширилиши ва у ҳақиқий топшириш даврида ҳисобга олиниши керак, ундан маҳсулотларнинг

www.arxiv.uz етиштирилиши мавсумий тусда бўлган ҳамда уларнинг топширилмаган миқдори ўрнини тўлдириш мумкин бўлмаган турлари истиснодир. Агар стандартлар, техник шартлар ёки тузилган шартномаларда маҳсулотнинг идишда ёки ўрамда етказиб берилиши назарда тутилган бўлса, тайёрловчи зарур идиш, мих ва ўраш материаллари билан хўжаликни таъминлайди. Хўжаликларнинг тайёрловчилардан ва тайёрловчиларнинг хўжаликлардан оладиган идишлари учун ҳақ томонлар келишувига кўра тўланади ва улардан белгиланган мақсадда фойдаланилади. Айрим маҳсулот турларига мўлжалланган идиш ва ўраш материалларини сотиш, улардан фойдаланиш хусусиятлари, шунингдек, уларни қайтариш тартиби ҳамда муддатлари тегишли маҳсулот турларини харид қилишни тартибга солувчи йўриқномаларда, қоидаларда ёки тузиладиган шартномаларда назарда тутилади. Маҳсулот ташиш, жўнатиш ва тушириш билан боғлиқ барча харажатлар тайёрловчи зиммасида бўлади. Маҳсулот хўжалик транспортида етказиладиган бўлса, тайёрловчи хўжаликка маҳсулот ташиш харажатларини ҳақиқий вазни бўйича қоплайди. Маҳсулотни ташиш харажатлари бутун масофа учун қопланади. Контрактация шартномаси бўйича харажатлар маҳсулот хўжаликдан жўнатилган жойдан бошлаб (саралаш пункти, бўлим, бригада, чорвачилик фермаси, яйлов, марказий омбор ва ҳ.к.) шартномада назарда тутилган қабул қилиш пунктларигача қопланади. Ташиш ва тушириш харажатлари амалдаги норма ва тарифларга ёки томонлар келишувига кўра маҳсулотни етказиб бериш амалга оширилган транспорт тури учун эркин нархларда аниқланади. Тайёрловчи хўжаликларга қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва хом ашёни хўжаликлар, жамоа хўжалиги аъзолари ва бошқа фуқаролардан қабул қилиб олиш, шунингдек, бу маҳсулотнинг тайёрлов пунктларига етказиб бериш харажатларини томонлар келишувига асосан қоплайди. Маҳсулотни темир йўл, ҳаво ва сув транспорти ёки аралаш алоқа воситаларида етказиб бериш харажатларини қоплаш юкларни шу транспорт турларида ташишнинг амалдаги тарифлари бўйича

www.arxiv.uz амалга оширилади. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотини тайёрловчининг қўшимча талабларга риоя қилиб жўнатишга алоқадор харажатлар тайёрловчи ҳисобидан тўланади. Хўжаликлар ва тайёрловчилар ўртасида ҳисоб-китоблар тайёрловчи томонидан хўжалик топширган маҳсулот қийматини унинг шартномада кўрсатилган ҳисоб-китоб, махсус ҳисоб-китоб ёки махсус ссуда ҳисоб рақамида тўлов топшириқлари билан ҳисоблаб ўтказиш, чеклар билан тўлаш орқали амалга ошилади. Ҳисоб-китоблар маҳсулот қабул қилиб олингандан сўнг уч кундан кечиктирмай, тайёрловчи ва унга хизмат кўрсатувчи банк муассасаси аҳоли яшайдиган ҳар хил жойларда жойлашган бўлса, шунингдек, алоқа шарт-шароитларини ҳисобга олиб маҳсулот қабул қилиб олингандан кейин беш кундан кечиктирмай амалга оширилиши керак. Хизмат кўрсатувчи ташкилотнинг ҳуқуқлари. Хизмат кўрсатувчи ташкилот: - амалдаги қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ва миқдорларда шартномага мувофиқ етказиб бериладиган моддий-техника ресурслари ҳамда кўрсатиладиган хизматлар учун олдиндан ҳақ тўлашни ва якуний ҳисоб- китоб қилишни талаб қилиш; - тақдим этилган буюртманомага мувофиқ етказиб берилган моддий- техника ресурсларини ва кўрсатиладиган хизматларни асоссиз равишда рад этиш натижасида етказилган зарарни қоплашни хўжаликлардан талаб қилиш ҳуқуқига эга. Хизмат кўрсатувчи ташкилотнинг мажбуриятлари. Хизмат кўрсатувчи ташкилот: - хўжаликлар билан қонун ҳужжатларига мувофиқ ўз вақтида шартномалар тузиш ва шартнома мажбуриятларининг бажарилишини таъминлаш; - хўжаликларнинг буюртномаларига биноан шартномага мувофиқ муддатларда, миқдорда ва сифатда моддий-техника ресурслари етказиб бериш ҳамда хизматлар кўрсатиш (ишларни бажариш);

www.arxiv.uz - етказиб бериладиган моддий-техника ресурслари, кўрсатиладиган хизматлар сифатининг шартномада белгиланган талабларга, шунингдек амалдаги стандартлар ва нормативларга мувофиқлигини таъминлаш; - шартномани бажармаслик ёки лозим даражада бажармаслик натижасида хўжаликка етказилган зарарни қоплаш каби мажбуриятларни ўз зиммасига олади. Контрактация шартномасини бузганлик учун жавобгарлик. Мулкий жавобгарликни белгилаш тартиби. Контрактация шартномасининг предметига хос хусусиятлар, тарафларнинг хўжалик соҳасида тутган ўрни ва ҳуқуқий ҳолати шартнома тарафларининг ўз мажбуриятларини бажармаганликлари оқибатида юзага келадиган жавобгарликни белгилашда ҳам ўз таъсирини ўтказади. Шартнома бўйича, агар хўжалик ўз вазифасини бажаришга совуққонлик билан қараб, зарур бўлган ишларни бажармаса ва унинг натижасида шартномада назарда тутилган миқдорда ва ассортиментда маҳсулотнинг олинмаслиги олдиндан маълум бўлиб қолса, тайёрловчи (сотиб олувчи) шартномани бекор қилишни ёки ўзгартиришни ҳамда унга етказилган зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли бўлади. Демак, зарарни қоплаш бўйича жавобгарлик маҳсулотни етиштирувчи хўжаликнинг айби билан мажбурият бажарилиши мумкин бўлмай қолган тақдирдагина вужудга келади. Контрактация шартномаси бўйича шартнома шартларини бузганлик учун тарафларнинг мулкий норматив тартибда (қонун ҳужжатлари асосида) ва шартнома тартибида (тарафларнинг ўзаро келишуви асосида) белгиланади. Контрактация шартномаси бўйича қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштирувчи хўжаликларнинг мулкий жавобгарлиги. Контрактация шартномасига мувофиқ, барча қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини шартномада белгиланган ассортимент ва урларда, муддатларда топширишдан асоссиз бўйин товлаган хўжалик тайёрловчига топширилмаган маҳсулот қийматининг 25 фоизи миқдорида жарима тўлайди. Жарима миқдори ўтган давр (ой, чорак, йил)да маҳсулотнинг шаклланган ўртача нархидан келиб

www.arxiv.uz чиқиб, харид нархларига белгиланган устамалар тўлашни ҳисобга олмасдан ҳисоблаб чиқилади. Бундан ташқари, зарарнинг маҳсулот етказиб берилмаганлиги туфайли юзага келган, жарима билан қопланмаган қисми ҳам тўланади. Хўжалик маҳсулотни ўз жойида топшириш-қабул қилишга тайёрлаб қўймаган ва бу ҳақда тайёрловчини огоҳлантирмаган, тайёрловчи эса қабул қилиш жойига транспорт юборган бўлса, хўжалик тайёрловчига транспорт ва транспортнинг бекор туриб қолиши бўйича барча харажатларни қоплайди. Ювилмайдиган бўёқ билан қўйилган белгили ёки ёт нарсалар билан ифлосланган жун юклаб жўнатганлиги учун хўжалик бундай жун қийматининг беш фоизи миқдорида жарима тўлайди. Шартномада келишилгандан пастроқ сифатли маҳсулотни сотганлиги учун хўжалик жавобгар бўлади, паст сифатли маҳсулотни топшириш хўжаликларга рухсат этилган шартномада назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Тайёрловчи хўжаликка етказиб берган идишни йиллик контрактация шартномаси амалда бўлиш муддати тугагандан сўнг қайтарилмаганлиги учун хўжалик тайёрловчига қайтарилмаган идиш қийматининг икки баравари миқдорида жарима тўлайди. Хўжаликка томонлар ўртасида келишилган ҳужжатларга асосан маҳсулотга келган транспортнинг белгиланган муддатдан ортиқча бекор туриб қолганлиги айбдор томон бекор туриб қолиш билан боғлиқ харажатларни тўлайди. Бекор туриб қолиш вақти томонлар ўртасида имзоланган далолатномага мувофиқ расмийлаштирилади. Агар юклаб жўнатилган маҳсулот (бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар)нинг сифати, ассортименти, стандарт талабларига, техник шартларга, намуналарга ёки шартномада белгиланган бошқа шартларга жавоб бермаган тақдирда, айбдор томон сифати зарур даражада бўлмаган маҳсулот (бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар) қийматининг 20 фоизи миқдорида жарима тўлайди.

www.arxiv.uz Контрактация шартномаси бўйича мажбуриятларни бажармаганлик учун деҳқон, фермер ва ширкат хўжаликларининг жавобгарлигини ҳал этишда хизмат кўрсатувчи ташкилотларнинг ўз мажбуриятларини қай даражада бажарганликлари ҳам эътиборга олинади. Жумладан, Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар билан тайёрлов, хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан ўтказиш, бажариш, шунингдек уларнинг бажарилиши мониторингини олиб бориш тартиби тўғрисида”ги Низомнинг 79-бандида илк бор маҳсулот етиштирувчилар томонидан контрактация шартномалари бажарилмаганлиги ёки зарур даражада бажарилмаганлиги учун уларни жавобгарликка тортишда, шунингдек хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) натижасида контрактация шартномалари бўйича шартнома мажбуриятлари фермер, ширкат ва деҳқон хўжаликлари томонидан бажарилмаслиги (лозим даражада бажарилмаслиги) учун хизмат кўрсатувчи (МТП, Қишлоқхўжаликкимё) ташкилотларнинг жавобгарлиги ҳам кўриб чиқилади. Маълумки, контрактация шартномалари бўйича маҳсулот етиштирувчилар томонидан ўз мажбуриятларининг лозим даражада бажарилиши (белгиланган ҳосилни олиш) кўп жиҳатдан агротехника, агрокимё ва бошқа агросервис хизматларининг ўз вақтида ва сифатли ўтказилиши билан узвий боғлиқдир. Мисол учун, шудгорлаш ёки кимёвий озиқлантириш ишларининг ҳатто қисқа муддат кечиктириб бажарилиши ҳам ҳосилдорликнинг кескин равишда пасайиб кетишига ва натижада контрактация шартномаси бўйича маҳсулот етиштирувчи мажбуриятларининг бажарилмай қолишига сабаб бўлади. Демак, маҳсулот етиштирувчиларнинг ўз мажбуриятларини бажаришлари кўп жиҳатдан хизмат кўрсатувчи ташкилотларнинг вазифаларини қай даражада амалга оширишларига бевосита боғлиқдир. Муқаддам контрактация шартномасининг бажарил-маслигида хизмат кўрсатувчи ташкилотларнинг айби бор ёки йўқлиги инобатга олинмас эди. Бу янги қоиданинг киритилиши фермер, деҳқон ва ширкат хўжаликлари манфаатларини ҳимоя қилишда муҳим аҳамиятга эга бўлди.

www.arxiv.uz Тайёрловчи ва хизмат кўрсатувчи ташкилотларнинг мулкий жавобгарлиги. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотини шартномада белгиланган ассортимент ва турларда, муддатларда бевосита хўжаликнинг ўзида қабул қилиб олиш рад этилган ҳар бир ҳол учун тайёрловчи хўжаликка белгиланган устамалар тўлашни ҳисобга олмасдан шаклланган ўртача нархдан келиб чиқиб, қабул қилинмаган мақсулот қийматининг тўрт фоизи миқдорида жарима тўлайди, тез бузилувчи маҳсулот бўйича эса унинг тўлиқ қийматини тўлайди. Бундан ташқари, маҳсулотни қабул қилиш рад этилганлиги туфайли хўжалик кўрган зарарнинг жарима билан қопланмаган қисми ҳам тўланади. Қабул қилиш-топшириш жойига етказиб келтирилган маҳсулотни қабул қилиш асоссиз рад этилганда тайёрловчи хўжаликка уни етказиб келиш харажатларини қоплайди. Тайёрлов ташкилоти шартномага ва топшириш- қабул қилишнинг келишилган жадвалига мувофиқ тайёрловчига тақдим этилган тез бузиладиган маҳсулотни қабул қилишни рад этган тақдирда, хўжалик ушбу маҳсулотни ўз ихтиёрига кўра бошқа шахсларга сотиши мумкин. Бунда тайёрлов ташкилотлари маҳсулотни қабул қилиш рад этилганлиги учун мулкий жавобгарликдан озод этилмайди. Тайёрлов ёки хизмат кўрсатиш ташкилоти томонидан маҳсулот ва кўрсатилаётган хизматлар сифати, миқдори нотўғри аниқланиши, уларнинг қиймати нотўғри белгиланиши ва ундирилиши ҳоллари аниқланган тақдирда тайёрлов ва хизмат кўрсатиш ташкилотлари маҳсулот ва кўрсатилган хизматлар сифатини, шунингдек уларнинг миқдорини ҳисобга олган ҳолда қайта ҳисоб-китоб қиладилар ҳамда ушбу ҳисобланган суммадан ташқари хўжаликка нотўғри ҳисобланган сумманинг 20 фоизи миқдорида жарима тўлайдилар. Хўжаликни стандартлар талаблари ва техник шартларга жавоб берадиган идиш ва ўраш материаллари билан маҳсулотнинг тегишли турларини харид қилишни тартибга солувчи йўриқномалар ва қоидаларда ёки шартномада белгиланган миқдор ва муддатлар-да таъминламаганлиги учун тайёрловчи хўжаликка етказиб берилмаган идиш, мих ва қоқиш материалларини етказиб

www.arxiv.uz бериш вақтида амалда бўлган қийматининг икки баравари миқдорида жарима тўлайди. Тайёрловчи хўжаликни идиш билан таъминламаганлиги маҳсулот сифатининг пасайишига ёки тез бузилувчи маҳсулотнинг бузилишига олиб келган бўлса, тайёрловчи кўрсатилган жаримадан ташқари, хўжаликка кўрган зарарнинг жарима билан қопланмаган қисмини ҳам тўлайди. Моддий-техника ресурслари етказиб бериш ва хизматлар кўрсатиш бўйича шартномада назарда тутилган мажбуриятлар бажарилиши рад этилганлиги учун хизмат кўрсатувчи ташкилот хўжаликка белгиланган устамалардан ташқари етказиб берилмаган моддий-техника ресурслари ёки кўрсатилиши керак бўлган хизматлар қийматининг 25 фоизи миқдорида жарима тўлайди. Жаримадан ташқари хизмат кўрсатувч ташкилот хўжаликка моддий-техника ресурслари етказиб берилмаганлиги, ишлар бажарилмаганлиги ёки хизматлар кўрсатилмаганлиги натижасида етказилган зарарни ҳам тўлайди. Етказиб бериш муддати кечиктирилган, товарлар етказиб берилмаган, ишлар бажарилмаган ёки хизматлар кўрсатилмаган тақдирда хизмат кўрсатувчи ташкилот хўжаликка муддати ўтказиб юборилган ҳар бир кун учун мажбуриятларнинг бажарилмаган қисмининг 0,5 фоизи миқдорида пеня тўлайди, бироқ пенянинг умумий суммаси етказиб берилмаган товарлар, бажарилмаган ишлар ёки кўрсатилмаган хизматлар қийматининг 50 фоизидан ортиқ бўлмаслиги керак. Пеня тўланиши шартнома мажбуриятларини бузган томонни шартноманинг зарур даражада бажарилишидан ва етказиб бериш кечиктирилганлиги, товарлар тўлиқ етказиб берилмаганлиги, ишлар бажарилмаганлиги ёки хизматлар кўрсатилмаганлиги туфайли етказилган зарарлар қопланишидан озод қилмайди. Томонларнинг келишувига кўра шартномада шартнома мажбуриятлари бажарилмаслиги ёки зарур даражада бажарилмаслиги жавобгарликнинг амалдаги қонун ҳужжатларига зид бўлмаган бошқа чоралари ҳам назарда тутилиши мумкин. Зилзила, қурғоқчилик, сув тошқини, ёнғин ва бошқа табиий офатлар натижасида олдиндан кўриш ва бартараф этиш мумкин

www.arxiv.uz бўлмаган ҳолатлар (форс-мажор ҳоллари) муносабати билан уларнинг иродаси ва хоҳишига боғлиқ бўлмаган сабаблар бўйича ўз зиммаларига олган шартнома мажбурият лари бажарилмаганлиги учун бир томон бошқа томон олдида жавоб бермайди.

O'xshashlar

Пудрат шартномаси. Маиший пудрат шартномаси

Суғурта шартномаси

Айирбошлаш шартномаси

Воситачилик шартномаси

Уй-жой ижараси шартномаси. Текин фойдаланиш шартномаси