Siyosiy (Davlat) rejim - Huquqshunoslik - Referatlar

Siyosiy (Davlat) rejim

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Siyosiy (Davlat) rejim Reja : 1. Siyosiy rejim tushunchasi va uning turlari. 2. Demokratik rejim va uning asosiy belgilari. 3. Liberal rejim. 4. Nodemokratik rejim va uning turlari: totalitar, avtoritar, fashistik, irqiy va boshqa rejimlar. 5. Davlat rejimi tushunchasi.

www.arxiv.uz Siyosiy rejim - halq irodasiga muvofiq siyosiy hokimyatning amalga oshirishga xizmat qiluvchi siyosiy tashkilot (Davlat, siyosiy partiyalar, jamoat birlashmalari, nodavlat uyushmalar), siyosiy normalar, prinsiplar, institutlar, jarayonlarning o`zaro aloqadorligi va mushtarak yig`indisidir. Siyosiy rejim insonlar faoliyatining alohida soxasi - siyosat, siyosiy munosabatlar va aloqalar sohasi bilan bog`liq. U muayyan siyosiy idoraning mahsuli sifatida vujudga keladi va irodaning amalga oshirishgasafarbar etilgan vositalarning institutsiyaviy (tashkiliy – to`z ulmaviy) rasmiylashgan shakli sifatida namoyon bo`ladi. Siyosiy rejim kishilar o`rtasidagi siyosiy munosabatlarning barqaror shakli bo`lib, uning yordamida jamiyat a`zolarining barchasiga nisbatan hokimiyat ta`siri amalga oshiriladi yoxud qat`iy irodaviy qaror qabul qilinadi. “Siyosiy rejim ” talqiniga chuqurroq kirib borish, uning mohiyatini anglab yetish uchun “ siyosat ” va “ Rejim ” iboralarining lug`uviy hamda ilmiy ma`nolarini aniqlash lozim. “ Siyosat ” – yunoncha “politika” so`zining tarjimasi bo`lib, uning ma`nosi “davlatning boshqarish san`ati ”, “davlat ishlari” demakdir. Qadimda yunon faylasufi demokritning fikricha, “Siyosat - davlatning idora etish, boshqarish mahoratidir” Bugungi kunda siyosat - davlat ishlarida ishtirok etish, davlatni yo`naltirib turish, uning shaklini, vazifasini, faoliyatini mazmunini belgilash deb, talqin qilinadi. Siyosat - turli ijtimoiy guruhlarning davlat hokimiyatiga munosabatining ifodasidir. Ingliz siyosatshunos

www.arxiv.uz olimlari G.Ponton va P.Jillsiyosatni quyidagicha uya jixatining mushtarak birligi tarzida ixohlayodi: kishilarning ijtimoiy masalalarini tushunish va hal etish usuli; bu faoliyat asosida yotuvchi prinsiplar; ayrim shaxs yoki guruhlarning vaziyat usulidan nazoratni qo`lga kiritish va uni saqlab qolish vositasi; Siyosiy rejim tushunchasi ilmiy doiralarda nisbatan yaqinda – XX asrning 60-yillarida paydo bo`ldi. Shu paytdan boshlab esa u jiddiy munozaralarga, tortishuvlarga sabab bo`ldi. Jumladan, ayrim olimlarning fikricha, «siyosiy rejim» so`zini sentezlash mohiyatiga ko`ra, davlat shakli tushunchasining sinonimi sifatida qaralishi kerak edi. Boshqa birlarining fikriga ko`ra esa, siyosiy umuman davlat shakli tarkibidan chiqarib tashlanishi zarur. Zero, deb tushuntiradi olimlar, davlatning amal qilishi siyosiy emas, balki davlat rejimining tavsiflaydi. Bu munozaralar oxir oqibatda siyosiy rejimni tushunishga ikki xil yondoshuv- tor va keng ma`nodagi yondoshuvlarning paydo bo`lishiga olib keldi. Keng ma`nodagi yondoshuv siyosiy rejimni siyosiy hayot va umuman jamiyat siyosiy tizimi xodisalari qatoriga kiritadi. Tor ma`nodagi yondoshuv uni faqat davlat hayoti va davlatning o`zigagina mansub tushuncha sifatida talqin etadi va buni uning davlat shaklining boshqa tamonlarini- boshqaruv shakli va davlat to`z ulishi shaklinin, shuningdek, davlatning o`z fuqarolarini aniqlab berishi bilan izohlaydi.

www.arxiv.uz Lekin ko`p o`tmay, siyosiy rejim ham keng ma`nodagi, ham tor ma`modagi yondashuvlarni taqazo etadi, degan xulosaga kelindi. Bunga sabab shundan ibratki, maskur qarash jamiyat hayotining ikki asosiy sohasi-davlat va ijtimoiy-siyosiy sohalarda ro`y bearyotgansiyosiy jarayonlarni zamonaviy tushunishga ko`proq mos keladi. Bunday qarash, shuningdek, davlat va nodavlat tashkilotlari, ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar tarkibiga kiruvchi siyosiy to`z umning zamonaviy talqiniga ham mos keladi. Siyosiy to`z umning barcha tarkibiy qismlari-siyosiy partiyalar,jamoat tashkilotlari va mehnat jamoalari davlatning, uning mohiyati, funksiyalari, shakl va uslublarining jiddiy ta`sirini xis etib turadi. Siyosiy to`z um deganda, davlat ichki to`z ililshi jixatlarining o`zaro aloqalari va ta`sirining eng muhim, doimiy hususiyatlarini ifodalovchi ijtimoiy – siyosiy munosabatlarnin majmuasi, yig`indisi tushuniladi. U siyosiy hokimiyatni, umuman, davlat muassasalari tizimini va ularning asosiy tashkiliy shakllarini belgilab beradi. Siyosiy to`z um har bir mamlakatning mavjud shart-sharoitlarini inobatga olib belgilanadi. Siyosiy to`z um, odatda, mamlakat konstitutsiyasida va shu asosda chiqarilgan boshqa qonuniy xujjatlarda mustahkamlab qo`yiladi. Siyosiy tuzumda quyidagi hususiyatlar mavjud : davlat tomonidan muhofaza etiladigan, davlat, jamiyat va shaxs orasidagi muayyan munosabatlar tizimi davlat hokimiyatining ijtimoiy -

www.arxiv.uz iqtisodiy va tashkiliy- siyosiy negizlari ushbu hokimiyatni amalga oshirish usullari, fuqarolarning huquqiy maqomi; Davlat hokimiyati oliy va boshqa organlari tizimi, vakolatlar nisbati, ularni tashkil qilish tartiblari; Mamlakatning xududiy tuzilishi . Shunday qilib, davlat shaklini tavsiflashda siyosiy rejim, tor ma`noda (davlat rahbarligi usul va uslublari yig`indisi) ham, keng ma`noda tushunilganda (shaxsning demokratik huquqlari va siyosiy erkinliklarii kafolatlanish darajasi, rasmiy konstitutsiyaviy va huquqiy shakllarning siyosiy hayot voqeligiga mos kelishi mezoni, hokimiyat tarkiblarining davlat va ijtimoiy hayot huquqiy asoslariga munosabati harakteri) ham katta ahamiyatga molikdir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan xolda to`la asos bilan shuni aytish mumkinki, siyosiy rejim davlat hokimiyatining aholi bilan o`zaro munosabatlari qanday qilib va qanday usullar yordamida amalga oshiriladi, ijtimoiy qatlamlarning siyosiy sohadagi haqiqiy nisbati qanday namoyon bo`ladi, turli jamoat tashkilotlari siyosiy maqomi qanday, davlat organlari o`z xududlarida yashovchi aholini boshqarish bo`yicha amalda qanday rol o`ynaydilar, degan savollarga javob beradi. Yuqorida zikr etilgan fikrlardan kelib chiqqan xolda, siyosiy rejimga ta`rif keltiramiz. Siyosiy rejim - davlat hokimiyatini amalga oshirish usul va uslublari, shakllarining majmui bo`lib, mamlakatdagi siyosiy vaziyatni, ya`ni jamiyatdagi siyosiy erkinlik darajasini va shaxsning huquqiy holatini bildiradi. Yuqoridagi berilgan fikr va muloxazalar, ta`riflardan siyosiy rejimning huququiy belgilarini keltirib chiqaramiz.

www.arxiv.uz Siyosiy rejimning huquqiy belgilari quyidagilardan iborat : Davlat shakllaridan biri ekanligi; Davlat funksiyalari bilan bevosita bog`liqligi; Davlat funksiyalarini amalga oshirish shakl va usullarini belgilab berish; Jamiyat va davlatni boshqarishda halq ishtiroki darajasini belgilab berish. Nodemokratik rejimga xos xususiyat shundaki, bunday rejimda davlat idoralari hokimiyatni amalga oshirish chog`ida demokratik prinsiplar va qoidalarga rioya etmaydilar, ularni doimo yoki tez – tezda bO`z adilar. Bunday siyosiy rejimda fuqarolarning huquq va erkinliklari paymol etiladi, qo`pol ravishda bO`z iladi, muholifat bartaraf etiladi, ba`zida esa parlament singari siyosiy institutlar bartaraf etiladi. Nodemokratik rejimlarning o`ziga xos umumiy belgilari: davlatning huquqdan ustunlig; davlatning jamiyat xayoti barcha sohalarini nazorat qilishi; davlatning shasx manfaatlariga befarqligi; jamoat tashkilotlarining davlatlashtirilganligi; ijtimoiy xayotning butunlay harbiylashtirilganligi; kam sonli millat vakillariga e`tibor berilmasligi;

www.arxiv.uz Barcha siyosiy rejimlar birinchi navbatda ikki xil o`rinishlardagi katta guruhga: - Demokratik rejim; - Demokratiyaga zid rejim; Demokratiyaga zid rejim uch turdan – totalitar; – fashistik; – avtokratik turlardan iborat; Totalitar rejim – Ushbu rejim XX asr mahsulidir. To`la asos bilan unga fashistik davlatlarni hamda «shaxsga sig`inish» davri sosialistik davlatini kiritish mumkin. Totalitar rejim avtoritar rejimnmng eng keskin shaklidir. Totalitar davlat keng qamrovli, to`la nazorat qiluvchi va hamma narsaga chuqir kirib boruvchi hokimiyatdir. Totalitar rejim - fuqarolar hayotiga o`z aralashuvini cheksiz - chegarasiz kengaytirgan, boshqaruvi ko`lamiga ularning butun faoliyatini va majburiy muvofiqlashtirishni ham qo`shib olgan siyosiy rejim demakdir. « Totus » so`zi lotinchada – jami, bir butun ma`noni anglatadi. Binobarin toatlitar davlat hamma va jami narsalarni o`z komiga tortuvchi davlatdir. U fuqarolarning tashabbuskorligi nozarur va zararli, fuqarolar erkinligi esa havfli va chidab bo`lmaydigan narsa degan qoidaga amal qiladi. Yagona hokimiyat markazi mavjud bo`lib, u hamma narsani bilish, hamma narsani oldindan ko`ra olish, hamma narsani rejalashtirish, hamma narsani amr qilishga da`vat etilgan hisoblanadi. Totalitar rejim «dushmanlar» ga qarshi kurash niqobi ostida

www.arxiv.uz chaqimchilikni rag`batlantiradi. Mamlakatni harbiylashtirish ham totalitar rejimga xos hususiyatlaridan biridar. Harbiy sanoat majmui armiya totalitarizimning asosiy tayanchlari hisoblanadi. Sobiq sovetlar davrida amalga oshirilgan siyosiy tartib ana shu boshboshdoqlik to`z umiga misol bo`la oladi. Bu bizning yaqin o`tmishimiz bo`lgani sababli, tarixiy materiallardan totalitar siyosiy tartib ma`lumotlarini olishimiz mumkin. Totalitar rejim belgilari: bir partiyaning xukmronligi; huquq va erkinliklarning paymol etilishi; huquq va erkinliklarning amal qilmaslik ko`pincha esa ularning yoppasiga bO`z ilish; o`zgacha fikrlashga varshi kurash; saylovchilarning saylovlarda muvobil deputatlarni saylash imkoniyatining bo`lmasligiga; Totalitar davlatlar xozirga demokratii sharoitda ya`ni inson huquq va erkinliklari rivojlangan paytda ham uchrab turadi. Bunday davlat sifatida Lotin amerikasidagi Kuba davlatini olishimiz mumkun. Bu Lotin amerikasi davlatini 1956 yilning 1 yanvarida Fidel Kastro, uning ukasi Raul Kastro, Ernesto Che Gevara va KamillaSyenfuegos ko`mondonligida milliy vatanparvarlik kuchlari Gavanaga kirib borib, general R.F Batistaning amerikaparas to`z umini ag`darishadi. Davlat to`ntarilishi sababli mamlakat hukumatiga Fidel Kastro boshchilik qildi. Davlat qattiq diktaturaga asoslanadi.Bu davlat o`z xususiyatlari

www.arxiv.uz jihatidan Totalitar davlatning aksariyat belgalarini oladi. YA`ni bir ( kommunistik ) partiyaning xukmronligi, huquq va erkinliklarning paymol etilishi, o`zgacha fikrlashga varshi kurash, totalitar davlatning bu belgisiga Kubada qattiq kurash olib boriladi. Demokratik fikrlovchi va boshqa shu kabi qikrlovchi shaxchla davlat tomonidan “Inqilobga qarshi harakat ” deb baholanadi. Saylovchilarning saylovlarda muvobil deputatlarni saylash imkoniyatining bo`lmasligiga. Kubada bu soxada bir oz chigallik ko`rinadi. Chunki o`sha inqilobdan qo`ng (1956)yildan buyon davlatni kommunistik partiya boshqarib keladi. Saylosh ham o`ziga xos xisoblanadi.Saylov huquqi Bevosita emas bilvosita amalga oshiriladi. Fuqarolar Kommunistik partiya a`zolarini saylaydi, Partiya esa yalpi majlis o`tkazib davlat boshlig`ini saylaydilar. Davlat boshlig`i etib saylangan shaxs davlatning yuqori mansabdorlarini partiyaga taqdim etadi.Agar partiya ularni maqullasa ular saylangan hisoblanadi.Juda ko`p xollarda esa partiya tavsiya etilgan shahsni rad etmaydi. Chunki tavsiya etilgan mansabdor shaxs davlat boshlig`iga juda yaqin shaxs bo`ladi. Bu esa davlatni ma`lum xukmron doiralar tomonidan boshqarilishini bildiradi. Sotsialistik tizim illatlari demokratiyani bo`g`ish orqali yanada bo`rtib ko`rinib bordi. Erkin qikirlovchilar mamlakatdan quvg`in qilindi, muholifat chetga surilib qo`yildi. Bir necha yil davomida totalitarizm ko`p yillik demokratiya an`analarini yo`q qildi. Butun tizim ustida totalitar tizimni yurituvchi Moskva boshchilik qilar edi. Biroq bu tartib sovet rahbariyati endi ushlab tura olmasligi

www.arxiv.uz ayon bo`ldi. Milliy uyg`onish, milliy o`zlikni anglash va milliy manfaatlar proletar internatsiolizmning mavxum tamoyillaridan ustun keldi. Birinchi bo`lib yugoslavlar g`alayon ko`tarishadi so`ng qolgan shunday davlatlar ham bu harakatga qo`shiladi.Sotsializm Sharqiy Yevropada yemirildi. Stalincha tizimni yaratishga urinish kommunistik partiyalar yanada kata fojealarga sabab bo`ldi. Biroq bu mamlakatlarida amalga oshirilgan hamma ishlarni salbiy deb baholab bo`lmaydi. Ular moddiy jihatdan qo`llab – kuvvatlanmagan bo`lsada, chuqur isloxotlarni amalga oshirdi. Ishsizlik tugatildi. Bepul sog`liqni saqlash va ta`lim tizimi, keng halq ommasining zamonaviy madaniyat va fan yutuqlarini egallashi ularni Yevropaning qoloq shlkalaridan rivojlangan mamlakatlariga aylantirdi. Jamiyat Bozor iqtisodiyotiga tayyor bo`lmaganligi tufayli bu mamlakatlarning ayrimlari orqaga qaytish boshladi. Halq sotsializmi davrida erishgan narsasini yo`qotishni istamas edi. Vengriya, Bolgariya va Polshada yangilangan kommunisti partiyalar erkin demokratik saylovlar natijasida hokimiyat tepasiga keldi. Sharqiy Yevropa mamlakatlarida navbatdagi siyosiy va ijtimoiy nizolar boshlandi. Bular bari sotsializmning ijtimoiy yutuqlari va g`arb demokratiyasining yuqori darajadagi iqtisodini uyg`unlashtirilgan jamiyat tizimining muqobil variantini izlab topish yo`lidagi urinishlar natijasi edi. Rasmiy ma`lumotlarga qaragan da bugun demokratik davlat lak keng quloch yozgan bir davrda ham ayrim xatto “Demokratiyaning o`chog`i

www.arxiv.uz deb nomlanadigan ” Yevropada ham Totalitar tipdagi davlat rasman Belorussiya hisoblanadi. Siyosiy rejim davlat va jamiyat o`rtasidagi huquqiy munosabatlarda davlatning muhim vositasi bo`lib, har bir davlat bu narsaga katta e`tibor bilan qaraydi. Sobiq Sovet to`z umi davrida totalitarizm rejimi hukmron bo`lib, halqimizni ushlab turishda sho`ro hukumati shu to`z umdan foydalangan edi. Hukmron doiralarning irodasi davlat siyosatida ustivor mavqeyga ega bo`lib, halq manfaatlari bilan hisoblashmasdi. Yunon faylasufi Arastu o`z vaqtida boshqaruv shakllarini oliy hokimiyat tanxo amalga oshiriladigan monarxiyaga tor doiradagi, cheklangan shaxslar tomonidan boshqariladigan aristokratiyaga, butun halq hokimiyati boshqariladigan demokratiyaga bo`lganligini eslash o`rinlidir. “Siyosiy rejim davlat shaklining insonning jamiyatdagi mavqeyini belgilovchi eng muhim e`lementdir” Hozirgi zamon jamiyati o`zining murakkabligi, ko`p sonliligi bilan bevosita demokratiyani amalga oshirish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun bugingi kunda uning eng ko`p qo`llanadigan turi vakillik demokratiyasidir. Bunda fuqarolar siyosiy qarorlarni qabul qilish, qonunlarni ta`riflab berish hamda ijtimoiy farovonlik yo`lidagi dasturlarni hayotga tadbiq etish uchun rasmiy shaxslarni saylaydilar. Bu rasmiy shaxslar murakkab ijtimoiy muommolarni chuqur o`ylab, taritibli hal etishlari mumkin. Buning uchun ular boshqa xususiy shaxslar ega. Demokratik rejim amal qilidigan davlatlarda rivojlanish ham bo`ladi va u davlatda aholining tinch va farovon hayot kechirishi ta`minlanadi.

www.arxiv.uz Demokratiyaga zid rejim hukm surgan davlatda inson huquq va erkinliklari toptaladi. qonunlar inson manfaatlariga emas, balki ma`lum guruh manfaatlariga xizmat qiladi. Davlat asta sekinlik bilan rivojlanish sari emas tanazzulga qarab qadam qo`yadi. Demokratiyaga zid rejim hukm surgan davlatda siyosat va qonunlar faqat oddiy fuqarolargagina amal qiladi. Oliy davlat vakillik o`rganlari yoki mansabdor shaxslarga esa go`yo bu qonunlar ta`sir qilmaydi. Demokratiyaga zid rejim hukm surgan davlatda Har qanday huquqiy tadir faqat nomigagina amalga oshiriladi. Demak, demokratik rejim halq uchun foydali va to`g`ri yo`ldir. O`zbekiston Respublikasi mustaqillika erishganidan so`ng O`z ining siyosiy tartibini o`zi belgilash huquqini qo`lga kiritdi. O`zbekiston o`z davlat boshqaruvida demokratik rejim yo`lini tanladi. Buni yorqin misolini Respublikamiz Konstitutsiyasida ko`rishimiz mumkin. Konstitutsiyada inson huquq va erkinliklari mustahkamlab qo`yilgan. Shu singari xozirgi kunda barcha xorijiy davlatlar konstitutsiyalarida ham inson huquq va erkinliklari mustahkamlab va kafolatlab qo`yilgan. Nodemokratii rejimning demokratik rejimlardan Yana bir farqi hokimiyat vakolatlarini bo`linishidadir. Hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlariga ajratish tamoyili hokimiyatning ushbu har bir shohobchasi mustaqil va boshqasining vakolatiga daxl qilmagan holda faoliyat ko`rsatishini bildiradi. Mazkur tamoyilni hayotga muntazam suratda joriy qilish yo`li bilan hokimiyat shohobchalaridan birining boshqasiga tegishli vakolatlarni o`ziga olib qo`yish havfining oldi olinadi. Hokimiyatlar

www.arxiv.uz bo`linishi tamoyili hayotga joriy etilishi uchun «to`siq va cheklovlar» tizimi bilan ham ta`minlanishi darkor bo`ladi. «To`siq va cheklovlar» tizmi hokimiyat shohobchalaridan birining boshqasiga tegishli vakolatlarni tortib olish havfiga mutloqo o`rin qoldirmaydi va davlat organlarining me`yorida faoliyat ko`rsatishini ta`minlaydi. Fashistik rejim - Bu totalitarizmning eng yuqori pog`onalariga xos shakllardan biri bo`lib, millatchilik mafkurasi, bir millatning boshqalardan afzalligi to`g`risidagi tasavvurlar bilan, o`ta agressevligi bilan ajralib turadi. Fashizm davlat siyosiy darajasiga ko`tariladigan millatchilik irqchilik mafkurasiga asoslangan. Milliy mushtaraklikni muhofaza etish, geopolitik va ijtimoiy vazifalarni hal etish, millat sofligini asrash fashistik davlatning maqsadi deb e`lon qilinadi. Fashistik mafkuraning bosh maqsadi odamlar qonunlar oldida, hokimiyat, sud oldida teng bo`lishi mumkin emas - ularning huquq va majburiyatlari qaysi millatga, irqqa mansubligi bog`liq, degan yaramas aqidalardan iborat. Bunda muayyan millat oliy irqqa mansub va shuning uchun barcha ezguliklarga munosib, deb e`lon qilinadi. Boshqalar faqat noraso, tuban odamlar sifatidagina yashashlari mumkin, deb hisoblanadi. Fashistik rejim insonga nafrat bilan qarovchi agressiv rejim bo`lib, barcha halqlarni, shu jumladan, o`z halqini azob uqubatlarga olib boradi. Fashizmni tavsiflovchi xususiyatlar: - dinsizlik, umuman dinga dushmanlarcha munosabatda bo`lish; doimiy va go`yo «ideal» to`z um sifatida huquqiy totalitarizmni barpo etish;

www.arxiv.uz partiya yakka hukmronligini o`rnatish va ulardan o`sib chiquvchi korrupsiya va ahloqiy bO`z ulishlar; millatchilik va jangovar shovunizmga mukkasidan ketish; saftabozlik, laganbardorlik va despotiya suyak - suyagiga singib ketgan sezarizimga butun borlig`i bilan berilab ketish. har qanday muxolifat yo`q qilinadi; bir irqning xukmronlig tan olinadi; boshqa hududlarni bosib olish uchun yo`l ochiladi; Yuqordagilarga qaramay, insoniyatga tahdid solmaydigan to`z umni rejim deb hisoblash mumkin emas. Maskur rejim muayyan tarixiy shart- sharoitlarda vujudga kelishi mumkinligini hammamiz yaxshi bilamiz. Bunda jamiyatdagi ijtimoiy ixtiloflar, ommaning qashshoqlashuvi yaqqol ko`zga tashlanadi. Umuman, fashizm volshivizmga qarshi javob sifatida davlat-muhofaza kuchlarining o`ngga tomon jamlanishi ko`rinishida dunyoga keladi. Kuchlarning bunday jamlanishi hatto demokratik davlatlarning o`zida ham keyinchalik amalga oshirilaverishi mumkin. Milliy havf – hatar chog`larida halqning sog`lom kuchlari hamisha mudofaa-diktatorlik yo`nalishida jamlanadi. 1933 – 1945 yillarda fashistlar Germaniyasi va o`sha davrdagi fashistlar Italiyasi fashistik rejimli davlatlarga misol bo`la oladi. Avtokratik rejimga: jamoa avtokratiyasi yagona shaxs avtokratiyasi kiradi. Jamoa avtokratiyasi o`z navbatida:

www.arxiv.uz aristokratiya oligarxiya deb nom olgan boshqaruv shakllariga bo`linadi. Yagona shaxs avtokratiyasi: dispotiya; mustabidlik; shaxsiy hokimiyat shakllariga ega. Dispotik - rejim (yunoncha, cheklanmagan hokimiyat). Ushbu rejim hokimiyat istisnosiz faqat bir shaxs tomonidan amalga oshiriladigan mutloq monarxiyaga (podsholikka) xosdir. Mustabidlik - siyosiy tartibida yakka shaxs xukmronligiga asoslangan. Mustabid hokimiyatda odatda, zo`ravonlik, bosib olish, ba`zan esa honuniy hokimiyatni ag`darib tashlash bilan dispotiyadan farq qiladi. Shaxsiy hokimiyat avtokratiyasida - esa u ko`pgina jihatlari bilan totalitar rejimga o`xshab ketadi. Lekin unda «shaxsga sig`inish», doxiyga sig`inish ayniqsa kuchayadi. Nodemokratik rejim sifatida totalitar rejimda davlatni boshboshdoqlik bilan boshqarish asosiy o`rinda turadi. Fashistik rejimda esa, millatchilik mafkurasi, bir millatning boshqa millatlardan afzalligi to`g`risidagi tasavvurlar bilan, o`ta agressivligi bilan ajralib turadi. Nodemokratik rejim turlaridan biri Despotik - rejim bo`lib, u asosan O`rta Yer dekgizlari mamlakatlarida Yaqin Sharqda, Osiyo, Afrika,

www.arxiv.uz Janubiy Amerika mamlakatlarida, ya`ni Osiyo ishlab chiqarish usuli (osiyocha taraqqiyot yo`li)qaror topgan davlatlarda uchragan. U insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlariga xosdir. Biroq, bu rejim hozirgi bosqichda ham, hozirgi davr davlatlarida ham ular rivojining tarixiy o`ziga xosligi, bu davlatlardagi boshliqlarning shaxsiy fazilatlariga bog`liq ravishda paydo bo`lgan va bo`lishi ham mumkin. Mustabidlik rejimn - yakka shaxs hukmronligiga asoslangan. Mustabid hokimiyati odatda, bosib olish, zo`ravonlik, ba`zan esa, qonuniy hokimiyatni ag`darib tashlash natijasi bilan o`rnatilishi ga ko`ra despotiyadan farq qiladi. Unda ham huquqiy va ahloqiy asoslar bo`lmaydi, u zo`ravonlik, ba`zan esa terror va genotsid asoda qurilgan bo`ladi. Mustabid hokimiyati shafqatsizdir. U ham dahshat va qo`rquvga asoslanadi. Mustabid har qanday qarshilikni tug`ilishidayoq bostirishga harakat qiladi, shuning uchun ham g`alayon ko`targanlarni qatl etadilar. Boshqa mamlakat hududi va aholisini zarb etish nafaqat jismoniy va ahloqiy zo`ravonlikni, asoratga solingan halq an`analari va urf-odatlirini tahqirlashga olib keladi. Mustabid rejim qadimgti Yunoniston polislarida, ayrim o`rta asrlarda mavjud bo`lgan. Mustabidlik rejimi - Angliya davlati mustamlarida olib borilgan siyosatda ham namoyon bo`ladi. Shuningdek Ispan va Portugallar tomonidan Lotin Amerika davlatlari bostirib olinishi natijasida bu davlat aholisi oq tanlilar tomonidan zo`ravonlik va tazyiqqa uchrashi holatlarida, shuningdek ko`tarilgan qarshiliklar, qo`zg`olonlar shavqatsiz bostirilishida ham ko`rish mumkin. O`z oqqa bormaylik,Chor Rossiyasi tomonidan O`rta Osiyo halqlari bosib olinishi va halq qarshiliklari

www.arxiv.uz shavqatsiz bostirilishi faktlari ham bu siyosiy tartibni o`ta shavqatsiligidan darak beradi. Shaxsiy hokimiyat rejimi - totalitarizm ko`rinishlaridan biridir. U ko`pgina jihatlari bilan totalitar rejimga o`xshab ketadi. Lekin unda «shaxsga sig`inish», dohiyga sig`inish ayniqsa kuchayadi. Boshqaruning bunday usul va shakllari yaqin o`tmishimizdagi sho`ro hokimiyati davridagi holatdan hammamizga ma`lum. Shunga qaramay, bugungi kunda ham sobiq Ittifoqni qaytarish, tiklash hamma balolardan halos etadi, deguvchilar uchrab turadi. Stalin shaxsiga sig`inish va shiorlarimizdagi «Lenin yashagan, yashayapti, yashayveradi» kabi dabdabali chaqiriqlar shaxsga sig`inish davri namunalari hisoblanadi. Aftoritar rejim - U huquqiy, ahloqiy asoslarga ega bo`lishi mumkin. Biroq, bunday davlat halqni davlatni boshqarish ishlariga jalb etmaydi. Vakillik organlarining mavjudligi ahvolni o`zgartira olmaydi. ular amalda davlat hayotida arzirli mavqega ega bo`lmaydi. Parlament dohiy yoki bir guruh shaxslar boshchiligida hukmron elita taklif etgan har qanday qarorlarni so`zsiz tasdiqlab beraveradi. Rahbarlikni amalga oshiruvchi elita, oliy mansabdor shaxslar uchun katta yengilliklar, imtiyozlar mavjud bo`ladi. Davlatda rahbarlik harbiy yoki davlat to`ntarishi yordamida hokimiyatni zarb etganlar qo`liga o`tar ekan, avtoritar rejim to`da yoki xunta nomini oladi. Xukmron to`da ichida boshliq ajralib turadi. Boshliq u yoki bu masalani muhokama etishda o`z komandasiga murojaat etishi ularning masalalarini tinglashiga qaramay, uning ta`sir doirasi chengsiz- chegarasizdir. Fashistik rejim asoschilari Mussolino boshchiligida

www.arxiv.uz Italiyada «fashe»- «bog`lam» -degan ibora bilan o`z partiyalarini yaratib, urush invalidlariga yordam berish niqobi ostida davlat tepasiga kelib, nafaqat o`zga irq va millat vakillarini, hatto o`z irqi va millati orasidagi nog`iron to`g`ilgan chaqoloqlarni ham o`ldirish bilan halq nafratiga uchragan. Bu holat Germaniyada Gitler boshchiligidagi siyosatda ham o`z aksini topgan. Avtoritarizm sharoitida muholifatga yo`l qo`yilmaydi. Bunday rejimda shaxs o`z konstitutsiyaviy huquqlaridan foydalana olmaydi. Hokimiyat bilan o`zaro munosobatlrda o`z havfsizlik kafolatlaridan ham mahrumdirlar. Zero, hokimiyat unga nisbatan bemalol majbur etish choralarini qo`llashi mumkin. Davlat manfaatlarining shaxs manfaatlaridan to`la ustivorligini e`lon qilinadi. Avtokratik hokimiyat halq ishonchi buyuk kuch ekanligini yaxshi tushunadi, shuning uchun omma orasida dohiy va uning safdoshlariga ko`r-ko`ronalikni singdirishga intiladi. Buning uchun u safsatabozlik va halq ongini turli hiyla nayranglar bilan zaharlash yo`llaridan foydalanadi. Hozirgi vaqtda avtoritar rejimlar turli mamlakatlarda tez- tez uchraydi. Har bir kishi o`z qadr-qimmatiga ega. Inson huquqlari prinsiplari har bir shaxsning qadr-qimmatiga lozim darajada va teng huquqli rioya qilishni, yani shaxs uchun har tomonlama rivojlanish hamda aql- zakovat, istedod va onglilik singari insoniy fazilatlarni namoyon etish uchun imkoniyatlarni taminlash, shuningdek o`z manaviy va boshqa tehtiyojlarini qondirish vositasi sifatida ishlab chiqilgan. Qadr-qimmat kishiga o`z ahamiyatini va qadrini his etish imkonini beradi. Inson huquqlarining mavjudligi kishilar inson qadr-qimmatini

www.arxiv.uz tushunishlaridan dalolat beradi. Inson qadr-qimmati individualistik, alohida va ajralib qolgan tushuncha emas. U bizning umumiy insoniy qiyofamizning bir qismi. Inson huquqlari bizga bir-birimizni hurmatlash hamda bir- birimiz bilan hamjihat yashash imkonini beradi. Boshqacha aytganda, ular shunchaki rioya etilishi lozim bo`lgan huquqlar xemas, balki rioya etilishini boshqalardan talab qilish ham zarur bo`lgan huquqlardir. Sizga nisbatan qo`llaniladigan huquqlar boshqalarga ham qo`llaniladi. Inson huquqlari va asosiy erkinliklarining bO`z ilishi shaxsiy fojia bo`libgina qolmay, balki ijtimoiy va siyosiy tartibsizliklar kelib chiqishiga sharoit yaratadi hamda jamiyatlar va davlatlarda hamda ular o`rtasida zo`ravonlik va mojarolarni yuzaga keltiradi. Inson huquqlari Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida elon qilingan. Bu Deklaratsiya majburiy Mxususiyatga ega emas. Unda maqsadlar hamda prinsiplar elon qilingan va u manaviy majburiyat xususiyatiga ega. Ayni mahalda ko`plab qonunlar va huquqiy xujjatlar Umumjahon deklaratsiyasida elon qilingan prinsiplarga asoslangan. Ko`plab mamlakatlar Deklaratsiyadan iqtibos keltiradilar yoki tuning qoidalarini o`z asos qonunlariga va konstitutsiyalariga kiritiladilar. Uning prinsiplari 1948 yildan buyon inson huquqlari bo`yicha to`z ilgan ko`plab paktlar, konvensiyalar va shartnomalarga asos qilib olingan. Ushbu huquqiy xujjatlarni imzolagan har bir mamlakat unga qat`iy amal qilishi shart.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T. «Adolat» 2003 y. 2. Karimov I.A. O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li. — T., “O`zbekiston”, 1992. 3. Karimov I.A. O`zbekiston — kelajagi buyuk davlat. — T., “O`zbekiston”, 1992. 4. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. — T., “O`zbekiston”, 1993. 5. Karimov I.A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. — T., “O`zbekiston”, 1993. 6. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin! — T., “O`zbekiston”, 1993. 7. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. — T., “O`zbekiston”, 1993. 8. Karimov I.A. O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. — T., “O`zbekiston”, 1995. 9. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi. — T., “Adolat”, 1992. 10. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. — T., “Adolat”, 1998. 11. Qayumov R.Q. O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy huquqi. — T., “Adolat”, 1998. 12. Inson huquqlari to`g`risidagi xalqaro bill(. — T., 1992. 13. Boboyev H.B., Ramazonov I. Inson huquqlari. T., 1997 y. O`quv qo`llanmasi. 14. X.T. Hokimiyatlar taqsimlanishi nazariyasi, O`zbekiston davlat organlari tizimining takomillashuvi. — T., 1995. 15. Mualliflar jamoasi — O`zbekiston Respublikasi mustaqil davlat. — T., 1995. 16. Azizxo`jayev A.A. Hokimiyat taqsimlanishi taomilining amaliy ifodasi. — T., 1994 yil, “Hayot va qonun”, 2-son. 17.

O'xshashlar

Jazoni ijro etish muassasalarida rejim

Jazoni ijro etish muassasalarida rejim

Davlat shakllari ( boshqaruvi, tuzilish shakli, siyosiy rejimi va funktsiyalari)

Siyosiy huquqlar

Siyosiy huquqlar