Сиёсий партиялар ва партиявий тизимлар - Huquqshunoslik - Referatlar

Сиёсий партиялар ва партиявий тизимлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

236.5 KB

Ko'chirib olish

Сиёсий партиялар ва партиявий тизимлар Режа : 1 . Сиёсий партияларнинг моҳияти ва вазифалари 2 . Сиёсий партияларнинг вужудга келиши 3 . Сиёсий партияларнинг асосий турлари: консерватив, социал-демократик, либерал, диний йўналишдаги сиёсий партиялар. Таъсир этиш гуруҳлари (лоббистик ташкилотлар) 4 . Сиёсий партияларнинг ташкилий тузилиши, ташкилий- расмийлаштирилган ва ташкилий-расмийлаштирилмаган партиялар 5 . Чет эллардаги партиявий тизимлар: етакчи сиёсий партияси бўлган кўппартиявийлик тизим, етакчи сиёсий партияси бўлмаган кўппартиявийлик тизими, иккипартиявийлик, якка партиявийлик ва «партиясиз» тизимлар 6 . Сиёсий партиялар фаолиятининг тартиби ва тартибга солиш механизмининг ички ва ташқи усуллари

1 . Сиёсий партияларнинг моҳияти ва вазифалари “Партия”сўзи лотинча “раrtio” (“pars” - "қисм", "бўлак") сўзидан олинган бўлиб, “бўлинмоқ, ажрамоқ” маъносини англатади. Сиёсий партия- бу жамиятнинг маълум гуруҳ ва табақалари фаол вакиллари-нинг муайян умумий манфаатлар, мақсадлар ва орзу-умидлар асосида бирлашган, давлат ҳокимиятига эга бўлиш ёки давлат ҳокимиятини амалга оширишда ҳал қилувчи таъсир қўрсатишга интилувчи сиёсий ташкилотдир. Содда қилиб айтганда, сиёсий партия бу ғоя ва манфаатлари умумий бўлган мақсадлари билан ажралиб турадиган кишилар гуруҳидир. Партия жамият сиёсий тизимининг алоҳида, ўзига хос элементи ҳисобланади. Сиёсий партиялар ҳокимият учун курашиш, ҳокимият-ни амалга оширилишига таъсир этиш, агар партия вакиллари ҳоки-мият органларида мувофиқ ўрин эгаллаган бўлсалар, ҳокимиятни бевосита амалга ошириш мақсадида ташкил этилади. Сиёсий партия-лар бошқа жамоат бирлашмаларига нисбатан жамият ва давлатнинг ўзаро муносабатларида давлат бошқарувида ўта муҳим ва алоҳида рол ўйнайди. Партиялар қадимги даврлардаёқ , пайдо бўлган. Масалан, милод-дан аввалги V асрда Афина (Юнонистон)да аристократик ва демо-кратик гуруҳлар (булар ўзига хос дастлабки партиялар эди) ўртасида сиёсий кураш бошланган эди. Шунингдек, қадимги Рим респуб-ликасидаги оптиматлар ва популярлар ҳам ўша даврнинг сиёсий партиялари эди. Сиёсий партиялар ўрта асрларда ҳам мавжуд бўлган. Шуни назарда тутиш керакки, қадимги даврда ҳам ўрта асрларда ҳам, партиялар фақат давлатни бошқариш режими (тартиби) маълум даражада демократия аломатларига эга бўлган жойлардагина ташкил топган. Фақат шундай шароитларда партиялар қандайдир ижтимоий манфаатларни ифода эта олишган. Партиялар қачонки, уларни турли ижтимоий манфаатларни таҳлил қилиш, бундай манфаатларни таъ - рифлаш ва ҳимоя қилишга мажбур қилувчи бошқа партиялар, яъни рақиблар бўлгандагина , ўз мажбуриятларини сақлаб қоладилар, улар - ни амалга оширишга ҳаракат қиладилар ва фаолият кўрсата оладилар. Партиялар шу тарзда , жамиятнинг турли қатламлари (табақалари) орасида ўз тарафдорларига эга бўладилар. Замонавий маънодаги сиёсий партиялар дастлаб , Европа (бур - жуа) инқилоблари муносабати билан юзага келди. Ўша инқилоблар чоғида халқ вакилликлари тузилди, яъни сайланадиган вакиллар воситасида амалга ошириладиган халқ ҳокимияти тизими барпо қилинди. Дастлаб партиялар сафига, бир томондан монарх (якка ҳоким) ва феодаллар, иккинчи томондан эса – тенг ҳуқуқлилик ва сиёсий эркинлик ҳимоячилари бирлашдилар.

Натижада турли партия - лар юзага кела бошлади, улар жамиятнинг айрим ижтимоий ва мин - тақавий гуруҳлари манфаатларини ҳимоя қилишга киришдилар. Син - фий гуруҳларга бўлинишнинг кучайиши, ижтимоий зиддиятларнинг чуқурлашиши муносабати билан сиёсатга жамиятнинг кенг табақа - лари жалб қилиниши натижасида партияларнинг роли янада кучайди, ўсди ва улар сиёсатнинг асосий субъекти ва демократик давлатчи - ликнинг зарур элементи бўлиб қолди. Сиёсий партияларнинг сиёсий саҳнада фаолият кўрсатувчи бошқа жамоат бирлашмаларидан асосий фарқи шундаки, улар (сиёсий партиялар) давлат ва жамиятни бошқариш имкониятига эга бўлишга интилиб, парламент ва ҳукуматда ўрин олиш учун очиқдан очиқ қонун доирасида кураш олиб борадилар. Сиёсий партиялар сиёсий тизимнинг марказий бўлаги сифатида , ижтимоий-сиёсий ва давлат ҳаётида муҳим ўрин эгаллайди. Улар ҳокимиятга эришиш, ундан фойдаланиш, уни амалга ошириш ҳақи - даги масалаларда , ўзаро рақобатлашадилар ва курашадилар. Партия - лар сиёсий жараённинг барча босқичларида: сайловларда, давлат органларини (қонунчилик, ижро ва суд) шакллантиришда, давлат миқёсида ва сиёсатга оид қарорлар қабул қилишда ҳ амд а уларни амалга оширишда фаол иштирок этадилар. Партиялар номидан кўрсатилган номзодларнинг давлат орган - ларига сайлашда , овоз берувчи тарафдорлари унинг электоратини ташкил этади (инглизча "е lektor ", Французча “ electeur ”- “сайловчи” дегани). Электоратнинг асосий қисми бўлган ижтимоий табақалар партиянинг ижтимоий негизи ҳисобланади. Барқарор ижтимоий муносабатларга эга бўлган ма м лакатларда (Масалан, Буюк Британия, Швеция, Швейцария, Нидерландияда) айрим партияларнинг электо - ратлари кўпроқ маҳаллий ва оилавий анъаналарга суянади, яъни янги авлод ўз ота-боболаридан ўрнак олиб, маълум бир партия учун овоз беради. Сиёсий партияларнинг моҳияти аввало уларнинг мақсад ва вазифаларида намоён бўлади. Зеро, ҳар қандай партия тузилган вақтидаёқ , ўз олдига аниқ мақсадларни қўяди. Масалан, 1854 йилда АҚШда тузилган республикачилар партияси мулкдорлар ва йирик фермерларнинг манфаатларини ифодалаган қулчиликни эски қулдор-лик штатларида чеклаб қўйишни, буржуазия манфаатларини кўзлаб экспансив ташқи сиёсат олиб боришни, юқори муҳофаза божларини жорий қилишни, темир йўл қурилишининг ҳукумат томонидан рағбатлантирилишини ва марказий ҳокимиятни кучайтиришни ўзининг мақсади қилиб қўйган эди. Демократик партия мамлакатдаги бутун сиёсий тизимнинг самарали фаолият кўрсатиши, жамиятнинг турли табақалари манфатлари амалга оширилиши, мавжуд

тузумнинг тараққий этиши, ўсиши, ривожланиши ва тартибга солиб турилиши учун интилади. Албатта , у бундай шароитда ўзининг ҳокимият тепа-сига келиши учун овоз берган ижтимоий гуруҳларнинг манфаатлари-ни рўёбга чиқаришга алоҳида эътибор беради, аммо ижтимоий конфронтацияга йўл қўймаслик учун бошқа ижтимоий гуруҳларнинг манфаатларини ҳам ҳисобга олишига тўғри келади. Шу сабабли партияга, айниқса , ҳукмрон партияга фақат битта ижтимоий гуруҳ-нинг оддий қўйиб қўйилган сиёсий кучи сифатида қараш ҳам мумкин эмас. Тўғри, амалиётда жамиятнинг тор гуруҳлари манфаати ёки ҳатто ўз манфаатлари учун ҳам ҳар нарсани бу йўлда қурбон қилишга тайёр, ҳар қандай йўл билан ҳокимият тепасига келишни хоҳловчи партиялар ҳам учраб туради. Бундай партиялар ўз мақсадларига эришиш йўлида аксил, конституциявий воситаларни ҳам ишга солиши мумкин. Аммо бундай партиялар соғлом демократик сиёсий жараёнда муваффақиятга эриша олмайди, кўп ҳолатларда низо жанжалларни, тартибсизликларни келтириб чиқаради. Сиёсий партиялар ўз олдидаги мақсадга эришиш учун маълум вазифаларни бажарадилар. Буларнинг орасида , давлатни бошқаришда иштирок этиш, миллий интеграция, мафкуравий, коммуникатив ва бошқа вазифаларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Ҳар қандай сиёсий партия ўз фаолиятини жамиятда мавжуд бўлган муаммоларни ҳал этишга йўналтирилган сиёсий курсни ишлаб чиқишдан бошлайди. Ушбу мақсадда , партия фаоллари ва жалб қилинган мутахассислардан иборат ташаббускор гуруҳлар, қўмита ва ҳайъат (комиссия)лар, жамоатчилик кенгашлари ташкил этилади. Сиёсий партия ўзининг дастурий ҳужжатларида ўзига хос стратегия ва усул танлаб, у орқали сайловчиларга таъсир кўрсатишга интилади. Бу ташкилий босқичда партияга янги аъзоларни қабул қилиш, фаолларни тарбиялаш, сайловчиларни партия номзодларини қўллаб-қувватлашга сафарбар қилиш, йўлбошчиларини танлаб олиш, уларни давлат ва оммавий жамоат ташкилотлари органларида юқори лавозимларга илгари суриш вазифалари юзага чиқади. Партиянинг энг муҳим вазифаси ҳокимият органларини шакл- лантириш ва улар фаолияти устидан назорат олиб боришда иштирок этишдир. Сиёсий партияларнинг бўлиши, уларнинг давлат органларига сайловларда иштирок этишлари ижтимоий ихтилофларни тинч йўл билан ҳал этилишига йўл очиб беради. Бу зарур ҳолларда , ҳукумат-ларнинг алмаштирилиши учун, сиёсий арбобларнинг профессионал қобилиятини

қўллаб-қувватлаш учун ижобий шарт-шароитлар ярата-ди ва бу билан жамиятнинг давлат томонидан бошқарилишининг самарадорлиги таъминланади. Демократик режимдаги икки партиявий ёки кўп партиявий тизимга эга бўлган давлатларда ҳукмрон партиялар ва мухолиф партиялар ўртасида соғлом рақобат мавжуд бўлади. Мухолиф партиялар миллий тараққиёт учун муқобил дастурлар ишлаб чиқади ва жамоатчилик муҳокамасига ўз таклифларини беради, амалдаги ҳукумат фаолиятида мавжуд бўлган хато, нуқсонлар, суиис т е ъ мол-ликларни танқид қилади, бу билан эса ҳукуматни жамиятдаги мавжуд муаммоларни муваффаққиятли ҳал этиш усулларини излаб топишга мажбур қилади. Масалан, Буюк Британия, Ҳиндистон ва бошқа бир қатор мамлакатларда мухолиф партиялар томонидан “Яширин кабинетлар” тузилади, кабинет аъзоларига давлат хазинасидан маблағ тўланади ва улар баъзи имтиёзлардан ҳам фойдаланадилар, шу тариқа давлат ва жамият ҳаётидаги турли муаммоларни ҳал этишда фаол иштирок этадилар. Миллий давлатчилик шаклланиб келаётган шароитларда , сиёсий партиялар кўпинча миллий интеграция (ягоналашув, бирлашув) вази-фасини амалга оширадилар. Масалан, бу вазифа Ҳиндистон миллий Конгресси партиясининг 40- 60-йиллардаги фаолиятида яққол намоён бўлади. Ушбу партия миллий мустақиллик учун кураш даврида ҳинд жамиятининг бирлаштирувчи маркази бўлган. Ҳар қандай партия албатта , ўзининг мафкуравий вазифасига эга бўлади. Бу эса партиянинг ўз аъзолари ва тарафдорларига ғоявий (мафкуравий) таъсир кўрсатишида, ўз қадриятлари, дунёқарашларини тарғиб этишида, мамлакатда ўз фаолияти учун зарур бўлган ижтимоий- ру ҳ ий муҳитни ярата олишида намоён бўлади. Сиёсий партиялар давлат ҳокимиятини демократик равишда амалга ошириш учун ўта зарур бўлган вазифани ҳам амалга ошира-дилар. Улар сиёсий вазиятнинг ривожланиши ва унинг ўзгаришини ўз вақтида англаб олишга интилиб, ҳукмрон доиралар ва жамият ораси-да ўзаро самарали муносабатларнинг ўрнатилиши ва давом эттирили-ши учун масъулдирлар. Бу ерда партиялар томонидан кузатиб, назорат қилиб бориладиган оммавий ахборот воситалари муҳим ўрин тутади. Партиялар кўпинча маслаҳат қўмиталари, клублар, ёрдам гуруҳлари, ёшлар учун маданий ижтимоий марказлар тузадилар, катта сиёсий-тарғибот ишлари олиб борадилар, оммавий митинглар ўтказадилар, маърузалар, суҳбатлар уюштирадилар, партия фаоллари-нинг сайловчилар билан шахсий алоқаларини доимий равишда қўллаб-қувватлайдилар. Сиёсий партияларнинг бундай вазифаларни

бажариши ҳукумат ва партия раҳбариятини халқнинг аҳволи ва фик-ри ҳақидаги маълумотлар билан мунтазам таъминлайди, ижтимоий фикрни ўрганиш борасида самарали ишлар олиб боришни тақозо этади. 2-§.Сиёсий партияларнинг вужудга келиши Сиёсий партияларнинг пайдо бўлиши ва жаҳон ижтимоий-сиёсий тизимида ўзига хос ўрин тутиши – бу демократиянинг юксак тантанасидир. Партияларнинг тарихий жиҳатдан келиб чиқишини ва ривожланиш омилларини билмасдан туриб, уларнинг ҳозирги пайтдаги фаолиятлари тўғрисида сўз юритиб бўлмайди. Шундай экан, бугунги кунда сиёсий партияларнинг фаолиятини ўрганиш , уларнинг келиб чиқиш тарихи ва шаклланиш омилларини ўрганиш билан бевосита боғлиқ. Дарҳақиқат, сиёсий партияларнинг тарихи бир неча юз йилликлар билан ўлчанади ҳамда уларнинг шаклланиши анча узоқ ва мураккаб жараённи ўз ичига олади. Шуни айтиш керакки, ҳозирги кўринишдаги партиялар ва уларнинг замонавий моҳияти Европадаги буржуа инқилоблари ғалабасидан кейин юзага келган бўлса - да, лекин мазмунан партияга монанд гуруҳлар, уюшмалар инсоният тарихи-нинг қадимги даврларида ҳам маълум бўлган. Партия атамаси лотинча сўздан келиб чиққан бўлишига қарамасдан, римликларга қадар демократиянинг ватани бўлмиш қадимги Юнонистонда «партия»нинг илк кўринишлари мавжуд бўлган. Қадимги Юнонистонда «партиялар» ҳозирги тушунчасидан тамоман фарқ қилган ҳолда , муайян бир ҳудуд ёки минтақадаги аҳоли гуруҳларини ифодалаган. Жумладан, Арасту милоддан аввалги VI асрда Аттикадаги денгиз қирғоқбўйи, яланглик ва тоғда яшовчи аҳо-лининг «партиялари» ўртасидаги курашни ёзиб қолдирган. Шунинг-дек, қадимги Афинада ҳам мавжуд бўлган баъзи бир гуруҳларни (мас. гетерийлар ) ўз даврининг «партиялари» деб аташ мумкин. Кейинчалик қадимги Римда маълум бир шахслар ёки концепция (ғоя)лар атрофида тўпланган аҳолининг муайян бир қисми партиялар вужудга кела бошлади. Бошқача айтганда, қадимги Римда замонавий партия моҳиятининг илк негизлари шаклланди. Масалан, ака-ука Гракхлар партияси конкрет бир сиёсат, яъни ер ислоҳотлари ўткази-лиши тарафдорлари ва талабгорларини ўз атрофида тўплаган. Шу ўринда , қадимги давр партияларининг ўзига хос белгила-рини айтиб ўтиш жоиз. Қадимги партиявий гуруҳлар, аввало, муайян бир кўзга кўринган оилалар ёки машҳур шахслар атрофида ва уларни қўллаб- қувватлаш учун шаклланган (мас. Рим оптимат ва популярий-лари) ёхуд улар маълум бир ҳудуд аҳолисининг йиғиндисини ифода-лаган. Бундан ташқари,

бундай бирлашмалар унча катта бўлмаган кишилар гуруҳини ўзида бирлаштирган, шу билан бирга улар қисқа муддат давомида мавжуд бўлган ва вақтинчалик характер касб этган. Қадимги даврдаги «партиявий» гуруҳларнинг белгиларини ўзида мужассамлаштирган ҳамда нисбатан мукаммалроқ уюшмалар-нинг мавжуд бўлиши ўрта асрларга келиб ҳам давом этди. Бунга мисол сифатида Франциядаги илк парламент (Генарал Штатлар)ни шакллантиришда иштирок этган аҳоли табақаларини, шунингдек , айниқса, Англиядаги, ўртасидаги кенг курашлар билан тарихда ном қозонган «Оқ атиргуллар» ва «Қизил атиргуллар»ни, Йорклар ва Ланкастерларни кўрсатиш мумкин. Шуни ҳам айтиш керакки, ўрта асрлар даврида шаклланган баъзи бир уюшмалар кейинчалик замона-вий кўринишдаги оммавий партияларга айланган (мас. Англиядаги вигилар ва торилар). XVII - XVIII асрларда эса буржуа инқилоблари оралиғида мавжуд бўлган «партиялар» сиёсий уюшмалар сифатида мустақил сиёсат олиб бормаганлар, балки бу даврдаги диний, табақавий, уруғ-оилавий бирлашмалар таъсири остида қолганлар. Юқорида айтиб ўтганимиздек, ҳозирги замонавий сиёсий уюшмалар ва биз “сиёсий партия” деб атайдиган ташкилотлар XIX аср ўрталаридан бошлаб Европада ва Америка Қўшма Штатларида шакллана бошлаган. Воқеаларнинг бундай ривожланишига Европа-даги XVIII аср охирида буржуа инқилобларининг ғалаба қозониши ҳамда у билан боғлиқ равишда инсонлар сиёсий ҳуқуқ ва эркин-ларининг тантана қилиши асосий туртки бўлди. 1789 йилдаги Инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари тўғрисидаги Француз Декларациясида, шунингдек , 1776 йилдаги АҚШ Мустақиллик Декларациясида сиёсий партиялар ҳақида ҳеч қандай ишора бўлмаса - да, лекин уларда фуқароларнинг бир қанча мутлақ шахсий, сиёсий ҳуқуқ ва эркинлари мустаҳкамлаб қўйилди. Бундай демократик ҳуқуқий ҳужжатларнинг қабул қилиниши натижасида , жамиятда муҳим сиёсий ўзгаришлар авж олди ҳамда ижтимоий ҳаётда янги сиёсий институтлар (хусусан, сиёсий партиялар)нинг том маънода шаклланиши ана шу сиёсий ўзгаришларнинг характери билан боғлиқ ҳолда кечди. Янада аниқроқ қилиб айтганда, сайлаб қўйиладиган вакиллар орқали амалга ошири-ладиган халқ ҳокимиятчилиги тизимининг вужудга келиши ўз-ўзидан ҳокимият учун демократик курашларда аҳоли мақсад ва манфаат-ларини ифодаловчи сиёсий партияларнинг келиб чиқишига зарурат туғдирди. Умуман олганда, партияларнинг ривожланиш тарихи (эволю-цияси) бўйича бир қатор олимлар ўзларининг концепцияларини илга-ри сурадилар. Жумладан, таниқли олим М.Вебер партияларнинг тараққий этишини қуйидаги хронология асосида эътироф этади:

 аристократик гуруҳлар;  сиёсий клублар;  оммавий партиялар. Айнан мана шу схема бўйича ҳозирги кунда , Буюк Британия-даги сиёсий партияларнинг шаклланишини кузатиш мумкин: XVII асрда инглиз парламентида 2 та аристократик гуруҳ- вигилар ва торилар пайдо бўлган. Анча вақт ўтиб , XIX аср бошларида вигилар- “ Reform Club ”, торилар эса- “ Charlton Club ” деб номланувчи ўзлари-нинг сиёсий клубларини ташкил қилганлар. Торилар помешчиклар ва молия буржуазиясининг сиёсий уюшмаси бўлиб, тарихий анъана-ларни, консерватизмни тарқатувчилар эди, улар янгиликларни қабул қилиб, имкон қадар кўпроқ эскиликларни сақлаб қолишга ҳаракат қилардилар. Вигилар эса саноат буржуазиясининг манфаатларини ифода этган. Торилар ва вигилар ўртасидаги ҳокимият учун кураш, бир томондан, саноат буржуазияси, бошқа томондан, савдо-молия буржуазияси билан бирлашган ленлордлар ўртасидаги сиёсий ҳукм-ронлик учун курашни ифода этган. 1 XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб эса торилар ва вигилар аста-секин Консерваторлар ва Либераллар партияси сифатида шакллана борган. 1861 йилда ташкил топган “Англия Либерал партияси” Европадаги биринчи оммавий партия эди. Агар сиёсий клублар буржуазия давридаги сиёсий ҳаёт доирасида ўзларининг мақсадларини қўйган бўлсалар, оммавий партиялар эса ўз сафларига жамиятда турлича ўрин тутган, ҳар хил даромадларга эга, турли хил савиядаги фуқароларни кўпроқ жалб этишга ҳаракат қиладилар. Оммавий партиялар кенг халқ оммаси эътиборини ўзига қарата оладиган йирик сиёсий ташкилот сифатида намоён бўлади. XIX асрнинг охирига келиб , Европанинг кўпгина давлатларида оммавий партиялар пайдо бўла бошлади. Таъкидлаш жоизки, М.Вебер хронологиясини кўпгина мамла-катларга нисбатан татбиқ этиб бўлмаса - да, лекин бу партияларнинг келиб чиқиши бўйича фанда дастлабки классификация қилиш эди. Шунингдек, сиёсий партияларнинг келиб чиқиши ва ривож-ланиши ҳақидаги франциялик сиёсатшунос олим Морис Дюверже- нинг қарашлари, айниқса, диққатга сазавордир. Унинг фикрича, партияларнинг келиб чиқиши ва тараққий этиши асосан қуйидаги иккита шаклда амалга ошган:  сиёсий партияларнинг электорал ва парламентар келиб чиқиши;  сиёсий партияларнинг ташқи факторлар асосидаги келиб чиқиши. 2 Партияларнинг электорал ва парламентар келиб чиқиши меха-низми қуйидагича: аввало, сиёсий тизимда парламентар бирлашмалар пайдо бўлади, 1 Қаранг: Муҳамедов Ҳ. Янги даврда Англия давлати: Ўқув қўлланма. -Т.: Адолат, 2000. 29-б. 2 Дюверже М. Политические партии / Пер. с франц.-М.:Академический Проект,2000.С.22.

кейин эса уларни шакллантириш мақсадида , сайловчи гуруҳлар юзага келади, ниҳоят парламентар бирлашмалар ҳамда сайловчилар гуруҳлари ўртасидаги доимий муносабат ўрнатилиши натижасида сиёсий партиялар ташкил этилади. Ушбу фикрини изоҳ-лаш мақсадида , француз олими бир қатор тарихий мисолларни кел-тиради. Жумладан, 1849 йилда чақирилган Франциянинг Таъсис Мажлиси (парламент) даврида “Илм саройи” , “Институт” (мўъта-дил республикачилар), “Пуатье кўчаси” (монархиячи- католиклар), “Кастильон” ва “Пирамида” (сўллар) каби партиявий бирлашмалар-ни кўриш мумкин эди, Германиядаги Франкфурт парламенти даврида эса “Казино” (ўнг марказ), “Вюртемберг” (ўнг марказ; кейинчалик бундан “Вестендал” ва “Аугсбург” партиялари ажралиб чиққан), “Милани кафеси” , “Германия” , “Монт-тоннер” (сўллар) сингари партиялар шаклланган 3 . Юқоридаги партияларнинг барчаси аъзолари тўпланган жойлар меҳмонхоналарнинг номларини олган. АҚШдаги сиёсий партияларнинг юзага келиши ҳам мана шу асосда (электорал ва парламентар келиб чиқиш) амалга ошган. Даст-лаб, АҚШнинг 1787 йилги Конституциясини қабул қилишда , партия-ларга ҳеч қандай эътибор берилмади, лекин кейинчалик мамлакатда бир қанча сайлаб қўйиладиган лавозимлар мавжуд бўлганлиги учун ва ижро ҳокимиятидаги кучлар мутаносиблигини сақлаш мақсадида ҳамда сайловчилар сиёсий онги жиҳатидан ривожланиши натижасида сиёсий партиялар келиб чиқди. 1830 йилга келиб АҚШда сиёсий партиялар сиёсий тизимнинг муҳим қисми бўлиб қолди ҳамда 1852 йилдан бошлаб эса АҚШ Президентлари ёки республикачилар, ё демократлар партияси вакилларидан сайлана бошлади 4 . Биз юқорида партияларнинг электорал ва парламентар келиб чиқишини кузатдик, энди М.Дюверже томонидан илгари сурилган яна бир концепция- уларнинг ташқи таъсирлар асосидаги келиб чиқи-шини кўриб чиқсак. Сиёсий партияларнинг электорал ва парламентар асосдаги шаклланиши- бу партияларнинг умумий асослардаги, яъни сайловчиларнинг ҳокимиятга ўз вакилларини танлаш бўйича фикр-ларининг ривожланиши натижаси бўлса, ташқи факторлар остида партияларнинг келиб чиқиши эса бу аҳолининг муайян қатламларини ҳамда мақсадларини ўзида мужассамлаштирган партияларнинг сиёсий майдонга чиқишидир. Ушбу йўл билан партиялар кўп сонли ва ранг-баранг бирлашмалар сифатида шаклланганлигини эътироф этиш лозим. Бундай партияларга кўпгина мамлакатларда вужудга келган ишчилар партияларини мисол қилиб олиш мумкин. Жумладан, 1899 йилда Холмс томонидан киритилган таклиф бўйича ва Англия тред-юнионлар 3 Қ аранг: Дюверже М. Политические партии / Пер. с франц.-М.:Академический Проект,2000.С.24. 4 By Jonh F.Bibby. Political parties in the United States. “ Elections 2004”. P .2

Конгрессининг электорал ва парламентар бирлашма ташкил этиш тўғрисидаги қарори асосида Британия Лейбористлар партияси тузилди. Ундан олдинроқ , Германияда 1863 йилда Ф.Лассал томонидан Европадаги биринчи оммавий ишчилар партияси- Умум-герман ишчилар иттифоқи ташкил этилган эди. Ишчилар партияси билан бир қаторда кўпгина давлатларда қишлоқ хўжалиги соҳалари билан боғлиқ ҳолда шаклланган , аграр партиялар ҳам шундай аҳамият касб этади. Аграр партиялар ишчилар партияси сингари кенг тарқалмаган бўлсалар - да, лекин улар баъзи мамлакатларда (айниқса, скандинавия давлатларида, марказий Европа давлатлари, Австралия, Канада, ва ҳаттоки , АҚШда ҳам) жуда катта фаоллик кўрсатганлар. Юқоридагиларга асосланган ҳолда , шуни айтиш мумкинки, жаҳон ижтимоий-сиёсий ҳаётида партиялар шаклланишининг ўзига хос умумий факторлари (омиллари) мавжуд. Бундай омиллар илк партияларнинг пайдо бўлиш ҳолатларини таҳлил қилиш асосида келиб чиқади. Шунга асосан, том маънодаги оммабоп жаҳон сиёсий партия-лари шаклланишининг қуйидаги омилларини алоҳида айтиб ўтиш жоиздир: биринчидан , жамият ижтимоий туз и лишининг мураккаблашуви ҳамда ижтимоий зиддият ва қарама-қаршиликларнинг кескинлашуви - бу эса ўз навбатида аҳолининг турли хил қатламларини сиёсий ҳаётга жалб қилди; иккинчидан, сиёсий ҳаётнинг маркази сифатидаги вакиллик органлари ролининг ўсиши – бунда монархлар ҳокимиятининг чекланиши, ҳокимиятлар тақсимланишининг пайдо бўлиши ҳамда бу ҳақдаги конституциявий-ҳуқуқий асосларнинг кенгайиши муҳим аҳамият касб этди ; учинчидан, конкрет ҳолда шаклланган ғояларнинг пайдо бўлиши ( XIX аср) - бунга маълум ҳудудларнинг иқтисодий жиҳатдан шиддат билан ривожланиши, ушбу ҳудудларнинг ўз манфаатлари шаклланиши ва бу билан боғлиқ равишда аҳолининг айрим тоифа-лари мақсад ва интилишларининг вужудга келиши туртки бўлган; тўртинчидан, алоқа воситаларининг техник жиҳатдан тараққий этиши, айниқса , ОАВ (оммавий ахборот воситалари)нинг шакллани-ши – бу эса партиялар фаолиятининг принципиал жиҳатдан янги даражадаги имкониятларини туғдирган информациявий «портлаш»га олиб келди. Юқоридаги факторлар рўйхатини алоҳида олинган давлатлар мисолида янада кенгайтириш мумкин. Масалан, Ҳиндистонда 1885 йилда илк бор ташкил этилган “Ҳиндистон Миллий Конгресси (Индирлар)” партияси кўпроқ миллий озодлик ҳаракати сифатида шаклланган ва шунинг учун ҳам ҳинд жамиятининг деярли барча табақалари қизиқишларини ўзида акс эттирган ва ҳоказо.

Айрим олимларнинг фикрича, ҳақиқий сиёсий партиялар- маъ-лум бир шахслар гуруҳи давлат ҳокимияти вакиллик органлари учун курашларда қатнашишни ўз олдига вазифа қилиб қўйгандагина юзага келади 5 . Бизнингча ҳам, партияларнинг шаклланиши демократик шароитларда давлат ҳокимияти вакиллик органи-парламентнинг фаолият юрита бошлагани билан бевосита боғлиқ, яъни парламентда маълум бир ўринларни эгаллаш мақсадида умумий манфаатлар доирасидаги шахсларнинг бирлашиб бориши сиёсий партиялар шаклланишининг асосий белгисидир. Партияларнинг жаҳон ижтимоий-сиёсий тизимидан мустаҳкам ўрин олишида , уларнинг институцияналлашуви муҳим босқич бўлиб ҳисобланади. Сиёсий партияларнинг институцияналлашуви – бу сиёсий партияларнинг фуқароларнинг одатдаги уюшмаларидан тўлиқ конституциявий-ҳуқуқий институтга айланиши жараёни 6 . Яъни, институцияналлашув давлат томонидан сиёсий партиялар мақоми, уларнинг ташкил этиш ва фаолият кўрсатиш тартиби ҳуқуқий жиҳат-дан тартибга солинишидир. Партияларнинг институцияналлашуви ўзаро боғлиқ иккита йўл билан амалга оширилади: 1. Конституция асосида сиёсий партиялар ҳуқуқий ҳолатини умумий тарзда белгилаш; 2. Қ онунларда партияларнинг фаолият кўрсатиш механизмини мустаҳкамлаш. Дарҳақиқат, XX аср ўрталарига келиб , сиёсий партияларнинг ривожланиши сифат жиҳатдан янги даражага кўтарилди. Бу даврда партиялар роли ва аҳамиятининг бирдан ўсиши қонун чиқарувчилар томонидан уларнинг мақомини конституциявий жиҳатдан тартибга солинишига замин яратди. Натижада II жаҳон урушидан кейин қабул қилинган кўпгина Конституцияларда (ГФР, Франция, Италия, Япония Конституциялари ва бош.) сиёсий партиялар тўғрисидаги илк қоидалар ўз аксини топди. Шуни айтиш керакки, биринчи конститу-циялар XVIII асрда қабул қилинган бўлса - да, то XX аср ўрталарига қадар уларда партиялар ҳақида ҳеч қандай норма учрамаган. Дунёда биринчи бўлиб , Германиянинг 1949 йил 23 майдаги Конституцияси (21-моддаси) сиёсий партиялар ҳуқуқий мақомининг асосий принцип-ларини аниқ белгилаб қўйди 7 . Бир мунча кейинроқ- XX асрнинг 60-йилларидан бошлаб эса аксарият давлатларда партияларнинг бошқа жамоат ташкилотлари орасидаги алоҳида ўрнини ва аҳамиятини эътироф этган ҳолда , конс-титуцияларда берилган қоидаларни тасдиқлайдиган ва ривожлантира-диган сиёсий партиялар 5 Чудаков М.Ф. Конституционное(государственное) право зарубежных стран.-Мн.:Новое знание, 2001.С.92. 6 Юридик энциклопедия / Юридик фанлар доктори, профессор У.Таджихановнинг умумий таҳририда. – Т.: Шар қ , 2001.393-б. 7 Қ аранг: Жа ҳ он конституциялари. I жилд. -Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2001. 384-б.

тўғрисидаги махсус қонунлар пайдо бўла бошлади. Сиёсий партиялар ҳақидаги илк қонунлар Германияда (1967 йил 24 июн ь ), Португалияда (1974 йил), Австрияда (1975 йил), Испа-нияда (1978 йил) ва бошқа мамлакатларда қабул қилинган. Уларда, асосан партияларнинг тушунчаси, партиялар ва бошқа жамоат бир-лашмалари, уларни ташкил этиш ва фаолият кўрсатиш принциплари, вазифалари, партияларнинг давлат билан муносабатлари каби маса-лалар ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлаб қўйилди. Бугунги кунда , бун- дай қонунлар деярли барча мамлакатларда партияларнинг ҳуқуқий ҳолатини белгиловчи асосий норматив ҳужжатлар ҳисобланади. Шуниси қизиқки, баъзи бир демократик ҳуқуқий давлатларда сиёсий партиялар тўғрисидаги қонунлар қабул қилинмаган. Биргина мисол: партиявий ривожланиши жиҳатидан дунёда дастлабки ўринларда турадиган Буюк Британияда сиёсий партиялар фаолиятини тартибга солувчи алоҳида қонун мавжуд эмас, ҳаттоки , Британия қонунчили-гида «сиёсий партия» атамасининг ўзи учрамайди. Мазкур давлатда партиялар ҳолати фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқлари доирасида тартибга солинади ҳамда уларнинг фаолият кўрсатиш тартиби одат нормалари асосида белгиланади. Демак, сиёсий партиялар XX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб жаҳон ижтимоий-сиёсий тараққиётида “де-юре” эътироф этилди ҳамда муҳим конституциявий-ҳуқуқий, шу билан бирга демократик институт бўлиб қолди. 3-§. Сиёсий партияларнинг асосий турлари: консерватив, социал-демократик, либерал, диний йўналишдаги сиёсий партиялар. Таъсир этиш гуруҳлари (лоббистик ташкилотлар) Сиёсий партияларни классификация қилиш – бу партиялар фаолиятини илмий ўрганиш усулларидан бири бўлиб, маълум бир мезонлар (критерийлар) асосида уларни турли хил гуруҳларга ёки турларга ажратишдир. Ижтимоий-сиёсий фанда партияларни турлар-га бўлишнинг бир қанча кўринишлари шаклланган бўлиб, бунда кўп-лаб олимлар ўзларининг бу борадаги фикрларини билдириб ўтганлар. Жумладан, француз сиёсатшунос олими М.Дюверже партиялар аъзоларининг таркиби ва миқдори бўйича уларни икки катта гуруҳга бўлган: - кадрлар партияси; - оммавий партия 8 . Оммавий партиялар авволо ўзларининг кўп сонли аъзолари ва структуравий жиҳатдан яхши ташкиллаштирилганлиги билан бошқа 8 Дюверже М. Политические партии / Пер.с франц. -М.: Академический Проект, 2000. С.116.

партиялардан фарқланади. Улар ўзларининг доимий оммавий нашр-ларига эга бўлиб, аъзоларида муайян сиёсий дунёқаришни шакллан-тиришнинг кенг имкониятларига эга бўлади. Кадрлар партиясининг унча кўп аъзоси бўлмаса - да, лекин улар ўзларининг сайловолди дастурлари ва фаол ҳаракатлари эвазига сайловларда яхшигина овоз оладилар. Улар аъзоларининг кўпчилигини жамият элитасининг ва-киллари ташкил этади, шунинг учун ҳам бундай партиялар самарали фаолият олиб бориши учун етарли молиявий таянчга эга бўлади. Шунингдек, ижтимоий-сиёсий фикр тараққиётида узоқ вақтдан бери сиёсий партияларни ғоявий-сиёсий қарашлари бўйича қуйидаги учта асосий гуруҳга ажратиш кенг қўлланилиб келинмоқда:  ўнг қанот партиялар;  марказ партиялар;  сўл қанот партиялар. Партияларни бундай гуруҳларга бўлиш ва номлаш тарихий аҳамиятга эга бўлиб, у инқилоблар даврида Франция парламенти мажлислар залида турли сиёсий партия вакилларининг анъанавий жойлашув ўрнидан келиб чиққан. Бугунги кунда партияларнинг ижтимоий-иқтисодий концепцияси, мулкчилик шаклларига ва солиқ-ларга нисбатан муносабати, ижтимоий муаммоларни ҳал этиш воси-талари бўйича ҳамда жамият даромадларини тақсимлаш юзасидан қарашлари – партияларни юқоридагича классификация қилишнинг асосий мезонидир. Ўнг қанот партияларига консерватив типдаги партиялар кира-ди. Ушбу гуруҳ партиялар кўпинча консерваторлар қаноти деб ҳам аталади. Консерватив типдаги партиялар кўпроқ мавжуд анъаналарни сақлаб қолган ҳолда хусусий тадбиркорлик ташаббусларини қўллаб-қувватлаш, иқтисодий тизимни ривожлантирувчи асосий фактори сифатида солиқларни камайтириш, давлатнинг иқтисодиёт соҳасига аралашишини чеклаш, давлатнинг иқтисодий фаолиятда бевосита иширок этиши самарасиз эканлиги боис иқтисодиётда давлат секто-рини энг минимал даражасига тушириш каби ғояларни кўтариб чиқа-дилар. Шу билан бирга, улар давлатнинг тадбиркорлик субъектлари томонидан қонун ва бошқа норматив ҳужжатларга риоя этишини таъминлаш борасидаги кучли ролини сақлаб қолиш тарафдоридир-лар. Ижтимоий муаммолар консерваторлар назаридан қисман четда қолдирилади. Уларнинг фикрича, ижтимоий муаммолар хусусий бизнеснинг ўзи томонидан солиқларнинг камайтирилиши натижасида юзага келган ортиқча даромадлар эвазига ҳал этилиши лозим. Бундай партияларга Буюк Британия Консерваторлар партияси, АҚШдаги Республикачилар ва Демократлар партиялари, Япония Либерал-

Демократик партияси 9 , Россиянинг “Единая Россия” пар-тияси кабилар киради. Консерватив типдаги па р тиялар халқаро ми-қёсда бирлашганлар. Консерваторларнинг Интернационали- “Халқа-ро Демократик Иттифоқ” 1983 йилда Лондонда ташкил этилган эди. Унинг доимий котибияти Венада жойлашган ҳамда у ҳар йилги консерваторларнинг қурултойини чақиради. Марказ партиялар ўз номи ва мазмуни билан сиёсий спектрнинг марказини, яъни ўнг ва сўл қанот партиялари ўртасини эгаллайди. Марказ партиялар кўпроқ аҳолининг ўрта қатлами ғоялари, айниқса, кичик ва ўрта бизнес вакиллари, зиёлилар қисмининг манфаатларини ифодалайди, улар илмий-техникавий, ижодий ташаббускорликни қўллаб қувватлайдилар. Марказ партияларнинг энг асосий тури-бу либераллардир . Либе-рал партиялар бозор муносабатларига ва эркин рақобатга асосланган ҳамда давлатнинг минимал таъсири таъминланган иқтисодиётни шакллантириш ғоясини илгари сурадилар. Бозор муносабатлари механизми, либераллар фикрига кўра, ўзини ўзи бошқаришни таъ-минлашнинг энг асосий самарали йўлидир. Давлатнинг асосий функ-цияси бу ерда тартиботни мустаҳкамлаш ҳамда фуқаро ҳаётининг хавфсиз шароитларини яратиб беришдан иборатдир. Либераллар ҳаётнинг барча соҳаларига эркинлик беришни назарда тутадилар ва шунинг учун улар кўпинча «юмшоқ» сиёсат тарафдорлари деб юритилади. Марказ партияларига мисол қилиб , Германия Эркин Демократик партияси, Буюк Британия Либераллар партияси, Швеция Марказ партияси, Италия Либерал партияси ва бошқаларни келтиришимиз мумкин. Марказ партияларнинг кўпчилиги консерваторларга ўхшаб , 1947 йилда Англия (Оксфорд)да ташкил этилган Либерал Интерни - ционал доирасига бирлашганлар. Мазкур Иттифоқни таъсис этган дастлабки 19 та партия либерализмнинг эътиборли томонларини ўзида акс эттирган “Либераллар манифести”ни қабул қилганлар. Сўл қанот таркибига кирувчи сиёсий партиялар ғояларининг асосий мазмуни-ҳаётнинг турли соҳаларига нисбатан ҳамда жамият даромадларини тақсимлашда давлатнинг фаол таъсирини эътироф этишдан иборатдир. Сўл партияларнинг кенг тарқалган кўриниш-лари-бу социал-демократик ҳамда коммунистик типдаги партия-лар дир. Социал-демократлар нафақат давлатнинг иқтисодиётга фаол таъсирини, балки унинг иқтисодий фаолиятда бевосита иштирок этишини ёқлайдилар. Уларнинг таъкидлашича, иқтисодиётда иккита бир-бири билан ўзаро боғлиқ ва бир-бирини тўлдирувчи сектор, давлат ва хусусий сектор 9 Айрим давлатлардаги партияларнинг номланиши уларнинг мақсадларни бутунлай инкор этади: Франция ва Швециядаги радикаллар партияси ҳеч қандай радикализм ғоясига суянмайди ёки Германия Миллий- Демократик партияси умуман анъанавий демократик қадриятларни мўлжалламайди ва ҳоказо. Шу жумладан, Япония Либерал-Демократик партияси ҳам.

мавжуд бўлиши керак. Шунинг учун социал-демократлар иқтисодиётнинг бир қанча соҳаларини, айниқса, саноат соҳасини национализация қилиш тарафдоридирлар. Масалан, бугунги кунда , Франциядаги ҳокимиятда социал- демократларнинг таъсири натижасида давлат ишлаб чиқариш имкониятларининг 20%ини ўз қўл остида сақлаб турибди 10 . Ижтимоий муаммолар социал-демократларнинг диққат-марказида туради. Улар, бу соҳада ҳам, давлат бюджети ҳисобидан турли хил ижтимоий дастурларни молиялаштирилиши орқали давлатнинг кенг миқёсдаги иштирокини эътироф этадилар. Мазкур типдаги партияларга Буюк Британия Лейбористлар партияси, Испания, Италия, Франция Социалистик партиялари, Германия Социал-Демократик партияси ва бошқаларни киритиш мумкин. Коммунистик партиялар ҳаддан ташқари иқтисодиётни давлат- лаштириш, уни режали асосда ривожлантириш ҳамда иқтисодиётдан хусусий секторни умуман олиб ташлаш каби ғояларни қувватлай-дилар. Улар, бундан ташқари, ҳаётнинг барча жабҳаларига давлат-нинг фаол ва таъсирчан аралашувини эътироф этадилар. Шунинг учун ҳам коммунистлар кўпчилик томонидан «сўллар ичидаги сўллар» деб аталади. Коммунистларнинг асосий мақсади-жамиятнинг турлича имкониятларга эга бўлган барча аъзоларини ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан тенглаштиришдир. Ҳозирги кунда коммунистик партиялар Россия, Франция, Ҳиндистон, Хитой ва бошқа мамлакат-ларда ўз фаолиятларини олиб бормоқдалар. Бундан ташқари, партияларни уларнинг ҳаракат усулларига қараб, икки турга бўлиш мумкин: 1. Демократик; 2. Радикал. Демократик партиялар конституция ва қонунлар талаблари доирасида қатъий ҳаракат қилувчи, ҳалол ва қонуний сиёсий рақобат олиб борувчи ҳамда мухолифатга ҳурмат билан муносабатда бўлувчи партиялардир. Бундай партияларга юқорида санаб ўтилган партия-ларнинг деярли барчаси киради. Ҳокимиятга эришиш учун демократиядан қисман ёки тўлиқ воз кечиш ва «кескин ҳаракат» қилиш учун чиққан партиялар радикал партиялар (ўнг ва сўл партиялар), курашнинг ноқонуний воситалари-ни қўллашга мойил бўлганлар эса-экстремистик (улар орасида ҳам ўнглар ва сўллар мавжуд) партиялар деб номланади. 11 Радикал партиялар ўзининг мақсадлари йўлида демократик воситаларни қурбон қилувчи ҳамда рақобатнинг қонунда тақиқланган усуллари (сиёсий террор)дан фойдаланувчи партиялар 10 Конституционное право зарубежных стран/Под общ.ред.чл.-корр. РАН, проф. М.В.Баглая, д.ю.н.,проф. Ю.И.Лейбо и д.ю.н.,проф. Л.М.Энтина. -М.: Норма, 2003. С.166. 11 А ҳ медов Д. Қ . Хорижий мамлакатларда сиёсий партиялар ва партиявий тизим. -Т.: ТДЮИ. 2004. 13-б.

ҳисобланади. Бундай партияларнинг аксариятини экстремистик партиялар ташкил этади (мас., Ирландия Республикачилар Армияси, Яқин Шарқдаги Фатҳ партияси). Сиёсий партияларни уларнинг амалдаги ҳокимиятга нисбатан муносабатига кўра , ҳукмрон ( ҳукуматдаги ) ва мухолифат партиялар-га бўлиш кенг тарқалган. Ҳукумат партиялар бу амалдаги ҳокимият тепасида бўлган ҳамда кўпчилик ғарб олимларнинг фикрича, улар давлат органларининг ёрдамчи механизмлари ҳисобланадилар. Бун-дай партияларга кўпинча консерватив йўналишдаги партиялар кира-ди. Мухолифат партиялар эса амалдаги ҳокимиятдан ўрин ололмаган ҳамда ҳукмрон сиёсий партиянинг ғоявий-сиёсий қарашларига қарши чиқувчи партиялардир, бундай партияларга шартли равишда радикал типдаги партиялар киритилади. Айрим давлатларда, айниқса, ҳукм-рон партияларга эга бўлган кўппартиявий тизимли давлатларда бун-дай партиялар (ҳукмрон ва мухолифат партиялар) тез-тез жой алма-шиниб туришади. Жумладан, Буюк Британияда агар ҳокимият тепа-сига Консерваторлар партияси келса, уларга мухолифат партия Лейбористлар партияси бўлади ёки аксинча. Ташкилий туз и лиши жиҳатидан сиёсий партиялар икки асосий гуруҳга бўлинади. Булар: ташкилий расмийлаштирилган ва ташки-лий расмийлаштирилмаган партиялар . Биринчи гуруҳ партияларида барча аъзолар партия билетларини оладилар ва аъзолик бадалларини тўлайдилар, шу билан бирга улар юқори даражада уюшган ва қатъий интизомга эгадирлар. Буларга Франция Социалистик партияси, Ҳин-дистон Миллий Конгресси, Австрия Халқ партияси кабилар киради. Ташкилий расмийлаштирилган партияларда расмий равишдаги аъзолик мавжуд эмас, бундай партияларнинг аъзолари бўлиш учун эса сайловларда уларга овоз беришнинг ўзи кифоя қилади. Ушбу партияларнинг энг асосий хусусияти уларнинг сиёсий конструктивли-гидир. АҚШдаги Республикачилар ва Демократлар партияси буларга яққол мисолдир. Мазкур классификация билан боғлиқ равишда партияларни уларга аъзолик турига қараб, бевосита аъзоликка эга бўлган ва билвосита аъзоликка эга бўлган партиялар га бўлиш мумкин. Бевосита аъзоликка эга бўлган партияларда аъзолар, яъни фуқаролар тўғридан-тўғри бирон-бир партиянинг аъзоси бўлишса, билвосита аъзоликка эга бўлган партияларда эса инсон бошқа бир ташкилотнинг аъзоси бўлиши билан бирга ўзи хоҳла г ан тарзда маъ-лум бир партиянинг аъзоси бўлиб қолиши мумкин. Масалан, Буюк Британия Лейбористлар партияси, Швеция Социал-демократик пар-тияси ўз таркибига мамлакатдаги касаба уюшмаларининг аъзоларини ҳам қамраб олади.

Партиялар қандай ижтимоий манфаатларни ифодалаши, ўз олдига ва жамият олдига қандай вазифаларни қўяётганлиги ва қайси сиёсий усуллар билан унга эришаётганлигига қараб таснифланиши мумкин. Марксча-ленинча адабиётларда партияларни уларнинг “синфий моҳияти”га кўра , монополистик буржуазия, ўрта буржуазия, майда буржуазия, миллий ёки компродорлик буржуазияси партиялари (ри- вожланаётган мамлакатлар учун), ишчилар синфи партияси, инқи-лобий демократик партия ва ҳоказо гуруҳларга бўлиш қабул қилин-ган эди. Партияларни бундай таснифлаш масалага бир томонлама ёндашиш бўлиб, партияларнинг моҳиятини бузиб кўрсатади. Маса-лан, АҚШ сиёсий ҳаётида ҳукмрон бўлган иккала партия: республи-качилар ва демократлар партияси совет даври адабиётларида “моно-полистик буржуазиялар партиялари” дея тавсифланган. Бироқ улар ташкил топган пайтда , монополистик буржуазия деган тушунчалар ҳали ҳеч кимнинг ҳаёлига ҳам келмаган эди. Уларнинг “буюк капи-тализмнинг икки ягона (яхлит) партияси” сифатидаги тавсифи ҳар иккала партиянинг ўзига хос ижтимоий негизи, хусусиятлари ҳақида заррача бўлса-да , тасаввур ҳосил қилмайди. Марксчи-ленинчилар нуқтаи- назарида бу партиялар гўёки , бир ҳовуч капиталистик магнатлар манфаатини ифодаловчи партиялар эмиш. Бас шундай экан, ушбу партияларга сайловчиларнинг ҳар доим кўпчилиги овоз беришини қандай тушунтириш мумкин? Бинобарин, "...бутун халқ оммаси манфаатларини оғишмай ифодалаб келяпмиз," - дея даъво қиладиган коммунистлар сайловларда доимо жуда кам овоз оладилар ва мағлубиятга учраб келмоқдалар. Дарҳақиқат , “марксчи-ленинчилар” дея тавсифланмаган Брита-ния консерватор (муҳофазакор)лар партияси монополистик капита-лизм партияси сифатида сўнги вақтларда , сайловларда бир неча марта кетма-кет ғалаба қилди ва салкам 20 йил ҳокимият тепасида турди, худди шу пайтда , Буюк Британия Коммунистик партияси эса КПССнинг ёрдамисиз умуман мавжуд бўла олмасди. Кўриниб туриб-дики, сайлов олди шиорлари эмас, консерваторларнинг реал сиёсати сайловчилар оммасининг ишончини қозонди, сайловчилар бу партия-нинг ҳақиқатдан ҳам кенг халқ оммаси манфаатларига жавоб бериши-га ишондилар, акс ҳолда , улар ўз овозларини бошқа партияларга берардилар. Шундай бўлди ҳам. Бу 1997 йилда содир бўлди: консерваторлар сайловларда лейбористлар партиясига нисбатан кам овоз олдилар ва натижада лейбористлар партияси жамоа палатасида кўп ўрин олиб, шу бугунги кунгача ҳокимиятни эгаллаб турибди. Демократик мамлакатларда ҳар қандай бирозгина жиддий сиёсий партия имкон қадар кенгроқ ижтимоий негизни яратишга интилади, кенг халқ оммасига яқин ғоя ва мақсадларни ифодалашга уринади. Шу сабабли

тегишли ижтимоий- иқтисодий сиёсатни ишлаб чиқиш асосий иш ҳисобланиб, унинг негизида бундай сиёсатни амалга оширишнинг сиёсий воситалари танланади. XIX асрда партиялар фаолиятидаги асосий фарқ божхона тўлов-ларига муносабат масаласида бўлган. Юқори (ҳимоя) бож тўловлари миллий бозорни ташқи экспанциялардан муҳофаза қилган, маҳаллий саноат, қишлоқ ҳўжалиги ва иқтисодиётнинг бошқа соҳаларини ривожланиши учун ижобий шарт-шароитлар яратган. Иш ўринлари сақланган ва уларнинг сони ошган. Бу консерваторлар (муҳофаза-кор)ларнинг шиори бўлиб, улар шу тарзда, аввало, тадбиркор-ишбилармонлар, ишчилар ва деҳқонларнинг манфаатларини ифода этганлар. Паст божхона тўловлари миллий бозорда маҳаллий ва чет эл товарларининг рақобатлашиши учун имкониятлар яратган, моллар нархининг пасайиши ва истеъмол учун қулайлашувига олиб келган. Аммо бу ҳол маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг баъзилари синиб кетишига сабаб бўлган, ишсизлар сонининг ортишига олиб келган. Истеъмолчилар манфаатини, одатда, эркин савдо шиори билан майдонга чиққан либераллар ҳимоя қилган. XIX асрнинг охирларида, ёлланма меҳнат қилувчи кишилар, аввало ишчилар синфи манфаатларини ифода этувчи социалистик йўналишдаги партиялар сиёсий майдонга чиқди. XX асрнинг биринчи ярмида бутун дунёни қамраб олган, бутун жамиятнинг емирилиши хавфини келтириб чиқарган қайта ишлаб чиқариш бўҳрони таъсири остида ишчилар ҳаракатининг инқилобий қаноти-марксча, кейинча-лик эса марксча-ленинча мафкураларни тарғиб қилган коммунистик ҳаракатнинг таъсир доираси кескин ошди. Бу ҳаракат бутун жамият бойликларининг давлат ихтиёрига берилиши ва меҳнатга қараб тақ-симланишига қаратилган эди. Бунда пролетариат диктатураси тегиш-ли ижтимоий қайта қуришнинг асосий воситаси бўлиб хизмат қили-ши керак эди. Бу вақтда, шунингдек, ишчилар ҳаракатидаги бошқа бир экстремистик оқим-фашизм (Италия) ёки миллий- социализм (Германия) оқимининг таъсири кучайди. Бу экстремистик оқимнинг моҳияти фақат ўз миллати учун бошқалар ҳисобига "ер юзида жаннат"ни барпо этишдан иборат эди. Ушбу оқимнинг иккала қаноти ҳам инсониятни ёки ҳеч бўлмаганда , ўз халқини “бахтли қилиш”нинг асосий воситаси сифатида зўр а вонликни қўллашга уриниши билан тавсифланган. Иккинчи жаҳон уруши фашизм ва миллатчилик (на-цизм)ни батамом обрўсизлантирди, шарманда қилди. Коммунистик мафкуранинг эса саноатлашган жамиятнинг ўткир ижтимоий-иқти-содий муаммоларини бартараф этиш даражасига қараб таъсири аста-секин пасая бошлади. Коммунистик партиялар ривожланган мамла-катларда ҳеч қачон раҳнамолик

даражасига чиқа олмади. Улар ҳатто, фашизмга қарши урушда фаол иштирок этганликларига қарамай, ик-кинчи жаҳон урушидан кейинги дастлабки йилларда қатор мамлакат-ларда (Масалан, Италия, Франция, Японияда) катта муваффақиятлар-га эришган бўлсалар-да, ҳеч қачон раҳбар кучга айлана олмадилар. Ишчилар ҳаракатининг реформист (ислоҳотчи) қанотига келади-ган бўлсак, унга тегишли бўлган социалистик ва социал-демократик партиялар (масалан, Буюк Британиядаги лейбористлар партияси, Германиядаги Социал- демократик, Испаниядаги Социалистик ишчи партияси, Франциядаги Социалистик партиялар) сайловлар натижа-сида бир неча бор раҳбар партиялар бўлиб қолганлар. Швецияда Социал-демократик партия социализмнинг швед моделини яратиб, узоқ вақт мамлакатга ҳукмронлик қилди, қолаверса, ислоҳотчи пар-тиялар XX асрда либералларни сиқиб чиқариб, консерватив партия-ларнинг асосий контрагенти бўлиб қолдилар. XX асрнинг ўрталарида улар марксистик мафкурадан тамоман воз кечдилар. Айтиш жоизки, XX асрнинг иккинчи ярмида консерватор (муҳо- фазакор)лар ва либераллар орасидаги фарқ ижтимоий-иқтисодий мақсадлар ва уларга етиш йўллари нуқтаи назаридан йўққа чиқди. Дунё иқтисодиётидаги ягоналашув тенденцияси, умуман, эркин савдо-сотиқ ғоясининг ғалабасини билдирарди. Ривожланган мамла-катларда партиялар фаолиятидаги асосий фарқ ҳозирги вақтда асосан солиқлар ҳақидаги масалададир, зеро давлатнинг ижтимоий ҳимоя имкониятлари айнан солиқларнинг миқдорига боғлиқдир. Неоконсерватизм (янгиланган муҳофазакорлик) ва неолибера-лизм меҳнаткашлар учун ижтимоий ҳимоянинг зарурлигини инкор этмайди, бироқ улар шундан келиб чиқадиларки, солиқларнинг камлиги ишлаб чиқаришнинг ривожланишига, иш ўринлари сонининг ошишига, иш ҳақлари ва меҳнаткашлар бошқа даромадларининг юксалишига ва умуман ижтимоий эҳтиёжларни қондириш имконият-ларининг ошишига ёрдам беради. Социалистлар эса жамиятдаги озчиликнинг жамият ишлаб чиқаришида ўз ўрнини топа олмаётган-лигига ёки зарур даражада пулли ижтимоий хизматлардан фойдала-нишга йўл бермаётган даромадга эгалигига эътиборни қаратиб, ҳар бир кишига муносиб ҳаёт даражасини кафолатлаш имконини берувчи юқори солиқ ставка (миқдор)ларини белгилаш учун чиқмоқдалар. Улар “бойларни юқори солиқлар тўплашга мажбур этиш!” тараф-дорлари ҳисобланади. Умуман, социалистлар ҳам солиқларни юксак бўлиши капиталнинг мамлакатдан четга қочишига олиб келиши, бунинг оқибатида , давлатнинг ижтимоий ҳимоя кўрсатишдаги имко-ниятлари камайишига сабаб бўлиши, ишсизлар сонининг ортиши мумкинлиги каби ҳақиқатни рад эта

олмайдилар. Натижада , партия сиёсатидаги бундай фарқларнинг ҳам камайиши тенденцияси тобора намоён бўлиб бормоқда. Жамиятнинг турли табақалари манфаатларини ҳисобга олишни кўзда тутувчи партиявий йўналишлар билан бир қаторда (жумладан, обрўли сиёсий партиялар ҳам нафақат меҳнаткашларни манфаатлари-ни ҳисобга олади), демократлар орасида сайловчиларнинг анча чек-ланган асосда бирлаштирувчи партиялар ҳам учрайди, гарчанд улар-нинг орасида анча катта нуфузга эга бўлган партиялар мавжуд бўлади. Бир қатор мамлакатларда фуқаролар эътиқодларининг мушта-раклиги асосида бирлашган конфессионал партиялар ҳам етакчи партиялар сафидан ўрин олган. Бунга христиан-демократик партия-лар ёрқин мисол бўла олади. Улар кўпинча ўта оммавий партиялар сифатида майдонга чиқади. Германияда Христиан-демократик идти-фоқ христиан (насроний) динининг икки оқими-католиклар ва инжил-чиларни қамраб олган. Конфессионал партиялар орасида давлатни черковга бўйсундиришга уринувчи клерикал партиялар алоҳида ўринга эга. Кўпгина мамлакатларда (масалан, Францияда) XX асрнинг ўрта-ларида кўзга кўринарли сиёсий оқим ҳисобланган клерикализм бугунги кунга келиб ривожланган мамлакатларда умуман йўқолиб кетди. Аммо у баъзи бир ислом давлатларида (масалан, Эронда) фундаментализм кўринишида қайтадан тикланди ва янги шакл олди. Сиёсий партиялар орасида муайян миллий жамоа одатда , миллий озчиликларга йўналтирилган партиялар ҳам учрайди. Маса-лан, Финландиядаги Швед халқ партияси, Даниядаги Немис халқ партияси ана шундай партиялардандир. Айрим мамлакатларда, маса-лан: Болгарияда эса бундай партияларнинг тузилиши конституция билан тақиқлаб қўйилган. Сўнги вақтларда кўпгина мамлакатларда, масалан, Германия, Испания, АҚШ ва бошқа давлатларда экология талабларига риоя қилиниши учун курашувчи партиялари ва “яшиллар” ҳаракатлари вужудга келди ва муайян мавқега эга бўлди. Бундай талаблар одатда умумдемократик ва умумижтимоий талаблар билан уйғунлашиб кетади. Германиядаги Яшиллар партияси ҳозирги пайтда ҳокимиятни бошқаришда етакчи мавқега эга бўлиб турибди. Ҳозирги замон сиёсий ҳаётида шундай партиялар ҳам учрамоқ-даки, уларни “кулгили” дейишдан бошқача тавсифлаш мумкин эмас. Масалан , 1991 йилда сайланган Польша Сейми (парламентнинг қўйи палатаси)да энг йирик фракциялардан бирига Пиво ишқибозлари партияси бошчилик қилди. Бунга ўхшаш “кулгили” партиялар 90-йилларда Россия ва Белоруссияда ҳам

тузилган эди. Лекин улар жамият ичида бирон-бир обрў-эътибор қозона олмадилар. Ҳар бир мамлакатнинг сиёсий ҳаётида ўнг, сўл, марказчи, ўнг марказчи ва сўл марказчи партиялар ва коалиция (партиялар итти-фоқи)лар турлари мавжуд. Бундай гуруҳлаштириш Француз инқило-бидан кейин партияларнинг парламентда жой олишларига қараб пайдо бўлган. Бунда муҳофазакор (консерватор)лар парламент раиси-нинг ўнг томонидан, ислоҳот тарафдорлари эса чап томонидан жой олишган эди. Ҳокимиятга эришиш учун демократиядан қисман ёки тўла воз кечиш ва “кескин ҳаракат” қилиш учун чиққан партиялар радикал партиялар (ўнг ва сўл радикаллар), курашнинг ноқонуний воситаларини қўллашга мойил бўлганлар эса – экстремистик (улар орасида ҳам ўнг ва сўллар мавжуд) партиялар деб номланади. Масалан, кўпинча неофашистик, неонацистик, ирқчиликка мойиллар-ўнг радикал партиялар, коммунистик партиялар эса сўл радикал партиялар деб номланади. Бироқ ўнг партияларнинг ижтимоий негизини малакасиз ишчилар, хонавайрон бўлган деҳқонлар, майда савдогарлар, ўқишни тамомламаган талабалар ва шунга ўхшаганлар ташкил этади. Шу боис ҳам улар сўлчилардан унчалик фарқ қилиш-майди. Экстремистлар қандай бўлмасин, барибир террор, давлат тўнтариши ва ҳоказоларга мойил гуруҳлардир. 12 Социалистик мамла-катларда, одатда, давлат билан уйғунлашиб, уни ўзига бўйсундириб олган коммунистик партиялар мавжуд бўлган. Бошқа партиялар мавжуд бўлиши учун эса улар компартиянинг раҳбарлик кучи, ролини тан олишлари керак. Бундай партиялар кўпинча сунъий тусда бўлади. Масалан, Хитойда бундай партия (яъни сунъий)ларнинг сони саккизта, улар жумласига кирувчи ишчи-деҳқонлар демократик партияси, тиббиёт зиёлилари - вакилларини ўз ичига олади. Ривожланаётган мамлакатларда юқорида кўрсатиб ўтилган партиялар билан бир қаторда шу мамлакатдаги ўзига хос шароитлар туфайли пайдо бўлган партиялар ҳам бор. Аввало шуни таъкидлаш керакки, миллий ислоҳотчи партиялар баъзи мамлакатларда иқти-содий мустақилликка эришишга интилган ҳолда, миллий капитални ривожлантириш учун шарт- шароитлар яратиб, хорижий капитал билан ҳамкорлик қилади. Бундай партиялар жумласига Ҳиндистон миллий конгресси, Мексика институцион- инқилобий партиясини киритиш мумкин. “Инқилобий-демократик партиялар” “дунё социа-листик тизими” инқирозга юз тутганидан кейин умуман сиёсат майдонидан кетди ёки ўз мафкурасини ўзгартирди. 12 Россияда 90-йиллар арафасида тескари атама қўлланилган: ислоҳотлар учун курашувчилар сўллар деб, эски тузумни қайтаришни истаганлар ва коммунистлар эса ўнг, яъни консерваторлар деб аталган.

Умуман шуни ҳисобга олиш керакки, партиянинг номи ҳар доим ҳам унинг ижтимоий-сиёсий моҳиятини англатавермайди. “Демокра-тик” деб аталган, лекин демократиядан асар ҳам бўлмаган партиялар-ни ҳам учратиш мумкин. Масалан, Германия миллий-демократик партияси шундай партиялардан бўлган. Ўзини радикал дея номловчи партиялар борки, улар амалда радикализмдан узоқ, аниқроғи ундан анча узоқлашиб кетган (масалан, Францияда, Швейцарияда). Партиянинг электоратлари уларнинг ижтимоий негизлари билан ҳар доим ҳам белгиланавермайди, зеро , бир негизнинг ўзида бир нечта партия бўлиши ҳам мумкин. Баъзан маҳаллий ва ҳатто оилавий сиёсий анъаналар ҳам катта аҳамият касб этиши мумкин. Сиёсий партиялар ташкилий жиҳатдан турли-туман бўлишига қарамай уларни икки асосий гуруҳга бўлиш мумкин: расмий ва норасмий сиёсий партиялар. Ташкилий жиҳатдан расмий (қонуний, қайд этилган, рўйхатга олинган) сиёсий партиялар аъзоларининг сони жиҳатдан одатда , унчалик кўп эмас, аммо улар юқори даражада уюшган ва қатъий интизомга эгадирлар. Уларни кадрлар партияси деб ҳам аташади. Бундай партиялар асосини профессионал марказ-лашган аппарат ташкил этади. Партия лидери партиянинг барча иш-ларини ҳал қилувчи сўзни айтиш ҳуқуқига эга. Сиёсий ва ташкилий масалаларни олдиндан муҳокама қилиш учун тўпланадиган, партия-нинг тегишли тадбирларини олдиндан ҳал қилувчи олий даражали партия раҳбарлари гуруҳи инглиз тилида сўзлашувчи мамлакатларда КОКУСлар деб аталади. Бундай партияларда партия варақаси (биле-ти)га эга, низом талабларига бўйсунишга, ойлик ёки йиллик аъзолик бадалларини (одатда даромаднинг 1% гача, камдан-кам ҳолларда1% дан кўпроқ) тўлашга мажбур бўлган партия аъзолари ва партия орган-лари орасида ташкилий боғлиқлик мавжуд бўлади. Кўпинча бундай партияларда партиянинг раҳбарий органларида ўз квота (иш ўр-ни)сига эга бўлган барқарор фракциялар фаолият кўрсатади. Ташки-лий жиҳатдан расмийлаштирилган партиялар жумласига Австрия Халқ партияси, Ҳиндистон миллий конгресси, ГФР христиан-демократик иттифоқи, Франция Социалистик партияси ва бошқалар киради. Бундай ва шунга ўхшаш оммавий партияларга бошқа жамоат ташкилотлари касаба, ёшлар, аёллар иттифоқлари ва бошқалар ҳам бирикади. Масалан, Франция Коммунистик партиясига касаба бирлашмаси, Умумий Меҳнат Конфедерацияси ҳам киради, Британия лейбористлар партиясига касаба уюшмалари ва матбуот жамиятлари қўшилади. Экстремистик партиялар одатда , олий даражада марказлашган-лиги ва уюшганлиги, қаттиқ ярим ҳарбий интизоми ва ҳокимиятлар-нинг партия

доҳийлари қўл остида тўпланганлиги билан ажралиб туради. Улар люпенлар ва майда мулк эгаларининг бир қисмига суя-надилар. Баъзан бундай партиялар негизида ҳарбийлашган жангари гуруҳлар ҳам тузилиши мумкин. Ташкилий жиҳатдан расмийлашмаган партияларда аъзолик деган нарса бўлмайди, шунингдек , партия органлари ва тарафдорлари билан расмий алоқа, боғлиқлик ҳам бўлмайди. Партия аъзолари партияга тегишлилик ҳақида ҳеч қандай ҳужжатга эга бўлмайдилар, партиявий интизомга бўйсунишга мажбур эмаслар. Профессионал ва фаоллардан ташкил топган партия аппарати (маҳкамаси) асосан сайлов компанияси даврида фаолият кўрсатади. Бундай партиялар ўз моҳиятига кўра , сайлов (олди) ҳаракатлари ҳисобланади. Масалан, А Қ Шдаги республикачилар ва демократлар партияси бунга мисол бўла олади. Буюк Британия ва бошқа мамлакатларда парламентдаги партия фракцияси, қолаверса , ундан шаклланган ҳукумат парламентдан ташқаридаги партия органларига тобе бўлмайди. Аксинча, айнан парламент фракцияси партиянинг ҳақиқий раҳбариятидир. Уни бежизга парламент партияси деб аташмайди. Мамлакатда қатъий интизом асосида мустаҳкам жипслашган парламент партияси ўз йўлбошчиси раҳбарлиги остида партиянинг сиёсатини белгилайди. Кўпинча сиёсий партиялар ҳудудий тамойил асосида тузилади, яъни партия ташкилотларининг тузилиши сайлов округлари ва мамлакатнинг сиёсий-ҳудудий бўлиниши билан белгиланади. Ҳудудий тамойили камдан-кам учрайди (масалан, Мексика институцион-инқилобий партияси), одатда у коммунистик ва “инқилобий- демократик” партиялар учун хос. Ривожланаётган мамлакатлардаги кўпчилик сиёсий партиялар фақат номигагина партиялардир. Улар баъзан мамлакатнинг бутун катта ёшли аҳолисини қамраб олади, уларнинг йўлбошчилари эса баъзан абадий йўлбошчи (доҳий)лар бўлиб қолади (Масалан, Малави Конгресси партияси каби). У ерда азалдан ҳеч қандай демократия бўлмаган ва ҳозир ҳам йўқ. 4-§.Сиёсий партияларнинг ташкилий тузилиши, ташкилий- расмийлаштирилган ва ташкилий-расмийлаштирилмаган партиялар Сиёсий партиялар фаолиятининг мураккаблашуви, жамиятда тутган ўрнининг ошиши уларнинг юридик (ҳуқуқий) ва ташкилий мустаҳкамланишига олиб келди. Агар XIX аср конституцияларида сиёсий партиялар ҳақида ҳеч эслаб ўтилмаган бўлса ҳам, аммо ўша даврдаёқ партиялар давлат ва сиёсий ҳаётда ўта муҳим роль ўйнарди.

Сиёсий партияларнинг ҳуқуқий ва ташкилий мустаҳкамланиши қуйидаги икки бир-бири билан ўзаро боғланган жараёнларда: бир томондан, уларнинг мақомини конституциявий йўл билан мустаҳкам-ланишида ва иккинчи томондан, улар ҳуқуқий ҳолатининг махсус қонун билан батафсил белгиланишида намоён бўлади. Кейинги жараёнга қонуний институтлашув дейилади. Қонуний институтлашув одатда, сиёсий партия мақомининг қуйидаги элементларини ўз ичига олади: 1) сиёсий партия тушунчаси, партиянинг сиёсий тизими ва давлат механизмида тутган ўрни ва роли; 2) сиёсий партиянинг ташкил этилиши ва тугатилиши шартлари ва тартиби; 3) партиянинг мафкураси ва низомларига қўйиладиган талаблар; 4) уларнинг ташкилий тузилиши ва фаолият тартибига қўйиладиган талаблар; 5) партиянинг молиявий-иқтисодий негизи; 6) партиянинг оммавий ҳокимиятлар ва энг аввало давлат ҳамда ўзини ўзи бошқарув вакиллик органлари фаолиятида иштироки. Ком-мунистик якка партиявий тизим ва бунга мувофиқ тарзда авторитар ва тоталитар сиёсий режимлар шароитида ҳукмрон доиралар жамият-даги ягона давлат партиясининг етакчи ўрнини таъкидлайдилар. Улар ягона партиянинг ҳуқуқий мақомини тартибга солишдан кўпинча ўзларини четга оладилар. Бунда улар партиянинг ҳар қандай қонун-дан устунлигидан, бинобарин, партия ҳокимияти учун ҳеч қандай қонуний чегара қўйилмаслигидан келиб чиқадилар. Яқин ўтмишда худди шу ҳол Собиқ Совет Иттифоқида мавжуд эди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин қабул қилинган барча демо-кратик конституциялар маълум даражада сиёсий партиялар ҳақидаги муайян меъёрларни ўрната бошлади. Шу тариқа сиёсий партиялар ҳақидаги конституциявий тамойиллар шаклланди. Конституциявий тамойиллар жорий қонунчиликда-сиёсий партиялар ҳақидаги махсус қонун ҳужжатларида (масалан, Германияда), сайлов ҳақидаги қонун-ларда (масалан, Мексикада) ва бошқаларда ўз аксини топди, аниқ-лаштирилди ва ривожлантирилди. Бундай қонунчилик сиёсий партия-лар конституциялаштирилмаган мамлакатларда ҳам ривожланмоқда. Баъзан қонунлар фақат партия мақомининг қандайдир бир томонини тартибга солади (партияларнинг молиялаштирилиши каби). Масалан, буни 1965 йилда Швецияда, 1969 йилда Финландияда, 1974 йилда АҚШда қабул қилинган тегишли қонунларда кўриш мумкин.

Шарқий Европадаги бир қатор мамлакатларда , сиёсий партиялар мақомини тартибга солувчи қонунлар социалистик ҳокимиятлар қ у л а ганидан кейин тез орада қабул қилинган. Масалан, Руминияда сиёсий партиялар ва жамоат ташкилотларини рўйхатга олиш ва уларнинг фаолияти тартиби ҳақидаги Декрет Коммунистик режим ағдарилгандан кейин бир ҳафта ўтгач, 1989 йил 31 декабрда ҳукумат Миллий қутқариш Фронти қўлига ўтганидан сўнг қабул қилинган. Сиёсий партиялар мақомининг конституциявий-ҳуқуқий тартиб-га солинишини қуйидаги мисолларда яққол кўриш мумкин. Япония Конституциясида сиёсий партиялар ҳақида махсус айтиб ўтилмайди. Унинг фақатгина , 21-моддаси биринчи қисмида қуйида-гича белгилаб қўйилган холос, “Йиғилиш ва бирлашиш эркинлиги кафолатланади...” ГФР Асосий қонунининг 9-моддасида эса "барча немислар иттифоқлар ва жамиятлар ташкил этиш ҳуқуқига эгадирлар. Мақсадлари ва фаолияти жиноят қонунларига зид бўлган ёки Конс-титуциявий тузумга ёхуд халқлар ўртасидаги ўзаро ҳамжиҳатликка қарши қаратилган бирлашмалар тақиқланади" дейилади. Ушбу Конс-титуциянинг 21-моддасида сиёсий партиялар ҳақида алоҳида гапи-рилади. Унда таъкидланишича , “партиялар халқнинг сиёсий иродаси-ни шакллантиришга кўмаклашади. Улар эркин равишда ташкил этилиши мумкин. Уларнинг ички тузилиши демократик тамойилларга мос келиши лозим. Партиялар маблағлари манбалари ва улардан фойдаланиш тўғрисида, шунингдек, ўз мол-мулки ҳақида омма олдида ҳисобот беришлари лозим”. Бундай меъёрлар билан яқин ўтмишдаги гитлерчилар партияси сингари (фюрер)га сўзсиз бўйсу-нишга асосланган оммавий партиялар тузиш ва улар ёрдамида фа-шистик диктатура (ҳукмронлик) ўрнатишга қаратилган интилишлар-нинг олди олинади. ГФР Конституцияси 21-моддаси 2-қисми мазмуни ҳам шу ҳақидадир: "Ўз мақсадларини кўзлаб ёки ўз тарафдорларининг хулқ-атворига кўра эркин демократик тузум негизларига зарар етказишга ёхуд уни йўқ қилишга ёки Германия Федератив Республикасининг мавжуд бўлишини хавф остига қўйишга интиладиган партиялар ғайриконституциявийдир. Fайриконституциявийлик тўғрисидаги масалани федерал Конституциявий суд ҳал этади” 13 . Худди шунингдек, 1991 йилда қабул қилинган Болгария Республикаси Конституциясининг 11-моддасида сиёсий партиялар ҳуқуқий мақоми қуйидагича белгиланди. 1. Болгария Республикасидаги сиёсий ҳаёт сиёсий фикр эркин-лиги тамойилига асосланади. 13 Жаҳон Конституциялари. I жилд. -Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2001. 384-б.

2. Бирорта ҳам сиёсий партия ёки мафкура давлат партияси ёки мафкураси сифатида эълон қилиниши ёки тасдиқланиши мумкин эмас. 3. Партия фуқароларнинг сиёсий иродасини шакллантириш ва ифодалашга кўмаклашади. Сиёсий партияларни ташкил этиш ва тарқатиб юбориш, шунингдек, уларнинг фаолият кўрсатиш тартиби шартлари қонун билан тартибга солинади. 4. Этник, ирқий ёки диний асосдаги сиёсий партиялар, шунинг-дек, давлат ҳокимиятини зўрлик билан тортиб олишни мақсад қилиб қўйган партияларни ташкил этиш мумкин эмас”. 14 Кўриниб турибдики, келтирилган модданинг 4-қисмидаги шартлилик Болгария учун муҳим бўлган турк-мусулмонлар озчилиги муаммоси билан боғлиқ. Кўрсатиб ўтилган тақиқларга қарамай, ушбу озчилик ўз партиясини тузган. Бу—ҳуқуқ ва эркинликлар ҳаракати бўлиб, у Болгария парламентида ўзига яраша ўрнига эга. Бироқ бу партия расман унинг номидан ҳам кўриниб турибдики , этник ҳам эмас, диний эътиқод асосида ҳам тузилган эмас, чунки ҳуқуқ ва эркинликларни ҳимоя қилиниши этник ёки диний манфаатни кўзла- майди, умуммиллий манфаатни кўзлайди. Конституциявий судда ушбу партиянинг ҳуқуққа мослигини текшириш масаласи кўриб чиқилган бўлса ҳам лекин ҳеч қандай натижа бермади. Баъзи шарқий Европа мамлакатларида (Масалан, Болгария, Хорватияда) сиёсий партиялар ҳақидаги қонунлар сиёсий партиялар-ни ишлаб чиқариш принципларига кўра, яъни иш жойи бўйича ташкил қилишни ман этади ва партиявий тузилмаларни ҳудудий принципларга кўра ташкил этиш тартибини ўрнатади. Коммунистик тоталитар режимлар шароитида айнан шу ишлаб чиқариш принципи асосида партия тузилмалари барпо қилиш тартиби бошланғич партия ташкилотлари орқали оммани раҳбарларга сўзсиз тобе қилишни таъминлаган эди: бунда корхона ва муассасалар партия қўмиталари номенклатурасида ҳисобда турувчи директорлар томонидан бошқари-ларди ва унга кўра партия аъзолари учун тақиқланган хатти- ҳаракат-лар уларга нафақат партиявий, балки маъмурий жазолар олиш хавфи-ни соларди. Fарбий Европа мамлакатларида эса бундай муаммо йўқ эди ва ишлаб чиқариш принципи бўйича партия ташкилотлари тузишга тўсқинликлар ҳам бўлмаган. Германиянинг 1967 йилги сиёсий партиялар тўғрисидаги қонуни партиялар тузиш тартибини янада батафсил белгилаб берди. Қонун партияларнинг максимал даражада демократик бўлишини талаб қилади. Қонунчилик кўпинча сиёсий партияларнинг оммавий ахборот воситалари, аввало, электрон воситалар – радио ва телевидени е дан 14 Жа ҳ он конституциялари. I жилд. -Т.: Ў збекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2001. 309-б.

фойдаланишлари тартибини ҳам белгилаб беради. Албатта, бунда етакчи партияларга баъзи устунликлар берилади. Бундай ҳолни Буюк Британия, Германия, Ҳиндистон мисолида кўриш мумкин. Сиёсий партиялар ва бошқа сиёсий жамоат бирлашмалари (ташкилотлари)нинг сиёсий жараёнда тутган юқори ўрни уларнинг раҳбарликка даъво қилишини, яъни давлат билан ўзаро муносабат-ларининг бир қолипга келтирилишини талаб қилади. Давлат ичида қандай сиёсий бирлашмалар фаолият кўрсатаётганини, улардан қайси бири тўла-тўкис конституция ва қонунларга мувофиқ фаолият юритаётганлигини билиши, уларга зарур шарт-шароитларни яратиб бериши лозим. Сиёсий жамоат бирлашмаларининг фаолияти давлат учун ҳам, умуман жамият учун ҳам тўла-тўкис маълум бўлмоғи лозим. Сиёсий партиялар ва бошқа жамоат ташкилотлари (бирлаш-ма)ларини рўйхатга олиш институти ушбу мақсадлар йўлида хизмат қилади. Фақат рўйхатга олинган партиялар ва бошқа сиёсий бирлаш-маларгагина оммавий ҳокимиятлар органларига сайловларда иштирок этиш, улар билан ўзаро муносабатда бўлиш ва зарур ҳолларда давлат ҳимояси ва ёрдамини олишга рухсат этилади. Сиёсий ташкилотларнинг партиялар ҳуқуқий мақомини қўлга киритишлари тартиби нуқтаи назаридан мамлакатларни тўрт гуруҳга ажратиш мумкин: 1. Муайян ташкилотнинг партия деб тан олиниши учун ўзини партия деб эълон қилиши етарли электоратини тўплаган давлатлар. Бу гуруҳдаги мамлакатлар сони аста-секин камайиб бормоқда. Бироқ улар қаторида Буюк Британия, Австралия, Янги Зеландия каби давлатлар ҳозир ҳам мавжуд. 2. Қонунчилик партияларнинг қандайдир давлат органларида рўйхатдан ўтишини талаб қилмайдиган, бироқ ташкилотларнинг партия мақомини қўлга киритиши учун ўзи ҳужжатларини тегишли органларга тақдим этиши лозим. Масалан, ГФРда партиялар Федерал сайлов комиссиясига ўзининг дастури, низоми ва бошқаруви ҳақи-даги маълумотларни тақдим этиши лозим . Комиссия эса партиялар томонидан сайловларда иштирок этиш учун илгари сурилган номзодлар рўйхатларини ва номзодларга ижозат бериш масаласини ҳал қилишда ҳар бир партиянинг шу каби хусусиятларини текшириш ҳуқуқига эга. Австриянинг партиялар тўғрисидаги қонунига биноан, сиёсий партия ўз низомини ИИВга тақдим этиши билан юридик шахс мақомига эга бўлади. 3. Қонунлари партияларнинг мажбурий рўйхатидан ўтишини белгилайдиган мамлакатлар. Уларда партияларни рўйхатдан ўтказиш ҳуқуқи турли органларга, аввало давлат бошқарув органларига бери-лади. Масалан, Испания, Италия ва Францияда партияларни рўйхат-дан ўтказишни Ички

ишлар вазирлиги амалга оширади. Қозоғистон, Бенин, Бельгия ва Нидерландияда- Адлия вазирлиги, АҚШ штатла-рида эса мазкур штатларнинг давлат сирлари компетенцияси томони-дан партиялар рўйхатдан ўтказилади. Баъзи мамлакатларда партия-ларни рўйхатдан ўтказишни суд органлари бошқарадилар (масалан, Португалияда , Олий суд раиси, Анголада , Олий халқ суди). Қатор мамлакатларда партияларни рўйхатдан ўтказиш сайловлар ўтказиш учун ташкил қилинган органлар ихтиёрига берилган (Мексикада , Федерал сайлов комиссияси, Ҳиндистонда , Сайлов комиссияси, Швецияда эса қайси муассаса марказий сайлов органи ҳисобланиши ҳукумат томонидан аниқланади, айни вақтда бу орган бош солиқ бошқармаси ҳисобланади). Никарагуада бошқа мамлакатлардагига ўхшамаган ўзига хос орган, сиёсий партияларнинг Миллий кенгаши партияларни рўйхатдан ўтказади. Унинг таркиби тенг миқдордаги давлат органлари вакилликларидан, ҳамда рўйхатдан ўтказиб бўлин-ган партиялардан иборат бўлади. 4. Бу гуруҳни шундай мамлакатлар ташкил қиладики, буларда аниқ кўрсатилган бир ёки бир неча партиялар учун легал фаолият юритиш имконияти қонуний мустаҳкамланади (ХХР, Въетнам ва б.) ёки партиянинг ўзи давлат актлари асосида тузилади (Габон ва б.). Ушбу гуруҳга тегишли мамлакатлар учун партияларни рўйхатдан ўтказиш муаммоси мавжуд эмас. Партияларни рўйхатдан ўтказиш ёки партия мақомига эга бўлиш учун давлатнинг қандайдир органига бу ҳақда аниқ маълумотлар тақдим қилиш лозимлиги кўзда тутилган мамлакатларда партия мақо-мига даъво қилувчи ташкилотларга расмий ва иқтисодий характер-даги махсус талаблар қўйилади. Расмий талабларга партиянинг қан-дай номланиши, белгиси (эмблемаси), шунингдек, қонунга мувофиқ муайян ҳужжатларнинг мавжудлиги кабилар киради. Масалан, баъзан рўйхатдан ўтиш учун бу ҳақдаги биргина ариза кифоя қилади (Швеция), бироқ кўпинча рўйхат анча кенгайтирилган бўлиши, масалан, низом, дастур ва шу кабилар тақдим қилиниши талаб қилинади. Баъзи мамлакатларда (масалан, Қозоғистон ва бошқаларда) партияларни рўйхатдан ўтказишда рўйхатга тегишли тўпламлар учун тўлов кўзда тутилган. Барча мамлакатлар қонунлари-да қайд қилинишича, янги партияларнинг номлари мавжуд партиялар номларидан фарқ қилиши, уларнинг номларида, шунингдек, эмблема-ларида давлат ва диний белгиларга ўхшашликлар бўлмаслиги лозим. Расмий характердаги талабларга партияларни рўйхатдан ўтиши-ни қўллаб-қувватловчи маълум миқдордаги сайловчиларнинг хоҳиш иродасини ифодаловчи имзолар талаб этилади. Масалан, Болгарияда-ги партия камида

50 аъзога эга бўлиши, Руминияда 251 та, Қозо-ғистонда эса 3000 та аъзо бўлиши керак. Швецияда парламентга сайловлар учун рўйхатдан ўтишда партия 1500 сайловчининг имзо-ларини тақдим этиши зарур. Португалияда партияларни рўйхатдан ўтказиш ҳақидаги ариза мазкур давлат ҳудудида доимий яшовчи 5000 дан кам бўлмаган сайловчилар томонидан имзоланган бўлиши лозим. Анголада бундай ариза 1500 мингдан кам бўлмаган сайловчилар томонидан имзоланган бўлиши ва бунда 14 та провинциянинг ҳар биридан (умумий миқдори 19 та бўлган провинциядан) камида 150 яшовчи овоз бериши лозим. АҚШнинг 20 та штатлари қонунчилигида партия мақомини олиш учун тўплаш зарур бўлган имзоларнинг мутлақ миқдори ўрна-тилади. Иллинойсда бу 2500 имзо, Нью Йоркда 2000, Алабамеда-5000, Огайода-5000, Висконсинда-3000, Конзасда-2,500, Айдахода-1500 ва ҳ.к. Бошқа штатларнинг қонунлари умумий сайловчиларнинг сонига нисбатан барча номзодлар учун берилган овозлар миқдорига ёки фақат штатлар (Мичиган, Монтана) даражасининг у ёки бу лаво-зимга номзодларнинг охирги сайловларда ғалаба қозонадиганлари учун фоизларда ифодаланган маълум миқдордаги имзолар тўпламини талаб қилади (Жанубий Дакотада 10 %, Арканзасда 7 %, Минесотда ва Охлахомда – 5 %, Мэриленд ва Нью- Мексикада – 3 %, Коннек-тикут, Гавайо, Миссури ва Техасда – 1 % ва ҳ.к). Ҳиндистонда рўйхатдан ўтказиш сиёсий фаолият билан камида 5 йил шуғулланаётган ва умуммиллий сайловларда ёки штатлардаги сайловларда (регионал мақоми) 4% овоз тўплаган партияга тегишли бўлади. 4 та штатларда регионал деб рўйхатдан ўтган партия автома-тик тарзда бутун ҳинд партияси мақомини олади. Федератив давлат-ларда баъзан партиялар умуммиллий ва регионал бўлиб, федерация-ларнинг алоҳида субьектлари миқёсидаги фаолияти етарли бўлиши ҳам мумкин (масалан, ГФР, АҚШ, Ҳиндистон ва бошқаларда.) Бразилия қонунлари фақат умуммиллий партияларнигина тан олади. Австриянинг партиялар ҳақидаги қонуни турли даражадаги партия-ларнинг мавжудлиги ҳақидаги масалани умуман қўймайди. Шу билан бирга бу қонунларнинг кўп қисми уларнинг Федерал кенгашдаги фао-лияти билан ёки ундаги сайловлар билан боғлиқ ҳолда партияларнинг молиялаштирилишига қаратилган. Бундан шундай тўхтамга келиш мумкинки, қонун чиқарувчини аввало умумфедерал даражада фаолият юритувчи партиялар қизиқтирган. Баъзи мамлакатларда (Масалан, Швеция, Испания, Япония) муниципал даражада ҳаракат қилувчи ташкилотлар ҳам партия сифатида эътироф этилади. Бошқа қатор мамлакатларда эса – ГФР, Португалия, АҚШ, Хитой,

Бразилия, Ангола, Қозоғистон ва бошқа-ларда партия сифатида – эътироф этилмайди. Партияларнинг рўйхатдан ўтишига ва уларнинг фаолиятига қўйиладиган талаблар уларнинг ташкилий қурилиши ва фаолияти принципларига ҳам тегишли бўлади. Асосий қонунлар кўпинча партияларнинг демократик принциплар асосида ташкил қилинишини ва фаолият юритишини талаб қилади. Бунда партияларнинг демо-кратик принциплар асосига қурилиши, жумладан, партияга қабул қилишда ёки унинг сафидан чиқаришда шахснинг миллати, ирқи, ва жинсига қараб рад этишларнинг ман этилиши кабилар талаб қилинади. Шунингдек, талаб қилинадики, партия партияга тегишли асосий ҳужжатларни, раҳбарият таркибини, пул маблағлари, даромад-лари ва харажатлари ҳақидаги маълумотларнинг мунтазам равишда эълон қилиб бориши учун партия ҳаётининг асосий масалалари барча аъзоларининг йиғилишларида ҳал қилиниши лозим. Бундан ташқари, турли мамлакатларнинг қонунларида мавжуд тузумни зўрлик билан ағдариш (қўпориб ташлаш)ни рад этиш талаби мавжуд бўлиб, ҳар-бийлашган ва ярим ҳарбий ташкилотлар тақиқланади. Италия (1974 й) ва Португалия (1976 й) Конституцияларида фашистик ташкилотларнинг мавжудлигига (тузилишига) йўл қўйил-маслиги махсус таъкидлаб ўтилади. Бу мамлакатларда конституцион қарорларнинг ривожланишида шунга мос келадиган қонунлар қабул қилинган эди. Никарагуанинг партиялар ҳақидаги қонунида тотали-тар ва авторитар режимларни қайтадан ўрнатишга интилувчи партия-ларнинг мавжуд бўлиши тақиқланади. Баъзи мамлакатларда партияларни рўйхатдан ўтказиш жараёни-нинг ўзида қонун бўйича муайян шахслар рўйхатдан ўтказиш ҳақи-даги бундай аризага эътироз билдириш ҳуқуқига эга. Мисол учун, Никарагуа, Испания, Бразилиянинг партиялар ҳақидаги қонунларида рўйхатдан ўтказувчи орган учун зарурий ҳужжатлар топширилган вақтдан бошлаб аниқ муддат ўрнатилади. Прокуратура ушбу вақт давомида партияни рўйхатдан ўтказишга қарши чиқиши мумкин. Бироқ бунда асосий қарорни рўйхатдан ўтказувчи орган қабул қилади. 5-§. Чет эллардаги партиявий тизимлар: етакчи сиёсий партияси бўлган кўппартиявийлик тизим, етакчи сиёсий партияси бўлмаган кўппартиявийлик тизими, иккипартиявийлик, якка партиявийлик ва «партиясиз» тизимлар

Ҳар қандай жамиятнинг сиёсий тузилишини тавсифловчи муҳим сиёсий институт бу партиявий тизимдир. Партиявий тизим бир томондан, партия ва давлат орасидаги муносабатлар билан, иккинчи томондан эса партияларнинг сиёсий тизими бошқа ижтимоий элементлари ҳамда фуқаролар ўртасидаги ўзаро муносабатлари билан тавсифланади. У ҳокимиятнинг ижтимоий табиати, уни амалга ошириш усуллари тарихий- миллий анъаналар, муайян мамлакатнинг сиёсий ва ҳуқуқий маданияти билан яқиндан боғлиқ бўлади. Турли мамлакатлардаги партиявий тизимнинг ўзига хосликлари ва турли-туманлиги ана шундан келиб чиқади. Партиявий тизимлар асосан: бир партиявийлик, иккипартиявий-лик ва кўппартиявийлик тизимларга бўлинади. Кўппартиявийлик тизим ҳам турлича тизимга эга бўлиши мумкин. Кўп партиявийлик тизими мамлакатда кўп партияларнинг мавжудлиги билан ўлчанмай-ди, бу нарса ҳар қандай демократик ва ҳатто тоталитар давлатлар учун хос нарса. Агар ҳокимият учун сайловолди курашда иккитадан ортиқ партия иштирок этаётган бўлса ва уларнинг барчаси ҳукумат қуришда иштирок этиш имкониятига эга бўлса, буни кўп партиявий тизим деб аташ мумкин. Сиёсий-партиявий плюрализм (кўп фикрлилик) жамият учун халқнинг кўпчилик қисми асосий манфаатларга жавоб берувчи сиёсий йўналишни, курашлар ва келишув йўли билан топиб олишга имкон беради, тинч рақобат ва турли сиёсий кучлар, синфлар, гуруҳ-лар рақобати механизмини таъминлаб беради. Плюрализм мамлакат-даги сиёсий вазият тубдан ўзгарган тақдирда сиёсий йўналишни тўғри йўлга солиши ёки ўзгартириши мумкин. Бундай ҳолатда сиёсий ва мафкуравий доктрина ва оқимларнинг кўпқирралилиги ва миқёси уларнинг ичидан энг самаралисини танлаб олиш, ижтимоий зиддият-лар кескинлигини юмшатиш, ҳукмронлик қилувчилар ва бўйсунув-чилар орасидаги келишув нуқтасини топиш ва ҳукмрон сиёсий элитанинг ижтимоий негизини кенгайтиришга ёрдам беради. Кўппартиявийлик тизимлари турли-туман бўлади. Кўппартия-вийлик тизими Бельгияда, Данияда, Нидерландияда мавжуд. Бу мамлакатларда бир партия устун бўлса-да, коалицион (иттифоқ) ҳукуматлар тузилади (Масалан 1994 йилгача Италияда Христиан-демократлар партияси устунликка эга эди). Бир неча партиялардан фақат битта партия энг муҳим, устувор бўлган кўппартиявийлик тизимлари ҳам мавжуд. Масалан, 1993 йилгача Японияда 38 йил мобайнида Либерал-демократик партия энг йирик, устун партия бўлиб келган. Худди , шунингдек Мексикадаги Институцион-инқило-бий партия ҳам ана шундай мақомга эга бўлган.

Кўппартиявийлик тизими блок шаклида ҳам бўлиши мумкин. Бунда сиёсий партиялар ягона гуруҳлашади. Масалан, бунга мисол қилиб 60- йиллардаги Францияни олиш мумкин. Партиялар сони қонунда қайд этилиши ҳам мумкин. Бу баъзи ривожланаётган мамлакатларда учрайди ва одатда ўткинчи, вақтинча бўлади. Бундай тизим мавжуд режим учун кераксиз партияларни вужудга келишига йўл қўймаслик мақсадида ташкил этилади. Шу сингари сунъий икки партиявийлик тизими 1966-1979 йилларда Бразилияда, уч партиявийлик тизими 1976-1990 йилларда Сенегалда, 1977-1980 йилларда Буркина Фасода, 1966-1998 йилларда Индоне-зияда мавжуд эди. Ушбу тизимни 1989 йилга қадар Болгария ва Поль-шада мавжуд бўлган тизим билан аралаштириб юбормаслик керак. Ушбу мамлакатларда ҳукмрон Болгария коммунистик партияси ва Польша бирлашган ишчилар партияси билан бир қаторда Болгария деҳқонлар халқ иттифоқи, Польшада эса Бирлашган деҳқонлар пар- тияси ва демократик партияси конституциявий тарзда қайд этилган (рўйхатга олинган). Улар орасидаги фарқ шунда эдики, юқорида санаб ўтилган ривожланаётган мамлакатларда партиялар сайловларда мустақил равишда майдонга чиқади, социалистик мамлакатларда эса партиялар учун сайловолди курашини умуман истисно этувчи депу-татлик мандати квоталари (яъни парламентда депутатлар сони) олдиндан белгилаб қўйилади. Икки партиявийлик тизимининг ўзига хос хусусияти шундаки, партиялар сони кўп бўлганда ва ҳаммаси ҳокимиятга даъво қилганда, улардан фақат иккитаси навбатма-навбат ҳукумат тузади. Бир партия ҳукмронлик қилади, иккинчиси эса мухолифатда туриб, уни танқид қилади, шундан кейин сайловлар натижасида улар вақти-вақти билан ўрин алмашинадилар. Бундай тизим учинчи бир муқобил сиёсий кучнинг юзага келиш имкониятини қийинлаштиради. Икки партиявийлик тизимининг классик мисоли АҚШдир. Иккала партия – Республикачилар партияси ва Демократик партия ичидаги фракциялар орасидаги сиёсий тафовутлар баъзан жуда катта бўлади ва бундай фракциялараро тафовут миқёси иккала партия орасидаги фарқдан ошиб тушади. Буюк Британияда асосий мухолиф партиянинг роли қонун билан мустаҳкамланган: У қироличанинг мухолифи ҳисобланади, бу партиянинг раҳбари эса хазинадан маош олади. Бунга ўхшаш тизим Буюк Британиянинг собиқ мустамлакаси бўлган кўп мамлакатларда амал қилмоқда. Таъкидлаб ўтилганидек, бир партияли тизим легал (очиқ) мақомга эга бўлган ва ҳукуматни шакллантириш ҳуқуқи биргина, тўла давлат партияси бўлган партияга берилган авторитар ва тотали-тар режимдаги мамлакатларга

хосдир. Бундай бир партиявийлик тизимлар миллатчи (нацист)лар Германияси ва фашистлар Италияси-да, социалистик мамлакатларда мавжуд бўлган. Ҳозирда бундай тизимлар Хитой, КХДР, Куба, Лаос, шунингдек баъзи Африка мамлакатларида сақланиб қолган. Ягона ва раҳбар партиянинг ҳукмронлик роли кўпинча консти- туцияларда кафолатланади. Масалан, 1976 йилда қабул қилинган Куба Республикаси Конституциясининг 5-моддасига кўра (1992 йил таҳририга мувофиқ) “Куба Коммунистик партияси, мартианлик ва марксча-ленинча партия бўлиб, Куба халқининг уюшган авангарди (етакчиси) жамият ва давлатнинг олий раҳбар кучи ҳисобланади ва бутун имкониятларини социализмни бунёд этиш ва коммунистик жамият сари илгарилаш каби олий мақсадга эришиш учун уюштира-ди ва йўналтиради”. Замбиянинг 1973 йилги Конституциясида Мил-лий Мустақиллик Бирлашган партиясининг Низоми илова сифатида берилади. Ушбу низом мамлакатнинг конституциявий, тўғрироғи давлат ҳуқуқининг асосий манбаи бўлиб қолган. Бироқ эски режим ҳалокатга юз тутганидан кейин 1991 йил қабул қилинган Янги Замбия Конституцияси ўзининг 21-моддасида партияларни ўз ичига олган ассоциация (уюшма, иттифоқ)лар эркинлигини эълон қилди ва табиийки, ҳар қандай партиявий низомларни ўз ичига олмади. Агар, одатда, Социалистик конституциялар коммунистик партиянинг раҳбарлик ва йўналтирувчи ролини умумий равишда эълон қилиш билан чекланган бўлса, ривожланаётган мамлакатларда ягона партиянинг ҳукмронлик мақомини махсус конституциявий кафолатлар билан мустаҳкамланганлигини учратиш мумкин. Бир партиявийлик тизимида “партия” тушунчаси ўз маъносини йўқотади. Чунки у ягона ва ҳукмрон сиёсий ташкилот бўлиб қолади. 6-§. Сиёсий партиялар фаолиятининг тартиби ва тартибга солиш механизмининг ички ва ташқи усуллари Сиёсий партиялар ҳуқуқий мақомининг бундай элементи ўта муҳим аҳамият касб этади. Агар дастлаб сиёсий партияларнинг молиялаштирилиши фақат уларнинг хусусий фаолиятига оид бўлган бўлса, йиллар ўтиши билан эса уларнинг сайлов корпуси ва оммавий ҳокимият орасидаги зарур ва муқаррар воситачиларга айланиши, сиёсий фаолиятларга жуда катта миқдордаги сарф-харажатларнинг ўсиши, айниқса, сайлов харажатлари ушбу фаолиятнинг молиялаш-тирилишининг ҳуқуқий тартибга солинишига олиб келди. Ушбу ҳуқуқий тартибга солиш ҳозирги вақтга келиб қатор мамлакатларда конституциявий ҳуқуқий институтга айландики, унинг вазифаси: бир томондан, сайловларнинг йирик капитал томонидан

монополия остига олинишини чегаралаш, иккинчи томондан эса янги партиялар учун сайловларда иштирок этишнинг молиявий имкониятларини яратишдан иборатдир. Жаҳонда сиёсий партияларни молиялашнинг уч йўналиши мавжуд бўлиб, унда сиёсий партиялар молиялаштирилишини қонун асосида тартибга солинган ҳолда амалга оширишади: - партияларга хусусий хайрия ва бадаллар миқдори ва тартибини ўрнатиш; - сайловолди сарф-харажатларни чегаралаш ва улар устидан назорат ўрнатиш; - партияларнинг давлат томонидан бевосита бюджет ҳисобидан молиялаштирилиши. Қонунчилик, одатда, партияларга молиявий маблағлар келиб тушиш манбаларини тартибга солади. Бундай манбалар жумласига партияга аъзолик бадаллари, унга тушадиган хайрия маблағлари, рухсат этилган хўжалик фаолиятидан тушадиган даромадлар ва ниҳоят, давлат субсидиялари (яъни давлат томонидан кўрсатиладиган пул-маблағ ёрдами) киради. Аъзолик бадалларини ҳамма партиялар олавермайди. Агар аъзо-лик бадали олинадиган бўлса ҳам, улар партия олаётган даромадлар-нинг кичик бир қисмини ташкил қилади, холос. Бундай даромадларнинг асосий (бош) манбаи – жисмоний шахс-лар, энг аввало, юридик шахсларнинг хайрия маблағларидир. Қонун, одатда, хайрия бадалларининг максимал (энг юқори) миқдорини чега-ралайди, хорижий давлатлар ва шахслардан шунингдек, номсиз (ано-ним) хайрия бадалларини тақиқлайди, агар катта миқдорда хайрия маблағи олинганда алоҳида муҳим ҳисобот шаклини белгилайди (хайрия қилувчи ҳақида маълумотлар ва тўлов чеклари кўрсатилади). Масалан, 1988 йилдаги сиёсий ҳаётнинг молиявий ошкоралиги ҳақидаги Франция Органик қонуни жисмоний шахслар учун 20 минг франк, юридик шахслар учун эса 50 минг франк миқдорида хайрия маблағи чегарасини алоҳида белгилаб қўйган. 2 минг франкдан ортиқ миқдордаги хайрия маблағи чек билан расмийлаштирилади, хайрия-ларнинг умумий миқдори сайлов кунидан олдинги уч ой ичида туш-ган маблағ умумий маблағ миқдорининг 20% дан ошиши мумкин эмас. Сайлов компаниясини молиявий таъминлаш учун хайрия маб-лағлари сайлов компаниясини ўтказишга кетадиган харажатлар миқ-доридан ошмаслиги керак (парламент сайловларида 1 номзод учун 500 минг франк). Келтирилган миқдорлар ўтган, қонун амалда бўлган 12 йил ичида индексация қилинган бўлиши ҳам мумкин.

Кўпчилик мамлакатларда (масалан, Италия, Венгрияда) партия-нинг давлат органлари, муассаса ва ташкилотлари томонидан молия-вий таъминланиши тақиқлаб қўйилган. Партиянинг хўжалик фаолиятларидан оладиган даромадлари партия ихтиёридаги корхоналардан, партия мулки ва тарғибот фаолиятидан оладиган даромадларидир. Кўп давлатларда бундай фао-лиятлар солиқлардан озод қилинади ёки солиқлар миқдори камайти-рилади, лекин баъзан партияларнинг низомий вазифалари билан бевосита боғлиқ бўлмаган тадбиркорлик фаолияти билан шуғулла-ниш имкониятлари чеклаб қўйилади. (Масалан, Болгария, Венгрия, Италия, Мексика, Франция ва бошқалар). Жумладан, Венгрияда 1989 йилдаги партиялар фаолияти ва улар томонидан хўжалик фаолияти юритиш ҳақидаги қонунга мувофиқ партияларга қуйидаги ҳўжалик фаолиятлари билан шуғулланиш рухсат этилади: а) сиёсий мақсадлар ва партия фаолияти билан таништириш учун мўлжалланган нашрларни чиқариш (босиб чиқариш) ва тар-қатиш, партия рамзи туширилган кўкрак нишонлари ва бошқа шунга ўхшаш предметларни тайёрлаш ва партия тадбирларини уюштириш; б) уларнинг мулки ихтиёрида бўлган кўчмас ва бошқа турли мулклардан фойдаланиш. Бу доирада ишлаб чиқарилган маҳсулотларни сотиш ва хизмат-лар кўрсатишда солиқдан ва жамият учун ушланадиган солиқлардан озод қилинади. Партия ва корхона ташқаридан бошқаларнинг ишти-рокисиз масъулияти чекланган жамиятлар очиши мумкин, бироқ бошқа хўжалик бирлашмаларида ҳиссадор бўла олмайди. Партия-ларга ўз пул маблағларини қимматбаҳо қоғозларга қўйишга рухсат этилади. Бироқ акциялар сотиб олиш бундан мустасно. Партия тарқатиб юборилиши ёки парчаланиши натижасида унинг фаолияти тўхташи ҳолатларида унинг мулки кредиторлар талаблари қондирил-ганидан кейин парламент томонидан таъсис этилган жамғарма ихтиёрига ўтади. Жамғарманинг мақсадлари ва уни ишлатиш усули парламент томонидан тайинлаб қўйиладиган қўмита томонидан ишлаб чиқилади ва ҳар партиядан биттадан умуммиллат рўйхати бўйича манфаатдорлар олган вакилни ўз ичига олади. Жамғармани таъсис қилиш ҳақида қарор қабул қилиш учун парламентда иштирок этаётганларнинг 2/3 овози талаб қилинади. Агар партия тарқалиб кетадиган бўлса, у ҳолда унинг ўзи бундай жамғармани таъсис этиши ёки қолган мулкни мавжуд жамғармага таклиф этиши мумкин. Бундай тартибга солиш шундан далолат берадики, партиянинг мулки Венгрия қонунчилигида хусусий мулк сифатида эмас, оммавий мулк сифатида қаралади.

Қонунчилик сиёсий партияларга давлат томонидан пул ёрдами ажратилиши тизимини батафсил тартибга солади (албатта, бундай тизим қаерда мавжуд бўлса). Бундай ажратма партиянинг сайлов-ларда иштироки билан боғлиқ бўлади. Бироқ баъзан партиявий гуруҳ-ларнинг парламентдаги фаолияти ва умуман фаолияти учун давлат пул ёрдамлари ажратади. Масалан, Испаниянинг 1978 йилги сиёсий партиялар ҳақидаги қонуни сиёсий партияларга давлат томонидан пул маблағлари ажра-тилишининг қуйидаги қоидаларини белгилайди: ҳар бир партия ҳар йили парламентнинг иккала палатасига сайловларда партия томони-дан олинган овозлар сони, шунингдек , ҳар бир палатадаги ўринлар сонига пропорционал миқдорда маблағ олади. Давлатнинг Бош (асосий) бюджетида ушбу мақсадларга ажратилган умумий миқдор кўрсатилади, холос. Сайловларда федерация ёки коалиция (партиялар иттифоқи)га кирган партияларга давлат маблағи ажратиш тартиби ҳукумат акти билан белгилаб қўйилади. Испаниянинг 1987 йилги қонунига биноан партиялар уч хил турдаги мақсадли тўловлар (субвенция)лардан фой-даланадилар: сайловлар сарф-харажатлари учун оммавий мақсадли тўловлар, Бош кортеслар палаталарининг парламент гуруҳлари (фрак-циялари)га, автоном (мухтор) ҳамжамиятлар гуруҳларига давлат субвенциялари, йиллик, ҳеч қандай шартсиз, депутатлар конгрессида кўрсатилган партияларга давлат Бош бюджетидан тўланадиган, пар-тиянинг фаолият кўрсатиш учун мўлжалланган давлат субвенция-лари. Бунга ажратилган маблағ миқдори учта тенг қисмга бўлинади. Улардан бири партиялар ўртасида депутатлар конгрес с ида улар олган ўринга пропорционал ҳолда тақсимланади. Қолган икки қисми пар-тиялар олган овозлар сонига пропорционал миқдорда тақсимланади, бироқ ҳақиқий ҳисобланган овозларнинг умумий сонидан партия учун берилган 3%дан кам бўлган сайлов округларида олинган овоз- лар ҳисобга олинмайди. Субвенциянинг охирги тури агар партия бюджетдан қандайдир бошқа молиявий ёки иқтисодий ёрдам олаётган бўлса, тўланмайди (дастлабки икки турдаги субвенциядан ташқари). Партиянинг молиявий маблағлардан фойдаланиш ҳақида ҳисо-ботлар бериши учун, одатда, қонунларда ҳисобот ҳужжатларининг муддати ва шакли белгилаб қўйилади. Бу муддатлар турли мамла-катларда турлича бўлади: Италияда-ҳисобот тугагандан кейин бир ой, Венгрияда , тўрт ой, Испанияда-олти ой, Австрия ва Германияда-тўққиз ой. Кўпинча ҳисоботларнинг чоп этилиши талаб этилади. Сиёсий партиялар молиявий ҳисоботлар билан бир қаторда баъзан қонунларга мувофиқ назорат органларига бошқа ҳисобот ҳужжатлари ҳам тақдим этишга мажбурдир: партия мулки ҳақида ҳисобот (Герма-нияда), хайри-эҳсонлар рўйхати

(Австрия, Испания), партия бюджети (Италия), шунингдек, сайлов компаниялари билан боғлиқ даромад ва чиқимлар ҳақида маълумотлар берилиши кўпинча талаб этилади. Сиёсий партияларнинг молиявий маблағлари устидан назорат турли органлар томонидан амалга оширилади: Австрияда , ички иш-лар вазирлиги қошидаги ҳайъат томонидан, Мексика ва АҚШда , федерал сайлов комиссияси томонидан, Венгрияда , давлат ҳисоб па-латаси томонидан, Испанияда эса ҳисоб трибунали (суди) томонидан. Молиявий бузилишлар ва суиистеъмоллар учун сиёсий партия-ларнинг масъулияти (жавобгарлик)лари одатда анча қаттиқ белгилан-ган. Асосан булар учун жарималар ва қонунга хилоф равишда олинган маблағлар ва мулкларнинг давлат ҳисобига тортиб олиниши, баъзи мамлакатларда эса партияларнинг давлатдан субсидиялар олиш ҳуқуқидан маҳрум қилиниши (Франция) ва айбдор шахсларнинг озодликдан маҳрум қилиниши каби жазо чоралари (Италияда бунинг учун 6 ойдан 4 йилгача озодликдан маҳрум қилиш жазолари) қўлла-нилади.

O'xshashlar

Жамоа бирлашмалари (носиёсий жамоат бирлашмалар) сиёсий тизимнинг элементи сифатида

АҚШда сиёсий партияларнинг шаклланиши ва расмийлаштирилиши

АҚШда ( АКШ да ) сиёсий партияларнинг шаклланиши ва расмийлаштирилиши

Узбекистонда жамоат бирлашмалари фаолиятининг конституциявий асослари

Сиёсий ҳуқуқ, эркинлик ва бурчлар