АҚШда ( АКШ да ) сиёсий партияларнинг шаклланиши ва расмийлаштирилиши - Huquqshunoslik - Referatlar

АҚШда ( АКШ да ) сиёсий партияларнинг шаклланиши ва расмийлаштирилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

156.5 KB

Ko'chirib olish

АҚШда сиёсий партияларнинг шаклланиши ва расмийлаштирилиши Режа: 1. АҚШ ҳудудининг кенгайиши ва штатлар сонининг кўпайиши 2. 1861-1865 йиллардаги фуқаролар уруши ва унинг ижтимоий- сиёсий натижалари 3. XIX аср охири – XX аср бошида АҚШ ижтимоий-сиёсий тузумидаги ўзгаришлар 1

АҚШ Конституцияси партиялар мавжудлигини тўла инкор қилади. Ўша вақтда фракция деб аталган партияларга нисбатан жуда совуқ ижтимоий фикр мавжуд эди. Биринчи президентликка ва кон грессга сайловлар партиявий характерда бўлмади. Бироқ амалиёт шуни кўрсатдики, ҳокимият тепасига келган буржуа-плантаторлар блоки мустаҳкам жипслашган бўлиши мумкин эмасди. Ж.Вашингтон нинг биринчи маъмурияти афтидан яхлит бўлган, лекин ўша вақтдаёқ хазинага бошчилик қилувчи молия бошқармасининг котиби Алек сандр Гамильтон билан давлат котиби Томас Жефферсон ўртасида жиддий келишмовчиликлар мажуд эди. Уларнинг иккаласи ҳам Ж.Вашингтонни ўз номзодларини иккинчи муддатга илгари суришга ишонтира олгандилар. Уларнинг очиқдан-очиқ ажралиши 1793 йилда - Жефферсон ўзининг истеъфога чиқиши ҳақида ариза бергандан кейин содир бўлди. Гарчанд, бу ариза ўша йилнинг охирига бориб қа ноатлантирилган бўлса ҳам, партиялар амалда сиёсий ҳаётнинг му қаррар элементи бўлиб қолган эдилар. Конституцияни демократлаштириш йўлидаги ҳаракат муноса бати билан бошланган кескин сиёсий кураш жараёнида АҚШда ик кита партия - 1787 йилда конституцион Конвент тузиб чиққан конституцияни ёқловчи федералистлар партияси ва демократик ҳуқуқ ва эркинликларни ҳимоя этишга қаратилган дастлабки ўнта тузатишни («ҳуқуқлар ҳақидаги лойиҳа»ни) конституцияга киритиш учун ҳара кат қилганларга бошчшшк қилувчи антифедералистлар партияси, яъни республикачилар партияси таркиб топди. 1789-1801 йилларда ҳокимият тепасида турган федералистлар партияси йирик буржуазия - савдогарлар, мануфактурачилар, кема эгалари, банк корчалонлари, ер олиб-сотарлар, шунингдек, катта плантаторлар партияси эди. Бу партияга Вашингтон кабинетининг молия бошқармаси котиби, демократиянинг ашаддий душмани, кон ституцион монархия тарафдори Александр Гамильтон бошчилик қилар эди. Гамильтон вужудга келтирган молия тизими (миллий банкнинг монополия ҳуқуқларидан фойдаланиши, давлат кредити ва солиқ тизими) давлат аппаратида порахўрлик, сотқинлик пайдо бўли шига олиб келди, бу ҳол 2

меҳнаткашларни ғазабга келтирди. Федера листлар манфаатини ифода этувчи гуруҳлар молиявий ва иқтисодий жиҳатдан Англия билан савдо қилишга боғлиқ бўлганликлари сабабли, улар ташқи сиёсат соҳасида ҳам Англия билан яқинлашиш йўли ни тута бошладилар. Жефферсон бошчилик қилган республикачилар ҳам плантатор ларнинг бир қисмига, майдароқ плантаторларга таянар эдилар. Бур жуазиянинг бир қисми, шунингдек фермерлар, шаҳарлардаги ҳунар мандлар ва майда буржуазия республикачиларга эргашди, чунки рес публикачилар ер олишни енгиллаштиришни ва меҳнаткашларга де мократик ён беришни ёқлаб чиққан эдршар. Антифедералистлар буржуа-демократик ва сўл либерал тенден цияни ифода этиб, уларнинг кенг оммага таъсири кучли эди. Жеф ферсон, Генри ва бошқалар янги «аристократия ва олигархия томони дан» ҳокимиятнинг узурпация қилинишига қарши, демоьфатик тузум учун курашдилар ва конвент янги конституция тузиш учун халқдан ваколат олмагашшгини исботлашга уриндилар. Генри: «Умумкон вентга халқ номидан гапиришга ким рухсат берди?» дерди. Улар «янги система ҳалокатли аристократия ёки, тўғрироги, монархия қў лига ўтиб кетади», деб хавфсирар эдилар. Демократлар ўз вақтида ягона давлат тузишни ёқлаб чиққан эдилар. Бироқ таркиб топган ҳозирги кучли марказий ҳокимият шу туришда айрим штатлар қўлга киргизган демократик ғалабаларни йўқ қилиши мумкин, деб ўйлар эди. Демократлар учун антифедерализм федерал конституцияга қар ши, уни демократлаштириш учун кураш воситаси эди. Партиялар дастлаб конгрессда фракциялар сифатида ҳаракат қилдилар, сўнгра улар томонидан тузилган кокуслар (партиявий фракцияларюшг йиғилишлари) номзодларни илгари сурадиган ор ганлар бўлиб қолди. Республика амал қилишининг дастлабки ўн йил лиги охирига келиб, партиялар амалда сайловларни монополияга ай лантириб олган эдилар. 1796 йилги президент сайловлари очиқдан- очиқ партиявий характерда бўлди. Дастлабки икки президент – Жорж Вашингтон ва Жон Адамс федералистлар эди. 1800 йилда сайловчилар коллегияларининг овозларидаги ажралиш натижасида республи качи Томас Жефферсон президент этиб сайланди. Президентлардан Жемс Мэдисон (1809- 3

1817 йилар), Жемс Монро ва Жон Адамс (1825-1829 йиллар) ҳам республикачилар партиясига мансуб эдилар. Ўша вақтда шаклланган икки партиявийлик тизими ташкилий жиҳатдан аниқ расмийлаштирилмаган эди ва 1824 йилга қадар яшади. 1812-1815 йиллардаги урушдан кейин федералистлар партияси инқирозга юз тутган эди, шу сабабдан республикачилар 1816 ва 1820 йилларда унчалик оппозицияга дуч келмай, президентлик лавозимига ўз номзоди – Жемс Монрони ўтказди. Республикачилар плантатор қулдорларнинг, фермерлар ва шаҳар майда буржуазияси кенг доира ларининг блоьсига таянарди; бу блок, бир томондан, қулдорлар, ва ик кинчи томондан, фермерлар ҳамда Шимол буржуазияси ўртасида ҳали у вақтда муросага келиш имконияти борлиги асосида вужудга келган эди. Кўп ўтмай республикачилар партияси ичидан туғилиб ке лаётган саноат буржуазиясининг манфаатларини кўзлаган гуруҳ аж ралиб чиқди. Бу гуруҳ ўзини «миллий республикачилар» деб атай бошлади. 1824 йилги сайловларда Янги Англия йирик буржуазиясининг манфаатларини ифодалаган ва «миллий республикачилар»га яқин турган Жон Квинси Адамс президент қилиб сайланди. Адамс саноат чиларнинг манфаатларини кўзлаб, 1828 йилда саноат маҳсулотлари дан олинадиган божларни 49 фоизга қадар оширишга эришди. Адамс ҳукумати тўрт йил ичида тош йўллар ва каналлар қуриш билан шу ғулланган корпорацияларга субсидиялар бериш учун шундан аввалги бутун давр мобайнида сарфланган пулларга қараганда кўпроқ пул сарфлада. Лекин «миллий республикачилар»нинг сиёсий мувафаққият-лари мустаҳкам эмас эди. Адамснинг мухолифлари – плантаторлар, фермерлар, шаҳар майда буржуазияси ва ишчилар – республикачи ларнинг бошқа бир лидери – генерал Жексон теварагида жипслашди лар ва 1828 йилги сайловларда Жексон қатъий ғалаба қозонди. План таторлар Жексоннинг президентликка сайланишини қулчиликнинг сақланиб қолишини таъминлайдиган восита деб билдилар. Фермер лар эса Жексон Ғарбда ер олишни енгиллаштиради деб умид қилди лар, шаҳар майда буржуазияси ва ишчилар ҳам ерга эга бўлишни орзу қилардилар. 4

Буларнинг ҳаммалари, Жексон бизни шимоли-шарқнинг банкирларига қарздорлик асоратига тушиб қолишдан ҳимоя қилади, деб кутган эдилар. Жексон тарафдорлари «миллий республикачилар»дан фарқ қилиш учун ўзларини «демократик республикачилар» ёки «демократ лар» деб атай бошладилар. Шу тариқа 1828 йилда демократлар пар тиясига асос солинди; ўша вақтда бу партия йирик капиталнинг сиё сатига қаршилик кўрсатишдан иборат умумий вазифа теварагида бирлашган плантатор қулдорлар, фермерлар, майда буржуазия ва қисман ишчиларнинг сиёсий блокига бошчилик қилди. 20-йилларнинг охирида дастлабки ишчи партиялари ҳам май донга келди. Улар маҳаллий характердаги партиялар бўлиб, кўпинча фақат биргина штат доирасида айрим социал ёки сиёсий илоҳотлар ўтказиш учун курашардилар. Уларнинг дастурларида буржуа радикал-демократик ғоялар утопик социализм ғоялари билан аралашиб кетган эди. 1828 йилда Филадельфияда Томас Скидмор раҳбарлигида ишчи лар партияси тузилди. Бир йилдан кейин Нью-Йоркда ҳам ишчилар партияси тузилди. 30-йилларнинг бошларида Мэриленддан шимолроқдаги ҳамма штатларда ишчи партиялари бор эди. Бу партияларнинг ҳаммасининг характерли хусусияти шундан иборат эдики, улар ўзининг таркиби жиҳатидан соф пролетар партиялари эмас эди ва майда савдогарлар, ҳунармандлар ҳамда фермерларга эшикларини бемалол очиб қўйган эди, бунинг сабаби шунда эдики, ишчилар синфининг таркиби қўним сиз эди. Ишчилар синфининг қўнимсизлиги, унинг синф сифатида етарлича шаклланмаганлиги майда буржуазиянинг ишчилар синфига ғоявий таъсир ўтказишига имкон берди. Ғарбда ер сотиб олиш йўли билан ҳар бир ишчининг мустақил фермер бўлиши мумкинлиги тўғ рисидаги майда буржуача хом хаёл ишчилар орасида жуда қаттиқ илдиз отган эди. Ғарбда бўш ётган ерларнинг мавжулдиги ва у ерга Шарқдан одамлар кўплаб кўчиб бораётганлиги бундай хом хаёлларни туғдирар эди. Ишчи партияларининг дастурларида соф синфий, пролетар та лаблари кам қўйилган бўлиб, кенг демократик ислоҳотлар ўтказиш тўғрисидаги талаблар жуда кўп эди. Дастурнинг демократик ислоҳотлар бандларидан кўпи меҳнаткашларнинг 5

тазйиқи билан 30-йилларда амалга опшрилди. Жумладан, оқ танли аҳолининг кўпчилик меҳнат каш эркаклари сиёсий ҳуқуқларга эга бўлди, қарз учун турмага қа машни бекор қилиш тўғрисида қонун қабул қилинди, кўп штатларда умумий бошланғич таълим жорий қилинди ва тред-юнионлар яшаш ҳуқуқига эга бўлдилар. Шимоли-шарқдаги йирик капиталистик доираларнинг манфаат ларини ифодалаган ва 1834 йилдан бошлаб ўзларига «виглар» деб ном берган «миллий республикачилар» АҚШ банкини ҳимоя қилиб чиқдилар. Шу тариқа, 30-йилларда федералистлар партиясининг харобала ри ўрнида Шимол буржуазиясининг янги сиёсий ташкилоти – виглар вужудга келди. Ўша вақтнинг ўзида кокуслар ўрнига миллий пар тиявий конвентлар келиб, президентликка номзодлар кўрсатиш тартибини монополия қилиб олдилар. Шу билан бирга ротация тизими («ўлжалар тизими») вужудга келиб, унга биноан президентнинг пар тиявий мансублигининг алмашинуви федерал аппаратнинг партия вий белги бўйича алмашинувига олиб келди. Демократлар ва виглардан иборат бўлган икки партиявийлик ти зими баъзи ўзига хос хусусиятлари билан илгариги партиявий тизим дан фарқ қиларди. Бу тизимнинг ўзига хос белгиси шунда эдики, ҳеч қайси асосий партиялар ўзлари дастлаб вужудга келган анъанавий минтақаларда устунлик мавқеига эга бўлмаганлар. Дастлабки партия ларга хос бўлган аниқ ғоявий тўсиқларнинг йўқлиги уларнинг омма вий зичлигига сабаб бўлди. 1848 йил февралида тузилган сулҳ шартларига кўра, Мексика ҳудудининг бешдан икки қисми АҚШга ўтди. Мексика ҳудудлари нинг босиб олиниши натижасида қулчиликнинг янги ҳудудларга ёйиш масаласидаги курашнинг кучайиши учун янги бир замин вужудга келди. Бу масала 40-йилларнинг охирида сиёсий ҳаётда марказий ўрин тутди ва сиёсий партияларнинг қайтадан гуруҳларга бўлинишига асос солди; сиёсий партияларнинг қайтадан гуруҳларга бўлиниши 50- йилларда, фуқаролар уруши арафасида тугалланди. 1846 йилда пенсильваниялик демократ Давид Вильмот Мексикадан АҚШга қўшиб олинадиган ҳудудларнинг ҳаммасида қулчи ликни тақиқлаш тўғрисида конституцияга тузатиш киритишни так лиф қилди. Вильмот таклифи вакиллар 6

палатасидан ўтган бўлса-да, аммо сенат уни рад этди. Аболиционистларнинг 1 1840 йилда ташкил этилган «Озодлик партияси» ҳам янги ҳудудларда қулчиликнинг тақиқланишини ҳимоя қилди; бу партия 1848 йилда Буффалодаги съездда тузилган «озод ер» (фрисойлерлар) партиясининг ўзаги бўлди. Қулчилик тарафдорлари бўлмаган республикачиларнинг бир қисми фрисойлерларга қўшилди. Аммо бундай ажралиш республикачилар орасидагина эмас, балки де мократлар партияси ичида ҳам бошланган эди. Фрисойлерлар партиясининг асосий оммасини фермерлар таш кил этар эди. Фрисойлерлар дастурида «ернинг қулчиликдан халос этилиши, сўз эркинлиги, меҳнат қилиш эркинлиги ҳамда одамлар нинг эркин бўлишлари» ва ерни бепул тақсимлаб беришни кўзда тутган аграр ислоҳот ўтказилиши талаб қилинган эди. Саноат ишчилари фрисойлерларни кенг қўллаб-қувватлар эди. Ишчиларнинг «Миллий ислоҳотлар ассоциацияси» номли оммавий ташкилоти фрисойлерлар га қўшилди. Шимоли-ғарбий штатларда фрисойлерлар тарафдорла рининг сони айниқса кўп эди. Қулдорлик латифундияларини йўқ қилиш ва улар ўрнида фер мерларнинг майда хўжаликларини барпо этиш тўғрисида фрисойлер лар томонидан илгари сурилган талаб прогрессив ҳодиса эди. Қулдорлар 1850 йили конгрессда қочоқ тутқунлар тўғрисида қо нун қабул қилинишига эришдилар, бу қонунга кўра, шимолий штат ларнинг маъмурлари қочоқ қулларни тутиб, уларни хўжайинларига етказиб беришлари лозим эди. Қулдорлар ўз хўжайинларининг қўли дан аллақачонлар қочиб кетган негрларни бу қонун асосида қул қи лишга уриндилар. Бу қонун мамлакатда халқ оммаси норозилигининг кучайишига ва абсолиционизмнинг авж олишига сабаб бўлди. 1854 йилда кон гресс қулдорларнинг сиқуви билан Канзас-Небраска билли деб атал ган қонун лойиҳасюш қабул қилди, бу биллга кўра, янги ҳудудларда қулчилик бўлиш- бўлмаслиги тўғрисидаги масалани кўчиб борувчи ларнинг ўзлари ҳал қиладиган бўлди. Шундай қилиб, қулчиликнинг 1820 йилда «Миссури битими»да белгиланган 1 Аболиционистлар - (ингилизча аЬоИьоп) бекор қилиш, тугатиш сўзидан олинган. Улар қу.-шикни бекор қилиш учун курашувчилар эди.. 7

шимолий чегараси бе кор қилинди. Қулдорлар қулчиликни янада шимол томонларда ўрна тиб, уни бутун ғарбий ерларга ҳам ёймоқчи эдилар. Канзас штат конституциясини қабул қилиш учун 1854 йили ма ҳаллий конвентга (мажлисга) сайловлар бўлиши керак эди. Канзас ҳудуди террор йўли билан қулдорлар фойдасига овоз билдириш учун бу ерга махсус келган қуролли шайкалар билан тўлиб кетди. Қулдор ларнинг шайкаларига қарши курашиш учун Шимолдан қуролланган фермерлар етиб келди. Аболиционистлар Лоуренс шаҳрида мустаҳ камланиб олиб, шу ерда конвент чақирдилар. Қуролли кураш бошла ниб кетди. Плантаторлар Канзасни қулдорлик штати деб эълон қил дилар. Қулдорлар 1857 йилда негр Дред Скотт иши юзасидан шарман дали қарор чиқарган АҚШ Олий судидан ҳам ўз манфаатлари йўлида фойдаланганлар. Дред Скотт қулчилик тақиқланган штатлардан би рида кўп йиллардан бери яшаб келаётганлигига қарамай, Олий суд: у негр бўлганлиги учун, хўжайинининг мулки ҳисобланади ва ҳар қандай штатда барча ҳуқуқлардан маҳрум қилинади, деб қарор чиқарди. Олий суднинг қарори қулчиликни бутун мамлакатга ёйиш нияти борлигини билдирар эди. 1860 йилда сенат қулчиликни АҚШнинг ҳамма ҳудудида қонуний деб эълон қилди. Бу қарорлар қулчиликнинг тарқалишига қарши бўлганларнинг ҳаммасини қаттиқ ғазаблантирди. XIX асрнинг 50 йилларида қулчилик ҳақидаги масала бўйича қарама- қаршиликларнинг бирданига кучайиши иккала партияни жуда оғир аҳволга солиб қўйди. Канзасдаги воқеалар, айниқса қулчилик масаласи устида турли гуруҳлар ўртасида бўлаётган кураш муноса бати билан, эски сиёсий партияларнинг инқирозини кучайтирди. «Демократлар-виглар» тизимини сақлаб қолишга қаратилган уриниш тўла-тўкис муваффақиятсизлик билан тугади. Виглар партияси тарқа либ кетди. Демократлар партиясида шимолий қанот билан жанубий қанот ўртасида ихтилофлар кескинлашди. Бу партия экстремистик қулдорчилик фракциясига айланди. 1854 йилда қулдорчилик тизимини танқид қилиш билан чиққан республикачилар партияси тузилди. Бунга фрисойлерларнинг аболиционистик партияси тарафдорларининг бир қисми, шунингдек, вигларнинг бир қисми ва демократлар партиясидан ажралиб чиққан гуруҳ кирди. 8

Янги партиядаги Шимол буржуазияси ва йирик фермерларининг манфаатларини ифодалаган ўнг қанот қулчиликни эски қулдорлик штатларида чеклаб қўйишни, буржуазия манфаатларини кўзлаб экспансив ташқи сиёсат олиб боришни, юқори тарифли муҳофаза божлари жорий қилишни, темир йўл қурилишининг ҳукумат томонидан рағбатлантирилишини ва марказий ҳокимиятни кучайтиришни ўзи нинг мақсади қилиб қўйган эди. Республикачилар партиясининг буржуа – демократик сўл аболи ционистик қаноти (Самнер ва бошкалар) фермерларга, шаҳар майда буржуазиясига, саноат буржуазиясининг радикал қисмига таянар эди ва уни ишчилар кенг қўллаб- қувватларди; бу қанотнинг талаблари: гомстед (Ғарбда бепул ер участкаси) бериш ва қулчиликка қарши қатъийроқ кураш олиб бориш, шунингдек, қулдорларнинг босқинчи лик сиёсатини қоралашдан иборат эди. 1876 йилги сайлов кампанияси буржуа партияларида рўй берган ўзгаришларни очиб ташлади. Республикачилар партиясидан майда буржуа элементлар секин- секин қисиб чиқарилиб, бу партия йирик саноатчилар ва молиячилар партиясига айланиб кетди. Бу партия юқори протекционистик тариф ларини ёқлаб чиқди ва: «Баланд нарх - баланд иш ҳақи, паст нарх паст иш ҳақи» деган шиор билан меҳнаткашларни алдаб келди. Демократик партия уруш вақтида еган зарбаларидан ўзини тез ўнглаб олиб, йирик ер эгалари, бой фермерлар, Жануб буржуазияси ва ҳимоя пошлиналари ўрнатишдан манфаатдор бўлмаган Шимол са ноатчилари, молиячилари манфаатини ҳимоя қилувчи партия бўлиб қолди. Ҳар иккала партия ҳам майда фермерларга ва шаҳарлардаги майда буржуазияга ўз таъсирини ўтказиш учун кураш олиб борди, ишчиларни ҳам ўз таъсирига олишга ҳаракат қилди. Лекин капита лизм янада ўсиб, ишчилар ҳаракати ривожланиб борган сари бу пар тиялар ўртасидаги фарқ секин- аста йўқолиб борди. Иккала партия ташкилотларида ҳам «босслар», муайян монополистик буржуазия тўдалари манфаатини кўзлаб ишловчи профессионал сиёсатчилар ҳукмронлик ролини ўйнади. Америка буржуазияси икки партияли тизимдан усталик билан фойдаланиб 9

келди. Агар ҳокимият тепасида республикачилар турган бўлса, демократлар ҳукуматни «танқид қилиб» ва ўзларини халқ манфаатларини химоя қилувчилар қилиб кўрсатиб, норозиларнинг катга қисмини ўз томонларига оғдириб олдилар. Демократлар ғалаба қилган тақдирда оппозициячи партия ролини республикачилар ўйнардилар. Шу тариқа, буржуа партияларидан ҳар гал биттаси норо зиларни ўзига оғдириб турадиган марказ бўларди, бу нарса учинчи, бошқа бирон-бир партия тузиш йўлида жиддий тўсиқ бўлиб келди. I интернационал таъсирида АҚШда 1876 йилда Ишчи партияси тузилди. 1892 йилги президент сайлов компаниясида республикачи лар ва демократлар партиясидан ташқари, ўша йили пайдо бўлган популистлар (халқ) партияси ҳам фаол роль ўйнади. Бу партия таркиби га фермерларнинг Шимол ва Жануб иттифоқлари, «Меҳнат рицар лар»нинг қолдиқлари, Генри Жорж мухлислари, социалистик ва бошқа прогрессив ташкилотлар кирган эди. Фермерлар, ишчилар ва шаҳар майда буржуазиясининг ўзига хос ягона фронти вужудга келди. Партия дастурида қуйидаги талаблар қўйилган эди: арзон пул (16:1 пропорцияда кумуш ва олтин тангаларни эркин ва хоҳлаганча зарб қилиш) чиқариш; прогрессив даромад солиғи жорий қилиш; те мир йўллар, телеграф ва телефонни национализация қилиш; президентни бевосита сайловчиларнинг ўзи сайлайдиган қилиш; сентор ларнинг халқ томонидан сайланишини жорий қилиш; бутун ер-сувни унда меҳнат қилувчилар қўлига топшириш; ҳукумат идораларида 8 соатлик иш куни тўғрисидаги қонунни қатъий суратда жорий қилиш; пинкертончи (жосуслик ва штрейкбрехерлик) ташкилотларни йўқо тиш каби талаблар қўйилган эди. 1892 йилги сайлов компаниясида популистлар 1 миллион овоз олдилар. Улар конгрессга 10 та вакил сайладилар. Лекин ишчи пар тияси ҳам, популистлар партияси ҳам АҚШ сиёсий тизимида респуб ликачилар ва демократлар партияси сингари асосий роль ўйнамади. АҚШ ҳудудининг кенгайиши ва штатлар сонининг кўпайиши Америка халқининг мустақиллик учун Англияга қарши олиб бо рилган инқилобий урушда ғалаба қозониши АҚШнинг мустақил миллий тараққиёти 10

учун қулай шароит яратиб берди. Айни замонда Европада узоқ давом этган қаттиқ урушлар Америка республикасига ўз чегараларини анча кенгайтиришга имкон берди. Конституция қабул қилинганидан то 1861 йилги Фуқаролар уру ши бошлангунга қадар АҚШ ҳудуди сотиб олишлар ва тўғридан-тўғ ри агрессиялар натижасида анча кенгайди. 1803 йилда Т.Жефферсон қулай имкониятдан фойдаланиб, Наполеондан Луизианани – Миссисипи дарёсининг ғарбида Қояли тоғларгача чўзилган жуда катта ҳу дудни арзимаган 15 млн. долларга сотиб олди. Луизиананинг Конституцияга хилоф равишда ва Конгрессни четлаб ўтган ҳолда сотиб олиниши ва АҚШга қўшиб олиниши нати жасида мамлакатнинг аввалги ҳудуди икки баравар кўпайди. Агар XIX асрнинг бошларида АҚШ Атлантика океани соҳиллари бўйлаб қарийб 892 минг квадрат миля 1 майдонни ишғол этган бўлса, Луи зиана сотиб олингандан кейин унинг майдони яна 828 минг квадрат миля кенгайди. Шундан кейинги даврларда мамлакат ҳудудини кен гайтириш, гарчи АҚШ ҳукумати бу ишга «коммерция» битими ту сини беришга интилган бўлса ҳам, энди ўзгалар ҳудудларини очиқ дан-очиқ босиб олишдан иборат бўлди. 1818 йилда АҚТТТ чекиниб борган индеец қабилаларини ўз қўшинлари билан қувиб бориб, Испания мустамлакаси Флоридани ишғол қилди, сўнгра 1819 йилда Испания билан тузилган шартнома асосида испан ер эгалари фойда сига 5 миллион доллар тўлаш мажбуриятини олиб, ўзининг бу босқинчилигини мустаҳкамлади. Америка тарихшунослиги АҚШнинг ҳудудий кенгайиши жа раёнини яхши бўёқлар билан бўяб кўрсатади. Ҳақиқатда эса бу жара ён мамлакатнинг қадимий туб аҳолиси – индеецларга қарши кўпдан- кўп адолатсиз ва шафқатсиз урушлар олиб боришдан иборатдир. 1812-1825 йилардаги урушдан кейин индеец қабилаларини Мисси сипи дарёсидан ғарб томондаги ёмон ва чекка ерларга, индеецлар учун ажратилган резервацияларга мажбуран кўчириш бошланди. 1845 йилда Техасни аннекция қилиш натижасида АҚШ ҳажми деярли Франция ҳудудига тенг келадиган ҳудудни қўлга киритиб олди. Шундан кейин 1 АҚШда 1 миля 1,6 кмга тенг. 11

Мексикага қарши 1846-1848 йиллардаги бос қинчилик уруши натижасида АҚШ Мексикадан Техас билан бир қа торда Калифорния, Аризона, Нью-Мексика, Невада, Ютани ва Коло радонинг бир қисмини тортиб олди. Ўша вақтда буларнинг ҳудудини қўшиб ҳисоблаганда Германия ва Франция ҳудудидан каттароқ эди. 1850 йилга келиб АҚШ ҳудуди қарийиб 3 миллион квадрат миляга етган эди. Штатларнинг сони ярим аср мобайнида 16 тадан 30 тага, аҳолиси эса 1800 йилдаги 5 миллион 300 минг кишидан 1850 йилда 23 миллион 200 минг кишига етди. Аҳоли ҳар 10 йилда учдан б!ф ҳисса кўпайиб борди, бу ҳол маълум даражада Европадан иммиг рантларнинг оқиб келиши ҳисобига юз берди, чунки Ирландиядаги очлик, Европада 1848 йил революцияси мағлублятга учраганлиги ва Калифорнияда олтин конлари топилганлиги муносабати билан Евро падан иммигрантларнинг оқиб келиши 40-йилларнинг охирида жуда авж олган эди. Иммигрантларнинг бошқа мамлакатлардан мисли кўрилмаган миқёсда кўплаб оқиб келиши АҚШнинг ўзига хос тари хий хусусияти эди. Нью-Йоркда аҳолининг сони ярим миллион ки шига ва Филадельфияда 400 минг кишига етди. Савдо- сотиқда Ат лантика океани бўйларидаги эски шаҳарлар билан рақобат қилишган Ғарб шаҳарлари-Питтесбург, Чикаго, Цинциннати, Сен-Луи ва бошқа шаҳарлар айниқса тез ўсди. Кейинги ўн йилликларда ҳам АҚШ ўз ҳудудий экспансиясини эскича усуллар билан амалга оширишда давом этди. 1867 йилда Рос сия подшоси Александр II АҚШга улкан Аляскани (унинг майдони Франциянинг майдонидан деярли уч баравар катта эди) жуда арзима ган 7,2 млн. долларга сотиб юборди. 1898 йилги испан-америка уруши натижасида АҚШ Пуэрто-Рико, Гдем ороли ва Филиппинни эгаллаб олди, расман мустақил деб эълон қилинган Кубани оккупация қилди. 1862 йилда АҚШ ҳукумати индеец қабилаларига қаршй янги уруш даврини бошлаб юборди, бу урушлар яна бир неча ўн йилта чўзилди. Бу урушлар жуда шафқатсизлик ва қонунсизлик билан: «Фақат ўлган индеецгина яхши» деган шиор остида олиб борилди. Ҳамма жазо экспедициялари ва ёппасига қийнаш натижасида индеец қабилалари фақат ўз ерларидан маҳрум бўлибгина қолмасдан, 12

уларни махсус резервацияларга ҳайдаб бориб, шундай кунга солдиларки, у ерларда бошлари муҳтожликдан чиқмай бора-бора қирилиб кетдилар. 1861-1865 йиллардаги фуқаролар уруши ва унинг ижтимоий-сиёсий натижалари АҚШ ташкил топгандан кейин дастлабки ўттиз йил ичида қул дорчилик ҳукмрон бўлган жануб билан саноат ривожланган Шимол ўртасидаги зиддиятлар қулдорчилик штатларининг иқтисодий ривож ланиши билан тез ўсиб борди. Шимол буржуазияси билан Жануб қулдорлари ўртасида сиёсий устунлик учун кураш кескин тус олди. Пахта, шакарқамиш ва тамаки етиштирадиган қулдорлик планта цияларида қуллар меҳнати билан жуда катта фойдалар олиниши янги- янги қуллар ва янги-янги ҳудудлар эгаллаб олишни талаб қиларди. Иллинойс иттифоқ таркибига қабул қилингандан кейин мамлакатда 11 та эркин штатлар ва 10 та қулдорчилик штатлари мавжуд эди. Шимолий штатларда иқтисодий тараққиёт анча тез суръатлар билан борганлигидан бу ерда аҳоли ҳам қулдорлик ҳукм сурган Жанубдагига қараганда анча тез кўпайиб борди. Шу сабабдан конгресснинг вакиллар палатасида Шимолнинг мавқеи, Жанубнинг мавқеига қараганда мастаҳкамроқ эди, чунки вакиллар палатасига депутатлар аҳолининг сонига пропорционал равишда сайланар эди. Ҳар қайси штатдан иккитадан сенатор бўлган, сенатда эса қайси томоннинг ус тун бўлиши қулдорлик штатлари қанча-ю, эркин штатлар қанчалигига боғлиқ эди; шу сабабдан сиёсий устунлик учун кураш ҳар бир янги штат қулдорлик штати бўладими ёки эркин штат бўладими, деган масалани ҳал этиш учун курашга айланиб кетар эди. 1818 йилда Миссури штатини Иттифоққа қабул қилиш навбати келганда, конг рессда қулдорлик душманлари Миссури штатида қулчиликни тақиқлашни талаб қилдилар. Бу жанжал жуда кескин тус олди ва конгресс доирасидан анча ташқарига чиқди. Қулчилик тўғрисидаги масала биринчи марта миллий муаммога айланди. Бироқ ҳали Ғарбда фермерларнинг ҳам, плантаторларнинг ҳам кўчиб бориб жойлашиши учун етарли майдон бўлганлигидан, Шимол буржуазияси билан 13

Жануб қулдорлари ўртасида муросага келиш мумкин эди. Жанжал 1820 йилда Миссури муросаси билан ҳал қилинди. Унинг моҳияти шундан иборат эдики, Иттифоққа Миссури қулдорлик штати бўлиб, Мэн эса эркин штат бўлиб қабул қилинди. Айни вақгда 36° 30' шимолий кенгликдан шимол томонда қулчилик тақиқланди. Шу тариқа мамлакат қулдорлик зонасига ва фермерлик ҳамда капиталистик ёлланма меҳнат зонасига бўлинди. Миссури муросаси ёлланма меҳнат билан қуллар меҳнатига асосланган тизимлар ўртасидаги зиддиятларни бартараф қилмади, балки улар ўртасидаги тўқнашувни бирмунча вақг кейинга сурди, холос. Биринчи Миссури муросаси деб ном олган бу сиёсий битим сенатда қулдорлик ва эркин штатлар вакиллигининг тарихий тенгли гини таъминлашга қаратилган эди. Янги ташкил этилган штатлар (Нью-Мексика, Юта)да қулчилик масаласида қулдорларга янада ён берилиши 1850 йилда иккинчи Миссури муросасига олиб келди. Бунга кўра, тегишли худудларнинг аҳолиси ўз ҳудудларини эркин штат бўладими ёки қулдорлик штатлари бўладими, деган масалани ўзлари ҳал қиладиган бўлдилар. Федерал ҳокимият органларида қулдорларнинг кўпчилик бўлганлиги уларга 1854 йилда Миссури муросасидан воз кечиш имконини берди. Натижада қулчиликнинг бошқа штатлар ва ҳудуддарда тарқали ши йўлидаги ҳар қандай чекловлар тугатилди. 50-йиллар охирида АҚШда инқилобий вазият етила бошлади. 1857 йилда авж олган иқтисодий инқироз натижасида бир миллион дан ортиқ ишчи кўчага ҳайдалди. Оч қолган тўда-тўда одамлар иш қидириб бутун мамлакатда дайдиб юрар, бир парча ер олишни орзу қиларди. Булар ишчилар, хонавайрон бўлган фермерлар ва ҳунар мандлар эди. Меҳнаткашлар орасида қулчиликни инқилобий усуллар билан тугатишга интилиш тобора кучайиб борди. Канзасдаги қуролли курашнинг қаҳрамони Джон Браун раҳбарлигидаги қўзғолон бу инти лишнинг ёрқин кўриниши бўлди. 1860 йил 6 ноябрда президентлик постига республикачилар пар тиясининг асосчиларидан ҳисобланган, қулчиликни чеклаш ва аста-секин тугатиш тарафдори 14

бўлган Авраам Линкольннинг сайланиши мамлакатдаги ижтимоий кучлар нисбатини аболиционистлар фой дасига ўзгартирилганини ва қулдорларнинг кўп йиллик гегемонлиги барбод бўлганлигини кўрсатди. Линкольннинг президент бўлиб сайланишига жавобан, қулдор лар Шимолдан ажралиб чиқишга қарор бердилар. Жанубий штатлар нинг «сецессия» (парчаланиш), ёки АҚШдан ажралиб чиқиш режаси Линкольн сайланмасдан илгариёқ тузиб чиқилган эди, 7 ноябрда эса қулдорларнинг Чарльстондаги съезди ажралиб чиқиш ҳақида қарор қабул қилди, 20 декабрда Жанубий Королина ўзининг АҚШ таркиби дан чиққанлигини билдирди, унинг кетидан бошқа 10 та қулдорлик штати ажралиб чиқди. Плантаторлар «оқ танли камбағаллар»нинг ажралиб чиқишга қарши ҳаракатларини ваҳшиёна бостирдилар. 1861 йил февралида исёнчилар Монтгомеридаги конвентда қулдорлик давлати – Америка штатлари конфедерацияси тузилганлигини эълон қилдилар ва қулчиликнинг ўтакетган тарафдори катта плантатор Д. Дэвисни ўзларининг президенти қилиб сайладилар. Қабул қилинган конституцияда қулдорлик – янги давлат асоси, қуллик эса – негр ларнинг «табиий» ҳолати, деб эълон қилинди. Бироқ исёнчиларнинг мақсади бу билан чекланмас эди. Улар мамлакатни ва аввало ғарбий ҳудудларни босиб олишга интилдилар. Линкольн ҳокимият тепасига келгандан кейин, тез орада уруш ҳаракатлари бошланиб кетди. 1861 йил 12 апрелда исёнчилар жану бий Королинадаги Семтер қалъасини тўпга тутиб ва босиб олиб, фуқаролар урушини бошлаб юбордилар. Бу уруш тўрт йилга чўзилди ва 1865 йил 26 майда тугади. Урушнинг чўзилиши ва унинг биринчи босқичида Шимолнинг муваффақиятсизликларга учрашининг асосий сабаби буржуазиянинг урушнинг инқилобий йўсинда олиб боришни истамаганлиги эди. Урушнинг расмий мақсади қулчиликни тугатиш эмас, балки итти фоқнинг бирлигини тиклашдан иборат деб эълон қилинган эди. Қулчиликни бекор қилиш ва гомстедлар тўғрисида қонун чиқариш бора сида сусткаштлик қилган Линкольн ҳукуматининг қатъиятсизлиги, буржуазиянинг ўғирликлари ва манфаатпарастлиги урушнинг бори шига ва меҳнаткашлар оммасининг аҳволига жуда ёмон таъсир этди. 15

Халқ оммасининг ғазабга келганлиги аболиционизм ҳаракати нинг кучайишида, оммавий митингларда ва ҳукуматни очиқдан-очиқ танқид қилишда ўз ифодасини топди; республикачилар партияси 1862 йилда конгрессга ўтказиладиган сайлов олдида бундай аҳвол билан ҳисоблашмаслиги мумкин эмас эди. Линкольн ҳукумати халқнинг тазйиқи остида, гарчи шартлар қўйиб бўлса ҳам, бир қатор инқилобий-демократик талабларни амалга оширишга қарор берди. 1862 йил майида Линкольн гомстед лар тўғрисидаги қонунни, яъни ҳар бир кишининг Ғарбда 160 акрдан бепул ер участкаси олиш ҳуқуқи тўғрисидаги қонунни имзолади. 1862 йил сентбрида президент 1863 йилнинг 1 январидан эътиборан негрларни озод қилиш тўғрисида прокламация чиқарди. Негрларга сиёсий ҳуқуқлар ҳам, ер ҳам берилмади; бироқ, шунга қарамай, қулчиликка қашқатқич зарба берилган эди. Линкольн ҳукумати уруш олиб боришнинг инқилобий характе рини кучайтирган бошқа тадбирларни ҳам кўрди. 1862 йил сентяб рида Жанубнинг баъзи бир энг фаол тарафдорлари қамоққа олинди ва қулдорлар билан битим тузишни талаб қилган газеталар ёпиб қўйилди. 1862 йил ноябрида Мак-Клеллан ўрнидан туширилди. Ар мия ва давлат аппарати сотқинлар ва хоинлардан тозаланди. Офецер лар таркиби орасида аболиционистлар ва европалик инқилобчи- им мигрантлар сони кўпайди. Урушни инқилобий усуллар билан олиб боришга ўтиш, айниқса, армияга негрларни қабул қилиш натижасида уруш ҳаракатларининг боришида катта ўзгариш юз берди, исёнчилар тор-мор қилинди ва мамлакатнинг халқаро аҳволи мустаҳкамланди. Шимол халқ оммасининг ва негрларнинг зўр ғайрат кўрсатиши, уруш олиб боришда инқилобий усулларга ўтилиши, Европа ишчилар синфининг қўллаб- қувватлаши, Англия-Франциянинг интервенция қилиш режалари барбод бўлиши исёнчиларнинг тор-мор қилинишига сабаб бўлди. 14 апрелда, Жануб устидан қозонилган ғалаба шарафига тантана ўтказилаётган вақтда, Авраам Линкольн жанубликларнинг агенти Бутс томонидан ўлдирилди. Фуқаролар уруши тамом бўлиши билан собиқ исёнчиларга қарши кураш тугагани йўқ. Халқ оммасининг сиқуви билан конгресс 1865 йил февралида бутун 16

мамлакатда қулчиликни тақиқлаш тўғрисида конституцияга 13-тузатишни қабул қилди. Негрларнинг сиёсий фаоллиги ўсди, жанубий штатларнинг бир қанчасида эса уларнинг қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият органларидаги вакиллари фаол прогрессив иш олиб борди. Баъзи жойларда негрлар плантацияларни босиб олиб, ўзаро тақсим қилдилар. Плантаторлар негрларнинг сиёсий фаолиятига қарши, уларнинг ярим қуллик ҳолатини сақлаб қолиш мақсадида, президент Жонсон (1865-1869) ҳукуматининг рағбатлантириши билан негрларни ва або лиционистларни террор қилар, тошбўрон қилиб ваҳшиёна жазолар эдилар. Шу мақсадда махсус қуролланган шайкалар тузилган эди, улар орасида Ку-клукслан террористик ташкилоти асосий роль ўйнар эди. Ку-клуксланчи шайкалар Янги Орлеан, Мемфис ва бошқа шаҳарларда негрларни қонли қирғин қиларди. Плататорлар жанубий штатларда жорий қилинган «қоралар кодекси» деб аталган кодекс ларда негрларга ерга эгалик қилиш, ақлий меҳнат билан шуғулланиш, мажлислар ўтказиш, оқ танлилар билан никоҳда бўлиш тақиқланган эди; хизматкор негрларга тан жазоси бериш мумкин эди. Федерал қўшинлар негрларнинг қўзғолонларини бостиришда плантаторларга бир неча марта ёрдам берди. Жонсон ҳукуматининг сиёсати негрлардагина эмас, балки Шимолнинг кенг меҳнаткашлар оммасида ҳам қаттиқ норозилик туғдирди. Урушнинг собиқ қатнашчилари бўлган ишчи ва негрлар нинг оммавий митинглари ва съездлари ўтказилиб, уларда планта торларни жазога тортиш ва президент Жонсонни судга бериш талаб қилинди. Халқ оммасининг сиқуви билан 1866 йилда конгресс не грларнинг фуқаролик ҳуқуқлари тўғрисидаги қонунни қабул қилди, кейин 1868 йилда эса индеецлардан ташқари, АҚШдаги ҳамма аҳо лининг фуқаролик тенглиги ҳақида ва исён қатнашчиларининг ҳуқуқ ларини чеклаш тўғрисида конституцияга киритилган XIV тузатиш кучга кирди. Бироқ бу тузатишда белгиланган қоидалар бир аср мобайнида собиқ қуллар учун хеч нарса бермади. АҚШдаги Фуқаролик уруши қулчиликка қарши адолатли халқ уруши эди, ишчилар, фермерлар ва негрлар ҳал қилувчи роль ўйнаган буржуа-демократик инқилоб эди. Меҳнаткашлар оммасининг зўр ғай рати билан Фуқаролик урушида 17

ғалабага эришилди ва сиёсий тузум бир қадар демократлашди: ишчилар, фермерлар ва негрлар про грессив буржуазия гегемонлигида инқилобнинг асосий ҳаракатлан тирувчи кучи бўлдилар. Бироқ бу ғалабанинг самараларидан асосан йирик буржуазия фойдаланди. Мамлакатда йирик буржуазия дикта тураси мустаҳкамланди. Марказий ҳокимият кучайтирилди. Жанубда 1870 йилга қадар ҳамма илгариги исёнкор штатларда негрларга овоз бериш ҳуқуқини таъминлаш ва конституцияга кири тилган XIV тузатишни ратификация қилиш юзасидан «Конвентлар» (съездлар) ўтказилди. 1870 йилда конституцияга киритилган XV туза тиш ҳам қабул қилинди, бу тузатишда «ирқи, терисининг ранги ёки илгариги қуллик ҳолатини баҳона қилиб» сайловларда иштирок қилишни ҳар қанақасига чеклаш тақиқланган эди. Штатларнинг ҳукуматлари ва федерал конгрессга конгрессменлар ва сенаторлар сайланди. Реконструкция қилинган штатлардаги янги ҳукуматлар нинг характерли томони шу эдики, уларда негрлар ҳам қатнашарди. Фуқаролар урушининг муҳим оқибати Авраам Линкольн дав рида президентлик ҳокимиятининг анча кучайганлиги бўлди. Бу АҚШ тарихининг кейинги даврларида ҳам кучли президентлик ҳокимиятининг ўрнатилишига муҳим таъсир кўрсатди. Қонли фуқаролар уруши Жанубни иқтисодий ва сиёсий жиҳат дан алғов- далғов ҳолатига олиб келди. Жанубий штатларни иттифоқ қа батамом бирлаштириш учун 12 йил керак бўлди. Фақат парчалан ган конфедерациянинг штатларидан федерал қўшинлар олиб чиқиб кетилгандан кейингина бу ердаги аҳвол барқарорлашди. Шу вақтдан бошлаб янги демократик партия бу минтақада тўла- тўкис таъсирга эга бўлди. Жанубда капитализм жадал ривожлана бошлади. АҚШнинг иккала минтақасининг ижтимоий ва иқтисодий аҳволи тобора бирхиллашиб борди (гарчанд улар ўртасидаги кўпгана фарқлар хагго ҳозирги вақтгача сақланиб қолган бўлса ҳам). АҚШда фуқаролар уруши тугагандан бошлаб XX асрнинг бош ларига қадар ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида жуда катта ўзгаришлар содир бўлди. У хали XIX асрнинг 60-йиллардаги аграр республикадан У. Мак Кинли ва Теодор 18

Рузвельт президентликлари даврида (XIX асрнинг охири-ХХ асрнинг бошида) трестлар ҳукмрон бўлган индустриал давлатга айланди. АҚШнинг аҳолиси 40 йил ичида 31 миллиондан 76 миллион кишига кўпайди. Бу вақт мобай нида мамлакатга 15 млн. мухожирлар келди. Уларнинг асосий қисмини Шарқий ва Жанубий Европадан келганлар ташкил этди. Йи рик саноат шаҳарлари: Нью-Йорк, Чикаго, Питсбург, Кливленд, Дет ройт тез суратлар билан ўсиб борди. Иттифоқ таркибига 12 та янги штатлар қабул қилинди. Америкалашган ҳудудлар билан «ёввойи Ғарб»ни ажратиб турувчи «чегара» йўқолди. Индеец қабилалари ўзларининг туб ерларидан хайдалди ва зўрлик йўли билан резерва цияларга кўчирилди. Плантаторлар синфининг йўқ қилиниши жадал ривожланаётган капитализм учун эшикларини кенг очиб берган эди. Трестлар, акционерлик жамиятлари, банклар вужудга келди ва иқтисодда қўмондонлик постларини эгаллади. Айни пайтда жамиятнинг синфий қутбланиши чуқурлашди, иш ташлашлар ҳаракати жа дал ўсди ва ташкилий характер касб этди. Агар ўз вақтида Ғарбда «эркин ерлар»нинг мавжуддиги капиталистик зиддиятларни юмшат ган бўлса, XIX асрнинг охирига келиб бу омил амал қилишдан тўхтади. Шу йилларда ишчиларнинг оммавий ташкилотлари вужудга келди. АҚШда капитализм тараққиётига имкон туғдирган қулай ша роитларнинг ишчилар ва социалистик ҳаракатга таъсир қилмаслиги мумкин эмас эди. I Интернационал АҚШ ишчилар ҳаракатига катта ёрдам кўрсатди. Мамлакатнинг ҳамма йирик марказларида I Интер национал секциялари тузилди. 1872 йилдаёқ АҚШда Интернационал нинг 30 та секцияси бўлиб, уларда 5 минг аъзо бирлашган эди. АҚШда 70-йилларда бошланиб кетган оммавий ишчилар ҳаракати социалистик партия тузилишини тезлаштирди. 1876 йилда социали стик секция ва гурухларнинг биринчи съезди бўлди, бу съездда Қўшма Штатлар Ишчи партияси тузилди. Партиянинг 1877 йил де кабрида бўлган иккинчи съездида партияга Социалистик ишчи пар тияси деган ном берилди. 80-йилларда оммавий ишчилар ҳаракати: стачкалар, намойиш лар ва бойкотлар янгидан юксалиб кетди; бу даврдаги ишчилар ҳаракати 8 соатлик иш кунини талаб қилиш атрофида авж олиб борди. Шу ўн йилликлар давомида 19

ишчилар синфининг оммавий ҳаракатида 1869 йилда пайдо бўлган «Меҳнат рицарлари» ордени жуда катта роль ўйнади. 1886 йили «Меҳнат рицарлари» ордени сафида 600 мингдан кўпроқ киши бор эди. Бу ўзига хос касаба ташкилоти бўлиб, ишчи ларнинг касбларига қараб бўлинишини тамомила инкор қилар ва ҳудуд аломатларига қараб тузилган ташкилот эди. Орден аъзолари нинг асосий қисми таълим кўрмаган ишчилар эди, негр-ишчиларнинг ҳам орден аъзолигига кириши ман қилинмаган эди. 80- йиллардаги иқгисодий шароит ишчиларни ўзларининг энг муҳим, зарур манфаат ларини ҳимоя қилиб чиқишга мажбур этган эди. Шу омманинг сиқуви остида орден раҳбарлари бир қанча жангоар стачкаларда қатнашишга мажбур бўлган эдилар. 1886 йил майидаги Чикаго воқеаларидан кейин «Меҳнат рицар лари» ордени ўз таъсирини тез йўқота бошлади. Орден раҳбарлари юргизган синфлар ҳамкорлиги сиёсати, ташкилот ичида пролетар элементлар билан майда буржуа элементлар ўртасидаги кураш, орден кооперативчилик фаолиятининг муваффақиятсизликка учраганлиги, ҳукуматнинг таъқиблари ва орден билан рақобатлашган цех касаба уюшмаларининг душманлик муносабати – буларнинг ҳаммаси ор денни тушкунликка олиб келди. XIX аср охирларида Америка ишчилар ҳаракатида раҳбарлик роли Америка меҳнат федерацияси қўлига ўтди. 1881 йил ноябрида бир қанча миллий тред-юнионлар ташаббуси билан Питтсбургда съезд чақирилиб, бу съездца Қўшма Штатлар ва Канада уюшган тред-юнионлар ва ишчи союзлари федерацияси таш кил қилинган эди. 1886 йилда Колумусдаги съездца (Огайо штати) Федерацияга Америка меҳнат федерацияси деган ном берилди. «Меҳнат рицарлари» орденидан фарқли ўлароқ АМФ цех итти фоқларида бирлашган ишчилар синфи юқори қатламининг уюшмаси эди. Бошда АМФ заиф ривожлана бошлади. Лекин саккиз соатлик иш куни учун оммавий ҳаракатга раҳбарликни «Меҳнат рицарлари» ор денидан ўз қўлига олгандан кейин АМФ юксалиш даврига қадам қўйди. У кейинги ўн йилликларда касаба уюшмалари ҳаракатининг таянчи бўлиб қолди. 1901 йилда тузилган социалистик партия ишчилар ҳаракатида анча катта 20

роль ўйнади. Партиянинг ижтимоий таркибини Парла ментда кўпчиликка эга бўлиб, социализмга тинч йўл билан ўтиш тўғрисидаги хом хаёлни тарғиб қилиб келган марказ гуруҳ партияда раҳбарлик ролини ўйнади. 1905 йилда АҚШда «Жаҳон индустриал ишчилари» иттифоқи тузилди. У Америка меҳнат федерацияси ўтказаётган синфий ҳамкорлик сиёсатига ўзининг синфий дастурини қарама-қарши қўйди. 1912 йил мобайнида «Жаҳон индустриал ишчилари» иттифоқи 30 марта жанговор стачка ўтказган эди. Россиядаги Октябрь инқилобидан кейин бу иттифоқнинг энг фаол аъзолари компартия сафига ўтдилар. 21

XIX аср охири – XX аср бошида АҚШ ижтимоий-сиёсий тузумидаги ўзгаришлар АҚШнинг ўз мустамлака империясига эга бўлган жаҳон давлатига айланиши сиёсий тизимнинг барча жабҳаларида муҳим ўзгаришлар билан бирга кечди. Бироқ асосан ҳокимиятнинг марказий органлари функциясини кенгайтиришга қаратилган бу ўзгаришлар ҳуқуқ тизимида ҳар доим ҳам ўз ифодасини топавермади. Унинг кўп қисми юридик расмийлаштирилмай, конституциявий характерга эга бўлди ва амалда ҳаракат қилди (буни америкаликлар «жонли консти туция» дейишади). Бу даврда АҚШ Конституциясига фақат иккита тузатиш - XVI ва XVII тузатишлар киритилди. Бу тузатишлар 1913 йилда ратификация қилинганди. XVI тузатиш Конгресснинг солиқ соҳасидаги ваколатларини анча кенгайтирди. Бу тузатишга кўра, да ромадларнинг миқдорига қараб олинадиган солиқ ҳам кўпайиб бора диган бўлди. 3 минг доллардан ошиқ (оилалик кишиларнинг эса 4 минг доллардан ошиқ) даромадидан 1 фоиз солиқ олинадиган бўлди. 20 минг доллардан ошиқ даромаддан эса, даромаднинг миқдори кўпайиб боришига қараб ошиб борадиган қўшимча солиқ олинадиган бўлди. 500 минг доллардан ошиқ даромаддан олинадиган энг кўп солиқ 6 фоиздан ошмаганлиги сабабли, янги қонун йирик капитал ман фаатларига зарар етказмас эди. Конституцияга киритилган XVII тузатиш сенаторларнинг тайин ланишига оид эски тартибни бекор қилди ва тўғридан-тўғри сай ловлар жорий қилди. Илгари айрим штатларнинг қонун чиқарувчи мажлислари томонидан сайланадиган сенаторлар энди халқнинг овоз бериши билан сайланадиган бўлди. Бу сенатни шакллантириш тарти бини демократлаштирибгина қолмай, унинг нуфузи ва таъсирини анча оширди. 1910 йилги «парламент инқилоби» конгресс учун муҳим аҳамиятга эга бўлди. Бунинг натижасида шу вақтгача жуда қудратли бўлиб келган спикер палаталарнинг барча доимий комитетлари аъзо ларини тайинлаш ҳуқуқидан ва билллар ҳамда резолюцияларни кўриб чиқиш тартибини белгиловчи комитетга аъзоликдан маҳрум бўлди. Бу тадбир доимий комитетларнинг таъсир ўтказувчи нуфузли 22

гу руҳлар билан анча мослашувчан муносабатлар ўрнатилишига ёрдам берди, чунки комитетларда ҳам, худди конгресс палаталарида бўлгани сингари, партиялар вакилларининг муносабатлари ўрнатилганди. Айни вақтда қонунларни кабул қилиш жараёнини атайлаб чўзиш каби ҳолатларнинг тугатилиши чоралари ҳам кўрилди. Буларнинг ҳаммаси конгресс ишларининг самарадорлигини ошишига олиб келди. 1901 йил 14 сентябрда президент У. Мак-Кинли бир анархист томонидан қилинган суиқасд натижасида ўлдирилгандан кейин Конституцияга мувофиқ вице- президент Т.Рузвельт янги сайловлар ўтка зилгунча президентлик вазифасини бажаришга киришди. У 1904 йил да яна президент этиб сайланиб, 1909 йилгача шу лавозимни эгаллаб турди. Унинг даврида «конгресснинг ҳукмронлиги» даври, яъни унинг президент ҳокимиятидан нисбатан мустақиллиги тўла-тўкис тамом бўлди. Олдинги президентлар (Гаррисон, Кливленд ва Мак- Кинли) ўзларини конгресснинг агентлари деб ҳисоблашарди, яъни президентлик ҳокимиятини парламент руҳида талқин қилардилар. Т. Рузвельт ички ва ташқи сиёсатда президент ҳокимиятининг юқорилигини фақат амалиётда намойиш қшшбгина қолмасдан, у ўзининг конгресс олдида эмас, балки бевосита халқ олдида ҳисоб берувчи кучли президент ҳокимияти концепциясини таърифлаб берди. Фуқаролар урушидан кейин шаклланган икки партиявий ти зимни ларзага солган биринчи жиддий инқироз Т. Рузвельтнинг номи билан боғлиқ. 1912 йилги президентлик сайловларида Т. Рузвельт республикачилар партиясидан ажралиб кетди ва президентликка ўз номзодини Прогрессив партиядан қўйди. Янги партиянинг 1912 йил августда Чикагода тўпланган Миллий конвенти Рузвельтнинг платформасини қабул қилди. Унда эски икки партиявийлик тизими кескин танқид қилинди. Сайлов олди платформасида Рузвельт ис лоҳотларнинг кенг дастурини кўтариб чиқди. Унда номзодларни ил гари суриш тартибини демократлаштириш, аёлларга сайлов ҳуқуқи бериш, мамлакатнинг табиий бойликларини мухофаза қилиш, қишлоқ хўжалигини рағбатлантириш, трестлар устидан назорат ўрнатиш, иш чиларнинг меҳнат шароитини яхшилаш, 8 соатлик иш куни жорий қилиш, иш ҳақи минимумини ўрнатиш, болалар меҳнатини тақиқлаш ва шу сингари талаблар қўйилган эди. 23

Республикачилар партияси президентликка яна Тафт номзодини кўрсатди. Демократик партия Принстон унивирситетининг кўп йил лардан бери ректори бўлиб ишлаб келган тарих ва ҳуқуқ профессори Вудро Вильсонни президентликка номзод қилиб кўрсатди. Демокра тик партияда Вильсон "прогрессив" киши деб ҳисобланарди. 1910 йилда у Нью-Жерси штатининг губернаторлигига сайланган, бу штат да баъзи ислоҳотларни ўтказган эди. Морган бошчилигидаги йирик магнатлар Вильсон номзодини қувватлаб чиқдилар. Социалистик партия Южин Дебсни президентликка номзод қилиб кўрсатди. Республикачилар партиясининг сафи бузилганлиги сайловларда Вильсоннинг ғалаба қозонишига ёрдам берди. Вильсон 6 286214 овоз, Рузвельт 4126020 овоз, Тафт 3483922 овоз, Дебс 1 мил лионга яқин овоз олди. Шу тариқа Вильсон президент этиб сайланди. Биринчи жаҳон уруши арафасида президент Вильсон божхона тарифлари тўғрисида Ундервуд қонуни деган ном билан машхур бўлган янги қонунни ўтказди. Бу янги қонун Пэйн-Олдирич қонунига нисбатан тариф ставкаларини 10 фоиз камайтирди. Божлардан кела диган давлат даромадининг камайган қисмини даромад солиғидан ке ладиган тушумлар қоплаши керак эди. Конституцияга XVI тузатиш ана шу тарзда қабул қилинган эди. Резерв банкларнинг федерал тизими тўғрисида 1913 йилда қабул қилинган қонун катта аҳамиятга эга бўлди. Бу қонунга мувофиқ мам лакат 12 та ҳудудий бўлакка бўлинди, ҳар бир ҳудудий бирликда барча миллий ва бошқа маҳаллий банкларнинг фаолиятини бирлаш тирувчи резерв банк ташкил қилинди. Банкларнинг бу янги тизими йирик магнатларнинг уруш вақтида ўз режаларини ўтказишларига ёрдам берди. 1914 йилда конгресс Клейтоннинг трестларга қарши қонунини қабул қилди. Янги қонун Шерман қонунининг асосий моддаларини ўз кучида қолдириб, шу билан бирга, «касаба уюшмалар ва фермерлар нинг ташкилотлари эркин савдони чеклашга қаратилган битим деб ҳисобланмаслиги лозим» деб махсус писанда қилиб қўйди. Айрим ислоҳотлар ўтказиш сиёсати Вильсоннинг иш ташлаган ишчиларни 24

жуда шафқатсизлик билан жазолашига ҳалақит бермади, 1913 йил кузида Колорадода катта иш ташлаш бошланиб кетди. Ко лорадо кончилари ярим қул ҳолида яшар ва ишлар эдилар. Рокфеллер бошчилигидаги Колорадо компанияси уй- жойларга, черковларга, макгаблар, дўконларга танҳо ўзи, ҳеч бир назоратсиз хўжайинлик қиларди. Энг ёмон кулбалардан иборат бўлган ишчи посёлкаларида энг одций санитария шароити ҳам йўқ эди. Ишчиларнинг касаба уюшмаларида аъзо бўлиши қатъиян тақиқлаб қўйилган эди. Посёлка лар полиция, жандармерия, жосуслар ва иғвогарлар билан тўлиб кет ган эди. Кончилар мана шу чидаб бўлмайдиган ўзбошимчалик тизимига қарши чиқдилар. Улар касаба уюшма ташкил этиш ҳуқуқини тан олишни, 8 соатлик иш куни жорий этишни, иш ҳақини 10 фоиз оши ришни, иш соатидан ортиқ ишланган меҳнатга ҳақ тўлашни ва шу кабиларни талаб қилиб иш ташлаш эълон қилдилар. Бироқ у шафқат сизларча ўққа тутилиб бостирилди. 25

O'xshashlar

АҚШда сиёсий партияларнинг шаклланиши ва расмийлаштирилиши

Қадимги юнон (Греция)да сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Либерализм сиёсий ва ҳуқуқий ғояларининг шаклланиши ва ривожланиши

Сиёсий партиялар ва партиявий тизимлар

Парламент ҳуқуқининг шаклланиши ва ривожланиши