Референдум - Huquqshunoslik - Referatlar

Референдум

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66 KB

Ko'chirib olish

Референдум Режа : 1. Референдум ҳамда плебисцит тушунчаси ва унинг ижтимоий вазифаси 2 . Референдум предмети , уни ўтказиш тартиби 3 . Референдум натижаларини аниқлаш

1. Референдум ҳамда плебисцит тушунчаси ва унинг ижтимоий вазифаси Референдум Демократиянинг асосий шаклларидан бири бўлиб, давлат ва жамият ҳаётининг муҳим муаммоларини умумхалқ муҳока-масида ўз ечимини топиши дир. Референдум атамаси лотин тилидаги «Referendum” сўзидан олинган бўлиб “хабар берилиши лозим бўлган” деган маънони англ-атади. Унинг ҳозирги моҳияти фуқароларни давлат ва жамият ҳаёти-да бевосита иштирок этишини билдиради. Демократиянинг муҳим институтларидан бири ҳисобланган референдум ва сайловнинг бир-бирига ўхшаш ва фарқли жиҳатлари мавжуд. Ўхшаш жиҳатлари ҳар иккиси ҳам халқ хоҳиш-иродасини ўзида ифодалайди, ҳар иккиси ҳам овоз бериш институти ҳисобланади. Фарқли жиҳати эса сайловларда давлат ҳокимиятининг вакиллик органлари шаклланса, референдумда давлат ва жамият аҳамиятига боғлиқ масалалар ҳал қилинади. Сайловлардаги овоз беришнинг референдумдан фарқи шундаки, у бирон бир шахс мандатига юридик куч бермай балки, муайян масалани ҳал қилишга қаратилгандир. Агар конституция ва қонунлар-да белгиланган қоидалар асосида референдум орқали қабул қилинган қарор халқ иродаси ҳисобланади ва унинг юридик аҳамияти одатда, парламент томонидан қабул қилинган қонун ва қарорлардан устун бўлади. Референдумда қабул қилинган қарорлар фуқароларни муайян қўйилган масалага тасдиқловчи ёки рад қилувчи жавоби шаклида қабул қилинади. Сайловчиларнинг овоз беришини баъзан плебисцит деб ҳам аташади (лотинча plebiscitium-халқ қарори). Ҳуқуқий жиҳатдан референдум ва плебисцит ўртасида ҳеч қандай фарқ йўқ; улар тўлиқ синонимлардир. Бироқ стилистик фарқ мавжуд бўлиб, жамият ва давлат ҳаётининг энг муҳим масалаларига доир референдум қоида тариқасида, плебисцит деб аталади. Масалан, фуқароларни овоз бериш йўли билан ҳал қилинадиган тегишлилик

жиҳатидан баҳсли ҳудудлар мақоми ҳақидаги, бошқарув шакли ҳақидаги давлат бош-лиғи ҳақидаги масалалар кўриладиган референдум расмий ёки норас-мий равишда плебисцит деб аталади. Хорижий конституцияшунослик тажрибасига назар ташласак, референдум деганда, қонун чиқарувчи орган томонидан Конституция, қонунлар қабул қилиш ёки бошқа ички ва ташқи сиёсий масалалар бўйича ҳал қилувчи, охирги қарор қабул қилиниши назарда тутилади. Референдум ўтказиш шартлари ва тартиби конституциявий тузумга эга бўлган давлатларнинг Конституцияси ва қонунлари билан тартиб-га солинади. Конституциявий ҳуқуқда, умумхалқ овозига қўйиладиган маса-ланинг моҳиятига, уни ўтказиш усулига ва қўллаш доирасига қараб референдумнинг қуйидаги турлари ажратиб кўрсатилади: 1. Конституциявий референдум. Бунда ё Конституция лойиҳаси, ёки Конституцияга киритиладиган ўзгартириш (тузатиш, қўшимча) ҳақидаги лойиҳа умумхалқ овозига қўйилади. 2. Қонун таъсис этувчи референдум. Бунда Конституциядан бошқа бирон бир муҳим қонун лойиҳаси умумхалқ овозига қўйилади ва қабул қилинади. Ўзининг мажбурийлигига қ араб , референду м ларни мажбурий ва факульт а тив турларга ажратилади: 1. Мажбурий референдум. Бу умумхалқ овозига қўйилиши шарт бўлган масалалар бўйича ўтказилади. Бундай референдум масалани ечишнинг бошқа йўли бўлмаган тақдирдагина қўлланилиши мумкин. Унинг мутлақ мажбурий ва нисбий мажбурий турлари бор. Масалан, Испания Конститциясининг 151-моддаси 2- қисмига биноан “провинциялар учун бу провинция-ларни ҳудудий ҳамжамиятини бирлаштирувчи автономия тўғрисида-ги уставни тасдиқлаш учун референдум зарурдир”. Швейцария Конс-титуциясининг 123-моддасига 1-қисмига кўра эса, “кўриб чиқилган федерал конституция ёки унинг бирор- бир қисми кўпчилик кантон-лар ва овоз беришда, иштирок этган кўпчилик

Швейцария фуқаро-лари томонидан мақулланган тақдирдагина кучга киради”. Факультатив (мажбурий бўлмаган) референдум. Бунда олий қонун чиқарувчи орган муайян масалани хоҳласа умумхалқ овозига қўйиш орқали, хоҳласа халқ вакиллик органлари орқали ҳал қилиши мумкин. Факультатив (мажбурий бўлмаган) референдум ўтказиш ташаббуси билан сайлов корпуси (масалан, Италияда), федератив тузилишига эга бўлган давлатларда, федерациянинг алоҳида субъект-лари (масалан, Швецарияда) ёки марказий ҳокимият (масалан, Фран-цияда) чиқиши мумкин. Ҳуқуқий оқибатига кўра, референдумларни тавсиявий ва белгиловчи референдумларга ҳам ажратилади. Тавсиявий (масалаҳат берувчи) референдум – бирорта қонун ёки ҳуқуқий акт юзасидан давлат органи томонидан (яъни халқ хоҳиши билан эмас) ўтказиладиган референдум. Қадимги даврларда ҳам муҳим аҳамиятга молик масалаларни умумхалқ муҳокамасига қўйиш ҳоллари бўлган, лекин улар референ-дум деб аталмаган. Қадимги дунё тарихига назар ташласак, баъзи давлатларда муҳим давлат ва жамият масалалари бевосита халқ томо-нидан муҳокама этилиб, ҳал қилинганлиги маълум. Масалан, эрамиз-дан аввалги VII-VI асрларда вужудга келган қадимги Афинада халқ мажлиси давлат ҳокимиятининг муҳим органи бўлган. Унда Афина-нинг 20 ёшга кирган эркак жинсига мансуб тўла ҳуқуқли фуқаролари иштирок этишлари мумкин эди. Халқ мажлисининг вазифаларига қонун лойиҳаларини муҳокама қилиш, мансабдор шахсларни сайлаш, улар фаолиятини муҳокама қилиш, мудофаа, озиқ-овқат масалала- рини ҳал этиш каби масалалар кирган. Халқ мажлиси 4 ойда бир мар-та чақирилиб турган. Лекин бу органларни ҳозирги вақтдаги рефе-рендумга, асло тенглаштириб бўлмайди. Чунки у вақтлардаги халқ мажлислари чекланган характерда бўлиб, уларда халқ оммаси тенг ҳуқуқлар асосида тўлиқ иштирок эта олиш имкониятига эга эмас эдилар.

2-§. Референдум предмети, уни ўтказиш тартиби Референдум предмети бу – умумхалқ ихтиёрига ҳавола этила-диган давлат ва жамият ҳаётининг энг муҳим масалалари бўлган ижтимоий муносабатдир. Референдумнинг предмети бўлиб конституция ёки қонун билан тақиқланманган ҳолларда, хоҳлаган бир масала ёки давлат қарори-нинг лойиҳаси бўлиши мумкин. Масалан, 1874-йилги Швейцария Конституциясининг 89-моддасида 2-4 қисмлар референдумларга умумаҳамиятга эга бўлган федерал қонунлар ва қарорлар қўйилишига рухсат беради. Демак, референдумнинг Предмети бўлиб федерал конституция тамойили бўлган ҳар қандай масала бўлиши мумкин. Буни биз юқорида Швейцария Ко н ституцияси мисолида кўрдик. Лекин айрим давлатларда референдум предметига чекловлар ҳам белгилаб қўйилган бўлиши мумкин. Масалан, Италия Конститу-циясининг 75-моддаси 2-қисмига кўра, референдумга қуйидаги қонунлар қўйилмаслигини белгилаб беради: солиқлар тўғрисидаги, бюджет тўғрисидаги, амнистия ва афв этиш тўғрисидаги, халқаро шартномаларни ратификация қилиш ваколати тўғрисидаги масалалар. Дания Конституциясининг кўра, референдумга молия-бюджет дастурлари, фуқаролик тақдим этиш, монархнинг статуси ва шунга ўхшаш масалалар қўйилмайди. Давлат суверенитетига, демократик давлатларда, олий ҳокимият органлари ваколатларининг ўзгаришига ва шу кабиларга тааллуқли масалалар, албатта, референдум орқали ҳал этилади. Мажбурий референдумда тегишли қонун лойиҳаси бутун сайловчилар корпуси томонидан ратификация қилиниши (расман тасдиқланиши) шарт. Масалан, Америка Қўшма Штатларида Конституцияга ўзгартириш киритиш ҳақида лойиҳа тақдим қилинган бўлса, у барча, 50 та штатларда маъқулланган бўлиши лозим. Баъзан эса референдум ҳокимиятнинг конституциявий орган-лари

ўртасидаги келишмовчиликлар ёки ихтилофларни ечиш восита-си сифатида намоён бўлади. Бунга бир мисол. Швейцария Консти-туциясининг 120- моддаси 1-қисмида кўрсатилишича, Федерал Конс-титуциявий мажлис (парламент) штат (палата) ларидан бири Конс-титуцияни қайтадан кўриб чиқиш тўғрисида қарор чиқарса, бунга бошқа штат (палата) норозилик билдирса, бу масала референдумга қўйилади. Биз кўриб ўтган биринчи мисол (Испания Конституцияси 151-моддаси 1-қисми ва Швейцария Конституциясининг 123-моддаси 1-қисми) мутлақ мажбурий референдумга мисол бўлади. Референдумнинг учинчи шакли бу бекор қилувчи референдум - дир. Бундай референдум халқ ветоси деб ҳам номланади ва фақатгина бирон-бир қонун ёки актни тўлиқ ёки қисман бекор қилиш масала-сини ечишдагина қўлланилади. Бундай референдумнинг махсус предмети парламентни тарқатиш ёки чақириш масаласи ҳисоблана - ди. Бундай предмет эса кам учрайди. Кўп ҳолларда маҳаллий референдумлар факультатив ҳисоблана-ди. Мажбурий референдум предмети бўлиб, ҳудудий тузилиши, айрим ҳолатларда эса, молиявий масалалар ҳам бўлиши мумкиндир. Масалан, 1999 йилги маҳаллий ўз-ўзини бошқарув тўғрисидаги Венгрия қонунчилигига кўра, халқ қуйидаги масалалар бўйича овоз бериш мумкин: 1. жамоаларни бирлаштириш ва ажратиш тўғрисидаги масалалар; 2. янги жамоаларни ташкил этиш тўғрисидаги масалалар; 3. маҳаллий вакиллик органи ташкил этиш тўғрисидаги масалалар; 4. ўз-ўзини бошқариш органлари қарорлари билан белгилаб қўйилган масалалар; Мазкур қонун бўйича референдумга қуйидаги масалалар қўйилмайди: 1) бюджет тўғрисида ; 2) маҳаллий солиқлар тўғрисида; 3) кадрлар масалалари тўғрисида;

Кўпинча, Конституция ва қонунлар, агар референдумга қўйилган масала инкор қилинган бўлса, қайта референдум ўтказишни тақиқлайди. Масалан, Италияда айнан ўша рад этилган масала бўйича референдум 5 йил ўтмасдан олдинроқ ўтказилиши мумкин эмас. Венгрияда эса бу муддат 2 йил қилиб белгиланган, агар Конституция лойиҳаси бўлса, унда 1 йил ўтгандан сўнг қайта референдум ўтказилиши мумкин. 3-§. Референдум натижаларини аниқлаш Референдумда актив сайлов ҳуқуқига эга бўлган барча сайлов-чилар қатнашиш ҳуқуқига эга. Масалан, 1958-йилги халқ сайлов тўғрисидаги Австрия Федерал қонунининг 1972 йилги таҳририда ёзилишича: “Овоз бериш ҳуқуқига сайлов ўтказиш бўйича кампания бошланган куни Миллий кенгашдаги сайловларда қатнашиш ҳуқу-қига эга бўлган барча эркаклар ва аёллар эга”. Агар, масалан, парламентнинг турли хил палаталари ёки давлат органларидаги сайловларда қатнашиш учун актив сайлов ҳуқуқига эга бўлиш шарти ҳар хил бўлса, референдумларда қатнашиш ҳуқуқи Парламентнинг қуйи палатасидаги сайловларда актив сайлов ҳуқуқи билан қатнашиш шарт қилиб қўйилади. Бундай шартлар маҳаллий референдумларда ҳам амал қилиши мумкин. Референдумда сайлов тенг бўлади яъни ҳар бир сайловчи, бошқа сайловчи қанча овозга эга бўлса, у ҳам шунча овозга эга бўлади. Сайловларда қатнашиш қоидалари билан бир қаторда референ-думда қатнашиш эркин ёки мажбурий эканлиги тўғрисидаги масала ҳам ҳал қилиниши керак. Референдумда овозлар бевосита таклиф қилинаётган қарорга ёки унга қарши берилади. Сайлов яширин бўлиши керак. Референдумга овоз бериш умумий, тенг, тўғридан-тўғри ва яширин бўлиши керак. Бу тўртта принцип ҳар бир демократик сайловларнинг асосини ташкил қилади.

Референдум ташаббуси ва уни белгилаш ҳуқуқи қуйидагиларга тегишлидир: 1. д авлат бошлиғига; 2. парламентга; 3. баъзан уларнинг иккаласига ҳам; 4. ҳукумат га; 5. парламент депутатлари гуруҳига; 6. ҳокимия т инг ҳ у д у дий органларига; 7. сайловчилар гуруҳига; Референдум ташаббуси ҳуқуқига эга бўлиш давлат қарорларини қабул қилиш ва уларга махсус даража бериш имкониятини беради. Оппозиядаги партияларга эса бундай ҳуқуққа эга бўлиш давлатни бошқараётган партиялар билан бўладиган баҳсларда халққа бу баҳсни ечиш билан мурожаат қилиш имконини беради. Сайловчилар гуруҳи ташаббуси билан ўтказиладиган референ-дум петицион ҳисобланади. Чунки у учун бирор бир масала юзаси-дан халқ сайловини ўтказиш талаби билан петиция имзоланиши керак. Масалан, 1949 йилдаги Венгрия Конституциясининг 1990 йилдаги таҳририда ёзилишича, умумхалқ сайлови Давлат Мажлиси томонидан тайинланади; Республика Президенти бундай ташаббус билан чиқиш ҳуқуқига эга. Кам сонли мамлакатлар референдум жараёни асосларини Конс-титуция орқали тартибга солади. Масалан, 1991 йилги Македония Конституцияси 73- моддасига биноан, парламент депутатлар умумий сонидан кўпчилиги овоз берган тақдирдагина референдум тайинлай-ди. Ушбу модданинг 3-қисмига кўра, 150000 сайловчиларнинг тала-бига биноан, ҳам парламент референдум тайинлайди. 1990 йилги Хорватия Конституциясига биноан, референдум тайинлаш ҳуқуқига фақат вакиллар палатаси ва президент эга, лекин бу ўринда ҳукумат раисининг имзоси орқали ҳукумат таклифи билан бу ҳуқуқ амалга оширилиши мумкин.

Италияда эса Конституциясининг 75-моддаси 5-қисмига биноан, референдум 500000 сайловчи ёки 5 та вилоят кенгаши талаби бўйича тайинланади. Референдумни ташкил этиш. Бу институт яъни (референдумни ташкил этиш институти назарда тутилмоқда) давлат ва маҳаллий органларга сайловлар институтларига ўхшаб кетади ва бирга қўлланилиши мумкин. Масалан, Испания қонунчилиги бўйича:  референдум бўйича иш юритиш сайлов ҳуқуқига буйсунади;  жамоат бирлашмалари ҳуқуқлари парламент сиёсий гуруҳ-ларига ва парламент сайловларида 3% дан кам овоз олмаган шундай гуруҳларга ҳам татбиқ этилади;  сайлов кенгашлари референдум тайинлаш тўғрисидаги декрет-дан кейинги 15 иш куни давомида ташкил қилинади;  поч т а учун имтиёзли тарифлар жорий қилинади;  овозларни ҳисоблашни текшириш провициал сайлов кенгаш-лари томонидан 5 кунлик иш куни мобайнида ўтказилиши керак;  эътирозлар маъмурий сайлов баҳслари бўйича палаталар томо-нидан кўриб чиқилади ва улар қуйидаги қарорларни қабул қилиши мумкин: а) эътирозга йул қўйилмаслиги тўғрисида; в ) овоз бериш ва унинг натижаларининг ҳақиқийлиги тўғрисида; с) сайловларнинг хакикийлиги ва натижаларни янгидан эълон қилиш зарурлиги тўғрисида; d) сайловларнинг ҳақиқий эмаслиги тўғрисида. Референдумга қўйилган масалага муносабат албатта, овоз берувчиларда бўлиши керак. Бу ерда овоз берувчи қўйилган масала, яъни қонун матни, бирор бир тадбир ўтказилишига рози эканлиги асосий роль ўйнайди. Референдумда жавоб “ҳа” ёки “йўқ” тарзида бўлиши жуда кўп ҳолларда учрайди. Бундан ташқари. халқ танлови (яъни овоз берув-чига масалани ечишнинг икки ёки ундан ортиқ вариантлари, йўллари тақдим

қилиниши) ҳам бўлиши мумкин. Масалан, афзал кўрган вариантни белгилаш (масалан «хоч» билан). Бундан ташқари, қаттиқ ва юмшоқ талаблар мавжуд. Қаттиқ талабда биз юқорида кўриб ўтганимиздек, “ҳа” ёки “йўқ” деб жавоб бериш талаб қилинади. Юмшоқ талаб эса маъқул жавоб икки ёки ундан ортиқ вариант-лар бўлишини назарда тутади. Масалан, Швейцария Конституцияси-нинг 12- моддаси б-қисмига кўра, агар 100000 сайловчи Конститу-циясига тузатиш лойиҳасини таклиф қилса, федерал мажлис эса, уларга карши лойиҳани илгари сурса, сайловчиларга 3 та масала таклиф қилиниши мумкин: 1. Сайловчи сайловчиларнинг лойиҳасини амалдаги Конститу-циясига мувофиқ деб билиш ёки билмаслик тўғрисида; 2. Сайловчи қарши лойиҳани амалдаги Конституциясига муво-фиқ деб билиш ёки билмаслик тўғрисида; 3. Агар иккала лойиҳа ҳам референдумда кўллаб қувватланса, улардан қай бири кириши тўғрисида; Бундан хулоса қилиш мумкинки, агар иккала лойиҳа ҳам қўллаб қувватланса, қарор учинчи саволга жавоб бериш билан аниқланади. Юқоридаги халқ танловини бир нечта масалалар қўйиладиган референдумлардан фарқлашимиз лозим. Сабаби, халқ танловида айнан бир масала бўйича уни ечишнинг икки ёки ундан ортиқ вариантлари таклиф қилинади. Иккинчи ўринда эса, ҳар бир масала бўйича алоҳида референдум ўтказилади. Сўнгра бир нечта масалалар бўйича қарорлар қабул қилинади. Масалан, Австрияда, умумий битта бюллетен чиқарилади, фақат ҳар бир масала араб рақами билан белгилаб қўйилади. Референдум натижаларини аниқлаш учун сайловнинг ҳақиқий-лиги тўғрисидаги масалани ечиш керак бўлади. Аввало референдум ҳақиқий деб топилиши учун унда қонунчиликда белгиланган миқдор қатнашиши шарт. Масалан, Италия қонуни овоз беришда рўйхатга олинганларнинг кўпи иштирок этиши кераклигини кўзда тутади (мажбурий вотум амал қилади). Венгрия қонунчилиги бўйича эса, сайловларда сайловчиларнинг

ярмидан кўпи иштирок этиши керак ва сайловчиларнинг ярмидан кўпи масалага бир хил жавоб бериши керак. Қарор овоз беришда, иштирок этаётган сайловчиларнинг кўпчилиги томонидан ёқланган бўлса, маъқулланган деб ҳисобланади. Бу ҳолат жуда кўп давлат-ларнинг қонунчилигида учрайди. Масалан, Австрия Федерал Конс-титуциявий қонуни бўйича “халқ сайловини ўтказишда қарор оддий кўпчилик овози билан қабул қилинади”. Македония Конституциясинипг 73-моддасига биноан, овоз беришда сайловчилар умумий сонининг ярмидан кўпи иштирок этганлиги шарти билан қарор учун кўпчилик овоз берган бўлса, у қабул қилинган деб ҳисобланади. Намибияда эса, 1990 йилги Конституциясининг 132-моддаси 3-қисми бўйича Конституциясига тузатиш киритиш учун умумий овозлар сонининг 2/3 қисми ёқлаб овоз берган тақдирдагина қарор маъқулланган деб ҳисобланади.

O'xshashlar

Референдум (Плебисцит)

Олий Мажлис ташкил топишининг ҳуқуқий асоси

Қорақалпоғистон Республикасининг Конституцивий мақоми ( коракалпогистон республикаси конституциявий макоми

Қорақалпоғистон Республикасининг Конституцивий мақоми ( Коракалпогистон макоми )

Хукукий давлат ва хокимиятларнинг булиниши тамойиллари. Узбек миллий давлатчилигининг замонавий ривожланиши