Pul vositalarining buxgalteriya hisobi

Pul vositalarining buxgalteriya hisobi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

Pul vositalarining buxgalteriya hisobi Kassa hisob apparatining alohida uchaskasi bo`lib, unga naqd pul mablag`lari va boshqa qimmatliklar (qimmatli qog`ozlar, pulli hujjatlar, pochta markalari va boshqa)ni qabul qilish, berish va saqlash muomalalarini amalga oshirish yuklatilgan. Pul mablag`larining butligi, kassa muomalalarini bajarish bo`yicha moddiy javobgarlik korxona rahbari tomonidan tayinlanadigan kassirga yuklatiladi. Kassa muomalalarini yuritish Markaziy bank boshqarmasining qarori bilan tasdiqlangan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa muomalalarini yuritish qoidalari”bilan tartibga solinadi. Kassada kechiktirib bo`lmaydigan xarajatlarni qoplash uchun zarur bo`lgan belgilangan limit doirasida qoldiq bo`lishi mumkin. Belgilangan limitdan ortiqcha naqd pul kassa faqat ish xaqi, pensiya, nafaqa, stipendiya berish kunlari, uch kun ichida saqlanishi mumkin. Kassaga pulni qabul qilish, bosh buxgalter yoki uning yordamchisi tomonidan imzolangan kassa kirim orderi bilan rasmiylashtiriladi. Bunda pul topshiruvchiga kassir va bosh buxgalter tomonidan imzolangan kvitatsiya beriladi. Kassadan naqd pul kassa chiqim orderi yoki kassa xarajat orderi rekvizitlari o`rnini bosuvchi maxsus shtamp qo`yilgan talabga muvofiq rasmiylashtirilgan hujjatlar (to`lov vedomosti, pul berish to`g`risida ariza, schetlar vab.) bo`yicha beriladi. Kirim kassa orderlari, uning kvitansiyalari va kassa xarajat orderlari buxgalter tomonidan ravshan va aniq qilib yoziladi, bu hujjatlarda xech qanday o`chirish yoki to`g`rilashga, xatto izohlangan to`g`rilashga ham yo`l qo`yilmaydi. Mazkur korxonada ishlamaydigan ayrim shaxslarga pul berishda ularning shaxslarini tasdiqlovchi pasport yoki boshqa hujjat talab qilinadi, kassa xarajat orderining pul olganligi to`g`risida imzo qo`yiladigan joyida taqdim etilgan hujjatning malumotlari ko`rsatiladi.

Turli ehtiyojlar (ish haqi, pensiya, nafaqa va shu kabilar) uchun naqd pul bankdagi hisob-kitob schetidan pul chekiga asosan olinadi. Pul cheki hisob-kitob schetidan unda ko`rsatilgan naqd pulni berish to`g`risida korxonaning bankka bergan buyrug`i bo`lib hisoblanadi. Kassa orderlari bo`yicha pul qabul qilish va to`lash faqat hujjatlar tuzilgan kuni amalga oshiriladi. «Aktiv» atamasi lotincha faoliyatli, amal qilish, mavjud bo`lish degan so`zlardan kelib chiqqan. Shuning uchun aktiv deganda mablag`lar qanday amal qilayotganligini, ishlayotganligini ko`rsatuv-chi mablag`lar guruhlanishini tushunish kerak. Aktivlar - bu oldingi amalga oshirilgan muammolarni yoki oldin sodir bo`lgan voqealar natijasida korxonaga kelib tushgan va ular kelajakda foyda keltiradigan iqtisodiy resurslardir. Aktivlar uch xil xususiyatga ega bo`lishi kerak: a) kelajakdagi iqtisodiy nafni o`zida mujassamlanishi, bevosita va bilvosita pul mablag`lari yoki ularning ekvivalentlarini ko`paytirish imkoniyati; b) bu iqtisodiy naflarni nazorat qilish qobiliyatini mujassamlash; v) oldingi bitimlar yoki boshqa voqealarning natijasi bo`lishi. «Passiv» atamasining ildizi ham lotincha faolsiz, xolis (betaraf) turmoq, tushuntirish kabi so`zlarning ildizidan olingan. Tarixan bu atama dastlab faqat qarzga olingan mablag`larga nisba-tan, ya`ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan qo`lla-nar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablag`larga bo`lgan munosabatda o`zboshimchalik (bemalollik)dan o`zini tutishi kerakli-gi ta`kidlangan edi. Keyinchalik «passiv» atamasi manbalarning boshqa moddalariga ham tarqatilgan bo`lib, faqat korxona majbu-riyatlarini tavsiflabgina emas, mablag`lar turlarini qanday maq-sadlarga mo`ljallanganligini ham tavsiflash uchun ishatiladigan bo`ldi. Manbalarning tarkibiy qismini majburiyatlar tashkil etadi. Subyektning majburiyatlari - bu oldingi amalga oshirilgan muomalalarning natijasi yoki kelajakda o`zida mujassamlangan iqtisodiy nafni chiqib ketishi yoki yangi

majburiyatlarni vujudga kelishi bilan yakunlanadi. Majburiyatlar uch xil xususiyatga ega bo`lishi kerak: a) aktivlarni chiqib ketishi yoki xizmat ko`rsatish yo`li bilan to`lashni vujudga keltiradigan mavjud doimiy majburiyatni o`zida mujassamlashtirishi; b) subyekt uchun majburiyatning bajarilishi shartligi va qariyb muqarrarligi; v) oldingi bitim yoki voqealar natijasi bo`lishi. Uning aktivida ham, passivida ham balans moddalari ikkiga bo`lib ko`rsatiladi. Aktivda: I bo`lim. Uzoq muddatli aktivlar; II bo`lim. Joriy aktivlar. Passivda: I bo`lim. O`z mablag`larining manbalari; II bo`lim. Majburiyatlar. Balans ko`rsatkichlaridan quyidagi iqtisodiy ko`rsatkichlarni aniqlab olish mumkin. Aktivlar aylanma va uzoq muddatli kapitallari yig`indisiga teng. Xo`jalik yurituvchi subyektning o`z mablag`lari aktivlaridan majburiyatlarini ayirganiga teng. Aktiv va passivning har bir unsuri (elementi) mablag`lar turi yoki ularning manbai balans moddasi deb ataladi. Aktivda, masalan, quyidagi moddalar keltiriladi: «Asosiy vositalar», «Tugallanmagan ishlab chiqarish», «Tayyor mahsulot», «Hisob-kitob schyoti» va boshqalar; passivda «Ustav kapitali (fondi)», «Hisobot ishining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)», «Bank kreditlari», «Mol yetkazib beruvchilardan qarzlar» va boshqa moddalar. Buxgalteriya balansining xususiyati aktiv va passivlar pullik yakunlarining tengligidan iborat. Bu talab har qanday korxona ba-lansi uchun majburiydir. Bu talab aktivda ham, passivda ham mab-lag`larning bir xil hajmda, faqat har xil guruhlanishda ko`rsatila-di, ya`ni aktivda - turlari bo`yicha, passivda - manbalari bo`yicha. Ba-lansning nomi ham shunga asoslangan, chunki «balans» so`zi tenglik, barobarlikni anglatadi. Shuning uchun ham balans aktivi va passivi «balans» so`zi

bilan belgilanadi. Balans korxonaning xo`jalik mablag`larini ma`lum bir sanaga tavsiflab, uning o`tgan davrdagi barcha faoliyat natijasini qanday holatga olib kelganligini ko`rsatadi. Shunday qilib, balans korxona mablag`larining turlari va ularning manbalari haqidagi muhim ax-borotga ega bo`lgan xo`jalik yuritish subyektlari ishining yakunlari to`g`risidagi hisobot, desak bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2003 yil 24 yanvarda ro`yxatga olingan O`zbekis-ton Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 27 dekabrdan 140-sonli buyrug`i bilan moliyaviy hisobotlarning yangi shakllari tas-diqlangan. Quyida ushbu bo`yruq bilan tasdiqlangan balans shaklini keltiramiz. Balans aktivida mazkur korxona ixtiyoridagi mablag`lar turi va ularning ma`lum davrda aylanishidagi joylanishi keltiriladi. Masalan, aktivning birinchi moddasida dastlabki qiymatda berilgan «Nomoddiy aktivlar» korxona ixtiyoridagi sezilarsiz aktivlarning qiymatini tavsiflaydi. Navbatdagi «Amortizatsiya» moddasi nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati qanchaga kamayganini ko`rsatadi. «Qoldiq qiymat» moddasi nomoddiy aktivlarning amortizatsiya summasini ayirib tashlangandan keyingi qolgan qiymatini aks ettiradi. «Asosiy vositalar» dastlabki qiymat moddasida korxona ixtiyoridagi mehnat vositalarining qiymatini ko`rsatadi. Shuningdek, qayta tiklash qiymati eskirish va asosiy vositalarning qoldiq qiymati va hokazolarni aks ettiradi. «Ishlab chiqarish zahiralari» moddasi korxona ixtiyoridagi «Xom ashyo va materiallar», «Yordamchi materiallar», «Yoqilg`i» va ombordagi boshqa ishlab chiqarish zaxiralarining qiymatini umumiy summada aks ettiradi. «Tugallanmagan ishlab chiqarish» moddasi korxonaning har xil sexlarida tayyorlanishi hali oxirigacha yetkazilmagan buyumlarga qilingan sarflar summalarini aks ettiradi. «Tayyor mahsulot» - bu mazkur korxonada tayyorlangan va sotish uchun mo`ljallangan buyumlardir. «Kassa» va «Hisob-kitob schyoti» moddalarida muayyan davrda korxona ixtiyoridagi pul mablag`larining summasi ko`rsatiladi. «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo`naklar», «Boshqa debitorlik qarzlari» va

hokazo moddalarda esa boshqa xo`jalik yuritish subyektlarning ushbu korxonaga undan sotib olingan mahsulot uchun («Haridorlar») va boshqa muomalalar bo`yicha («Boshqa debitorlar») qarzlari aks ettiriladi. Ko`rinib turibdiki, aktiv moddalari juda aniq bo`lib, ularning mazmuni ko`p tushuntirishlarni talab qilmaydi. Passiv moddalari esa boshqachadir. Bu moddalardan ba`zilarining mohiyatini ularning qanday maqsadga tayinlanishiga qarab aniqlab olish har doim oson bo`lavermaydi. Passivdagi har bir moddaning mazmunini aniq ko`z oldiga keltirish uchun passiv umuman nimani aks ettirishini yaxshi bilib olish lozim. Yuqorida aytilganidek, passiv aktivda ko`rsatilgan korxona mablag`larining manbaini aks ettiradi. Passivning birinchi moddasi «Ustav kapitali (fondi)»dir. Uning summasi korxonaning yaratilish paytida shakllantirilgan mablag`lar miqdoridan iborat. Bunda korxonaning o`z mablag`larining umumiy summasi ko`rsatiladi va bu manbadan berilgan mablag`lar-ning o`zi balans aktivining moddalarida aniq gavdalantirilgan bo`ladi. «Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» moddasida (kredit saldosi) korxonaning faoliyat ko`rsatishining boshidan boshlab hisobot davrigacha bo`lgan vaqt ichida jamg`arilgan (kapitallashtirilgan) foyda summasini aks ettiradi. «Uzoq muddatli kreditlar» moddasida korxonaning bankka bo`lgan uzoq muddatli qarzi aks ettiriladi. Bu moddada ko`rsatilgan summa korxona tomonidan olingan uzoq muddatli bank kreditini aks ettirib, belgilangan davrda qaytarishi kerak. Mazkur modda korxona ixtiyorida hozircha bo`lgan (korxona tomonidan bankdan olingan) pul mablag`larining miqdorini ko`rsatadi, deb o`ylash noto`g`ri bo`ladi, chunki bank tomonidan kredit ko`rinishida beriladigan pul mablag`-lari odatda korxonaning hisob-kitob schyotiga yozib qo`yiladi yoki mol yetkazib beruvchilardan bo`lgan qarzni uzish uchun o`tkaziladi. Demak, bu mablag` balansning boshqa moddalarida aks ettiriladi. «Kreditorlar» modasining «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar» qatorida keltirilgan summa korxonaning mol yetkazib beruvchilardan sotib olingan har xil moddiy boyliklari uchun bo`lgan qarzini ko`rsatadi.

«Mehnatga haq to`lash bo`yicha qarzlar» moddasida korxonaning ishchilar va xizmatchilariga hisoblangan ish haqiga doir majburiyatlari aks ettiriladi. Boshqacha qilib aytganda, bu modda korxona tomonidan ishchi va xizmatchilarning bajargan ishlari uchun to`lanishi kerak bo`lgan ish haqi summasi qancha ekanligini ko`rsatadi. «Budjetga to`lovlar bo`yicha qarz» moddasi korxonaning budjet oldidagi undan undiriladigan har xil soliqlar va ajratmalarni to`lash bo`yicha majburiyatlarining summasini, ya`ni moliya tashkilotlariga bo`lgan qarzning miqdorini aks ettiradi. To`lanishi lozim bo`lgan summa aniqlanganidan keyin, korxona o`z balansining passivida shu modda bo`yicha uning summasini ko`rsatadi. Buxgalteriya balansi quyidagi belgilariga qarab tasniflanadi: 1. Tuzish vaqtiga qarab: a) kirish balansi; b) joriy (davriy) balans; v) tugatish balansi; g) ajralish balansi; d) qo`shilish balansi; j) sanatsiya balansi. Tuzish manbalariga qarab: a) inventar balanslari. Faqat inventar (ro`yxati) vositalari asosida tuziladi; ular qisqartirilgan variantda hisoblanadi. Bunday balanslar mavjud mulk asosida yangi korxonalar vujudga kelganda yoki xo`jaliklar o`z shaklini o`zgartirganda (davlat korxonalari aksioner jamiyatlariga aylantirilganda) talab qilinadi; b) daftar balansi - inventarizatsiya o`tkazish yo`li bilan oldindan tekshirilmasdan faqat daftarlardagi yozuvlar asosida tuziladi; v) bosh (generalniy) balans - hisob va inventarizatsiya ma`lumotlariga asosan tuziladi.

Axborot hajmi bo`yicha: a) yakka balans - faqat bir korxona axborotini aks ettiradi; b) yig`ma balans - barcha korxonalar mablag`larining umumiy holatini aks ettiruvchi summalarni mexanik qo`shish yo`li bilan tuziladi; v) konsolidallashgan balans. Faoliyat xarakteri bo`yicha: a) asosiy balans - korxonaning asosiy faoliyat turi va ustaviga to`g`ri keladigan balans; b) asosiy bo`lmagan balans - korxonaning boshqa faoliyat turlari (yordamchi xo`jaliklari, transport, turar joy-kommunal xo`jalik va h.k.) bo`yicha tuziladigan balans. Mulk shakli bo`yicha: a) davlat korxonalari balansi; b) aksioner jamiyatlari balansi; v) munitsipal (shahar boshqarmasiga qarashli) balansi; g) qo`shma korxonalar, kichik va xususiy korxonalar balansi. Aks ettirish obyekti bo`yicha: a) huquqiy shaxs bo`lgan korxonaning mustaqil balansi; b) alohida balans (filiallar, sexlar, bo`linmalar balansi). Tozalanish usuli bo`yicha: a) brutto-balansi - bu barcha tartibga soluvchi moddalarni o`z ichiga oluvchi balans; b) netto-balans - bu barcha tartibga soluvchi moddalarni chiqarib tashlab tuzilgan balans. Bizning Respublikamizda netto balansi qo`llaniladi.

Bu xo`jalik muomalalarining har biri sodir bo`lganda balansga ta`sir qilib, balans moddalari summalarini o`zgartirib yuboradi. Lekin bu xo`jalik muomalalari balansga faqat to`rt xil yo`l bilan ta`sir etadi. Birinchisi, shunday xo`jalik muomalalari borki, ular balansning faqat aktiviga ta`sir etadi. Bunda balansning aktivida bir modda summasi ko`payib, ikkinchi modda summasi ayni shu summaga kamayadi, lekin balansning umumiy summasi o`zgarmaydi. Ikkinchisi, shunday xo`jalik muomalalari sodir bo`ladiki, ular balansning faqat passiviga ta`sir qilib, passivda bir modda summasi ko`payib, ikkinchi modda summasi ayni shu summaga kamayadi. Bunda ham balansning umumiy summasi o`zgarmaydi. Uchinchisi, shunday xo`jalik muomalalari sodir bo`ladiki, ular balansning aktiviga ham, passiviga ham ta`sir etib, ular summasini ko`paytirib yuboradi. To`rtinchisi, shunday xo`jalik muomalalari sodir bo`ladiki, ular balansning aktiviga ham, passiviga ham ta`sir etib, ular summasini kamaytirib yuboradi. Balansga ta`sir qiladigan bunday o`zgarishlarni misollarda keltiramiz. Buxgalteriya balansi hisobot davrining I - kuniga tuziladi. Xo`jalik faoliyatini amalga oshirishda xo`jalik mablag`lari tarkibi va xajmi sodir bo`layotgan muomalalar ta`sirida uzluksiz o`zgarib turadi.Bu o`zgarishlar balansga, albatta, ta`sir etadi. Balans Misolni ko`rib chiqayotganda korxona mablag`lari xo`jalik muo-malalarida qatnashayottanda, o`zgarmasdan qolmasligiga e`tibor be-ramiz; keyinchalik ular yangi xususiyatga ega bo`ladilar yoki bir shak-ldan ikkinchi shaklga o`tadilar. Shuning uchun davr boshiga ko`rsatil-gan dastlabki holati katta o`zgarishlarga duch keladi. Lekin bunda mablag`lar turining umumiy summasi bilan ularning manbalarining umumiy qiymati o`rtasidagi tenglik hech qachon buzilmaydi. Birinchi muomala. Kassadan korxona xodimlariga hisobdorlik shartlari bilan 60 so`m berildi. Pul berilgandan keyin «Kassa» moddasidagi summa 60 so`mga

kamayadi va 40 (100-60) so`mni tashkil qiladi. Shu bilan bir vaqtda pullarning hisobdorlik shartlari bilan berilishi hisobdor shaxsning ushbu korxonaga qarzining paydo bo`lishiga olib keladi. Demak, balans aktivida hisobdor shaxsning korxonaga bo`lgan 60 so`mlik qarzi aks ettiriladigan «Debitorlar» moddasi paydo bo`la-di. Bunda ushbu muomala ta`sir etgan har ikkala balans moddasi ham aktivdir. Mazkur hodisadan mablag`lar aktivining bir moddasidan ikkinchisiga o`tishigina sodir bo`ldi. Aktivning jami o`zgarmaydi va aktiv hamda passiv summalar o`rtasidagi tenglik saqlanib qoladi. Birinchi muomaladan keyin balans quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: Ikkinchi muomala. Sof foydaning bir qismi (10000 so`m) hiso-bidan korxona ishining natijalarini yakunlashda qabul qilingan qarorga binoan rezerv kapitali tashkil etilgan. Mazkur muomala korxonaning taqsimlanmagan foydasini 10000 so`mga kamaytiradi, lekin balansda yangi modda paydo bo`ladi: xuddi shu summaga rezerv kapitali ko`payadi. Demak, endi foyda miqdori 20000 (30000-10000) so`mni, zaxira fondi esa 10000 so`mni tashkil qiladi. Ikkinchi muomala natijasida faqat mablag`lar manbai o`zgaradi. Bir manba (foyda) ning kamayishi hisobiga boshqa (zaxira fondi) manba paydo bo`ladi. Bu muomala faqat passiv moddalarga tegishlidir. Bunda passivning jami summasi o`zgarmaydi. Demak, aktiv va passiv summalaridagi tenglik ham buzilmaydi. Ikkinchi muomaladan keyingi balansni tuzamiz: Uchinchi muomala. Mol yetkazib beruvchilardan sotib olingan 25000 so`mlik materiallar korxonaga kelib tushdi, lekin puli to`lanmadi. Mazkur muomala, birinchidan, materiallarning miqdori ko`pa-yishiga olib keladi. Demak, balansning «Xom ashyo va materiallar» moddasi 25000 so`mga oshadi. Ikkinchidan, materiallar mol yetkazib beruvchilardan sotib olinib, puli hali to`lanmagani uchun, korxona-ning mol yetkazib beruvchilar oldida qarzi paydo bo`ladi. Balansda bu «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar» moddasi bo`yicha aks etti-rilib, uning summasi ham 25000 so`mga oshadi va 75000 so`mga teng

bo`ladi. Balansda aks ettirilish tavsifi bo`yicha ushbu muomala oldin-gisidan farq qiladi. U bir vaqtning o`zida aktiv va passivga tegish-lidir. Lekin uning aktivda ham, passivda ham yuzaga keltirgan o`zga-rishlari bir xil summada ifodalanadi va bir tomonga yo`naltiril-gandir. Demak, aktiv va passivning jami summalari bir xilda o`zgaradi, ularning o`rtasidagi tenglik saqlanib qoladi. To`rtinchi muomala. Hisob-kitob schyotidan bankka kredit bo`yicha qarzni uzish uchun 20000 so`m o`tkazilgan. Bu muomala hisob-kitob schyotidagi pul mablag`larining kamayishiga olib keladi va bir vaqtning o`zida korxonaning kreditlar bo`yicha qarzining qisqarishiga olib keladi. Demak, balansda «Hisob-kitob» schyoti bo`yicha summa 29900 (49900 - 20000) so`mgacha kamayadi va «Bank kreditlari» passiv moddasi bo`yicha 0 (20000 - 20000) gacha kamayadi, ya`ni bu modda passiv moddasidan chiqarib tashlanadi. To`rtinchi muomala balans yakunlarini bir miqdordagi summaga kamaytirdi. Shuning uchun balans aktivi va passivi yakuniy summalari o`rtasidagi tenglik bu muomaladan keyin ham saqlanib qoladi. To`rtinchi muomaladan keyin balans quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: Bunga o`xshagan muomalalar xo`jalik faoliyatida ko`plab uchraydi. Keltirilgan to`rtta muomalalar ularni balansda aks ettirishning sodir bo`lishi mumkin bo`lgan hodisalarni o`z ichiga oladi (balans o`zgarishlarining turlari). Boshida balansning faqat aktiviga yoki passiviga ta`sir qiladigan voqealar (birinchi va ikkinchi muomalalar) ko`rsatilgan edi. Bunda balansning aktivi va passivini o`zgartirmaydigan summalarning faqat qayta guruhlantirilishi bo`lib o`tgan edi. Bu balans o`zgarishlarining birinchi va ikkinchi turlaridir. Boshqa muomalalar balansning aktiviga ham passiviga ham ta`sir etadi. Bunda har ikkala ta`sir qilinadigan moddalar ularning ko`payishi (uchinchi muomala) yoki kamayishini (to`rtinchi muomala) yuzaga keltiradi. Yuqoridagi bayonlarga asoslanib, balansli o`zgarishlar turlaridagi tarzda ifodalash mumkin: Balansli o`zgarishlar turlarining mohiyatini aniqlash balans

xususiyatlarini, ya`ni har qanday muomala uning, albatta, ikki moddasiga ta`sir etishini va hech qachon aktiv bilan passiv o`rtasidagi tenglikni buzmasligini tushunib olish uchun zarurdir. O`zbekiston Respublikasi bilan chet el mamlakatlari balanslari bir-biridan farq qiladi. Garchi umumiy tashqi ko`rinishida o`xshashlik (ularning ikki tomonlamaligi, qismlarining bir xil nomlanishi va hokazo) bo`lsa ham bu farqlar dastlab oldingi tuzumni ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari bilan shartlangandir. Ularning o`rtasidagi bu farqlarni yaxshi tushunib olish uchun AQShning yirik kompaniyalaridan birining balansini keltirib, uni yuqorida keltirilgan balans bilan solishtirib, ularning xususiyatlarini aniqlash mumkin. Birinchi navbatda shuni ta`kidlash lozimki, ularda o`zlarining mazmunlari bilan farq qiladigan qator moddalar mavjud. Masalan, vatanimiz balansi aktiv moddalari guruhlanishining tuzilishi re-surslarning nolikvidligiga asoslangan, shuning uchun avval asosiy vositalar va ularning eskirishi, nomoddiy aktivlar va ularning amortizatsiyasi, so`ngra ishlab chiqarish zaxiralari, chiqimlar va faqat ulardan keyin pul mablag`lari keltirilgan. Chet el mamlakat-larining balansida esa dastlab pul mablag`lari, keyin ishchi kapital va so`ngida asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar aks ettiriladi. Mablag`lar manbaining muhim moddasi hisoblangan «Ustav kapita-li», shu korxonalar mablag`larining asosiy qismi firmaning xusu-siy kapitali va mulk egalari tomonidan korxonaga qo`yilgan mablag`larning hajmini tavsiflovchi foyda hisobidan tashkil top-ganligini ko`rsatadi. Keltiriltan balansda bundaylar korxonaning aksiyadorlik kapitali, aksiyalarni sotishdan olingan emissiya daro-madida keltirilgan moddalar hamda bizning balansda bitta modda bilan aks ettiriladigan taqsimlanmagan foydadan iborat. Undan tashqari, bizning balansda «Budjetdan moliyalash» moddasi ko`zda tutilgan. Chet el korxonalar balansida davlat budjetidan ajratil-gan mablag`larni aks ettiruvchi moddalar juda kam uchraydi, chunki u yerda davlat faqat uning buyurtmalarini bajaradigan xususiy kor-xonalargagina mablag` ajratadi. Chet el korxonalarining balansida, shuningdek, bizning balanslarimizda ko`zda tutilmagan moddalar mavjud. Ularga, masalan, debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitob

muomalalarining alohida shaklini anglatuvchi «Olinadigan schyotlar va veksellar» va «To`lanadigan schyotlar va veksellar» modda-lari kiradi.Korxona balanslari chet el balanslaridan, shuningdek, bir turdagi moddalarning har xil salmoqqa ega ekanliklari bilan ham farq qiladilar. Masalan, korxona kassasida belgilangan limit- dan ortiq summani, ish haqi berish kunlaridan tashqari, uzoq mud-datda saqlab turish ma`n etilgan, yirik summadagi debitorlik va kreditorlik qarzlari, odatda kam uchraydi. Chet el korxonalari ba-lansida bu moddalarning salmog`i boshqachadir. Bu korxonalar balan-sida «Naqd pullar» moddasining salmog`i ancha kattadir. Bu esa aksiyadorlar va kreditorlarning korxonaning moliyaviy mustahkamli-giga bo`lgan ishonchini saqlab turish imkonini beradi. Lekin bu kor-xonalar balansidagi debitorlik va kreditorlik qarzlar moddasi bo`yicha qoldiqlar bizning balansimizdagiga qaraganda juda yuqori-dir, chunki u yerda tijoratli kreditlash, ya`ni xo`jalik tashkilotlari tomonidan tovarlarni sotish va harid qilishda ular uchun to`lovlar muddatlarini cho`zish yo`lida foydalanish keng tarqalgan.O`zlarining xajmlariga ko`ra boshqa korxonalarga turli-tuman qo`yilmalarni aks ettiradigan moddalar (aktivning 6 moddasi) ko`pdir. «Qimmatli qog`ozlar» moddasi (aktiv moddasi) bilan birgalikda ular ushbu kor-xonaga bo`sh kapitalning yo`nalishini ko`rsatadi. O`zlarining kapi-tallarini boshqa korxonalarga, shu jumladan, chet eldagi korxona-larga qo`yish mumkin.

Adabiyotlar ro`yxati : 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, 2003 y. 2. I.A.Karimov “O`zbekiston XXI-asr bo`sag`asida xavfsizlikka tahdid barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”. –T.: O`zbekiston, 1997 y. 3. I.A.Karimov “O`zbekistonda demokratik o`zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo`nalishlari ”. –T.: O`zbekiston, 2002 y. 4. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir”. –T.: O`zbekiston, 2005 y. 5. Karimov I.A. «Yangicha hayotni eskicha qarash va yondashuvlar bilan qurib bo`lmaydi». Xalq so`zi gazetasi. 17 fevral 2005 y. 6. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi. T.; 2004 y. 7. Xolbekov D. Buxgalterlik - faxrli kasb. Iqtisod va siyosat, 1996y, №8- bet 8. Do`stmurotov R. Asosiy vositalar auditini tashkil etish, Iqtisod va hisobot. 1998 y №7-bet 9. Qayumov U.K. Sud buxgalteriyasi ekspertizasi. T, 1993 y. 10. Qayumov X. Sud buxgalteriyasi ekspertizasi nazariy asoslari. T.1992y. 11. Maxbubov M.M. Jumamuratov.SH. Dastlabki tergovda hujjatli reviziya va sud buxgalteriyasi ekspertizasi. O`quv qo`llanma. T. 1989y . 12. Ortiqov A.A. Iqtisodiy-huquqiy atamalarning izohli lug`ati, T.1996y. 13. Ostanakulov. M. Buxgalteriya hisobi nazariyasi . Oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik. T,1993y. 14. Raxmonov K. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish. Iqtisod va hisobot. 1998.№5-bet 15. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Hisob yuritish jarayonining umumiy tavsifi

Mutaxassis iqtisodchilarni tergov va sud harakatlariga jalb qilish

O`zbekiston Respublikasida moliyaviy xo`jalik nazorati va taftish o`tkazishning tashkil qilinishi

Moddiy boyliklar, tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish bo'yicha buxgalteriya hisobini yuritishning xususiyatlari

Oila va ommaviy axborot vositalarining konstitutsiyaviy maqomi