Oila va ommaviy axborot vositalarining konstitutsiyaviy maqomi - Huquqshunoslik - Referatlar

Oila va ommaviy axborot vositalarining konstitutsiyaviy maqomi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68 KB

Ko'chirib olish

Oila va ommaviy axborot vositalarining konstitutsiyaviy maqomi Reja: 1. O`zbekistonda oilaning Konstitutsiyaviy maqomi 2. Ommaviy axborot vositalarining Konstitutsiyaviy - huquqiy maqomi

O`zbekistonda oilaning konstitutsiyaviy maqomi O`zbekistonda oila haqida g`amxo`rlik konstitutsiyaviy yo`l bilan amalga oshiriladi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining uchinchi bo`lim XIV bobi "Oila" deb nomlanib, unga to`rt modda – 63-66-moddalar bag`ishlangan. "Oila jamiyatning asosiy bo`g`inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo`lish huquqiga ega. Nikoh tomonlarning ixtiyoriy roziligi va teng huquqliligiga asoslanadi", deyiladi Konstitutsiyaning 63-moddasida. O`zbekistonda 25 milliondan ortiq aholi yashaydi. Ayni paytda 4 million 800 mingga yaqin oila bo`lib, aholining 98 foizini ana shu oilalarning oila a`zolari tashkil etadi. Har yili 540-550 ming bola tug`ilmoqda. Aholini o`rta yoshi 70 yosh. Ayollar 72 yosh, erkaklar 68 yosh. Mamlakatimizda 5 milliondan ortiq tug`ish yoshidagi ayollar mavjud. Yiliga o`rta hisobda 170 ming yosh oila vujudga kelmoqda. O`zbekistonda har bir oila va har bir insonning turmush farovonligini oshirish, fuqarolar totuvligini mustahkamlash davlat siyosati darajasiga ko`tarilgan. Prezident I.A.Karimov bu boradagi vazifalari haqida gapirib: "Eng muhim vazifa – xalqchil, adolatparvar jamiyatni vujudga keltirish. Bu jamiyat poydevorini, eng avvalo, boy va badavlat, mehnat qadrini biladigan, ma`naviy sog`lom hamda madaniy saviyasi baland minglab va millionlab oilalar tashkil etadi",-deb ta`kidlaydi. O`zbekiston Respublikasida oilaga jamiyat va davlat g`amxo`rligi kun sayin oshib bormoqda. Chunki katta-kichik jilg`alar va irmoqlardan ulkan daryo hosil bo`lgani kabi, oilalar majmuidan jamiyat paydo bo`ladi. Muayyan jamiyatning hayot tizimi, ong yuksakligi mana shu oilalar majmuining darajasiga bog`liq. Shunday ekan, jamiyatni rivojlantirish uchun barcha diqqat-e`tibor, eng avvalo, oilaga qaratilmog`i lozim. Har bir oila a`zosining jamiyatni tushunishi, hayot, mehnat, qonun va huquqni qay darajada anglashi va unga rioya qilishi jamiyat ravnaqini belgilovchi muhim omildir.

Oilaning jamiyat tomonidan muhofaza qilinishi unga nisbatan g`amxo`rlikning yangi shakli hisoblanib, bunga alohida e`tibor berish kerak. Davlatning oila to`g`risidagi g`amxo`rligi katta hajmda uy-joy qurilishi, bolalar muassasalarining keng shahobchalarini barpo etish va rivojlantirish, maishiy xizmat, bola tug`ilganda nafaqa to`lash, ko`p bolali oilalarga nafaqalar va imtiyozlar berish, shuningdek, oilaga nafaqa va yordam berishning boshqa turlarini rivojlantirish orqali namoyon bo`lmoqda. Oilani himoya qilishning konstitutsiyaviy qoidalari deganda, davlat organlarining onalik va bolalikni muhofaza qilish, oilani mustahkamlash, oila a`zolarining qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilish, oilaviy munosabatlarga mas`uliyatsizlik bilan qarashga qarshi kurashish tushuniladi. Bu tadbirlar iqtisodiy, ma`naviy va huquqiy vositalar yoramida bejariladi. Davlat tomonidan oilaga kun sayin g`amxo`rlik qilish unga har taraflama moddiy yordam berish insonparvar demokratik huquqiy davlatning muhim vazifalaridan biridir. Respublikamiz Prezidentining "Ko`p bolali oilalarga nafaqa miqdorini ko`paytirish to`g`risida"gi 1990 yil birinchi farmoni oilaning davlat muhofazasida ekanligidan dalolatdir. Unda ko`p bolali oilalarning moddiy ahvolini, yosh avlodning o`sish sharoitlarini yaxshilash maqsadida onalarga to`lanadigan oylik nafaqa ikki martaga ko`paytirildi. Mazkur farmon o`zbek xalqining bolajonlik tabiatini ko`rsatadi. Keyingi yillarda ham Respublika Prezidentining oilaga aloqador bir qator farmonlari qabul qilindi. Mustaqillik yillarida 2,5 million oila birinchi marta yer uchastkalari oldilar va o`z yer uchastkalarini kengaytirdilar. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 63-moddasining ikkinchi qismida "Nikoh tomonlarning ixtiyoriy roziligi va teng huquqliligiga asoslanadi" deyilgan. Zero, nikoh oila poydevoridir. O`zbekiston Respublikasining amaldagi Oila kodeksi 1998 yil 30 aprel kuni birinchi chaqiriq O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o`n birinchi sessiyasida qabul qilindi va 1 sentabrdan e`tiboran amalga kiritildi. Ushbu kodeks 8 bo`lim, 30 bob, 238 moddadan iborat.

Kodeksning II bo`limi "Nikoh" (13-56-moddalar) masalasiga bag`ishlangan. Qonunda bu bo`lim salmog`li o`rin egallaydi. Nikohga alohida bo`lim ajratilishi maqsadga muvofiq bo`ldi, chunki oila vujudga kelishining birdan-bir asosi, poydevori nikohdir. U odamzod hayotidagi muhim ma`naviy kashfiyotdir. Oila kodeksining 13-moddasiga binoan nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlarida tuziladi. Shunday nikohgina huquq va majburiyatlar vujudga keltiradi. Nikohning tegishli davlat organida qayd eitilishi uning vujudga kelganligini isbotlovchi birdan-bir dalildir. Diniy rasm-rusumlarga binoan tuzilgan nikoh huquqiy ahamiyatga ega emas. Nikohni tuzish nikoxlanuvchilarning fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlariga ariza berganlaridan keyin bir oy muddat o`tgach, shaxsan ularning ishtirokida amalga oshiriladi. Bunday muddatni belgilashdan maqsad bir-birlari bilan yaxshi tanish bo`lmagan shaxslarning yengiltaklik qilib, shoshmashosharlik bilan nikohdan o`tishlariga yo`l qo`ymaslikdan iborat. Nikoh davlat va jamoat manfaatlarini ko`zlab, shuningdek, er bilan xotinning va bolalarning shaxsiy va mulkiy huquqlari hamda manfaatlarini muhofaza etish maqsadida qayd etiladi. Nikohni uning ijtimoiy mohiyati va maqsadiga ko`ra hamda oilani mustahkamlash ehtiyojini, yosh avlodning ahloqi va sihat-salomatligini hisobga olib, bir qator shartlarga rioya qilgan holda tuzish zarurligi belgilandi. Bu talablar nikohdan o`tish shartlari deb yuritiladi. Ular quyidagilardan iborat: nikoh tuzish ixtiyoriydir; nikoh tuzish uchun bo`lajak er-xotin o`z roziligini erkin ifoda etish qobiliyatiga ega bo`lishi kerak; nikoh tuzishga majbur qilish ta`qiqlanadi (Oila kodeksining 14-moddasi). Navbatdagi shart nikoh yoshiga to`lishlik. Nikoh yoshi erkaklar uchun o`n sakkiz yosh, ayollar uchun o`n yetti yosh qilib belgilangan. Uzrli sabablar bo`lganida alohida alohida hollarda nikohga kirishni xohlovchilarning iltimosiga ko`ra, nikoh davlat ro`yxatidan o`tkaziladigan joydagi tuman, shahar hokimi nikoh yoshini ko`pi bilan bir yilga kamaytirishi mumkin

(Oila kodeksining 15-moddasi). Qonunda nikoh tuzishga monelik qiladigan quyidagi holatlar ko`rsatilgan: loaqal bittasi ro`yxatga olingan boshqa nikohda turgan shaxslar o`rtasida nikoh tuzishga yo`l qo`yilmaydi. Respublikada har bir fuqaro faqat yakka nikohda bo`lishi mumkin; nasl-nasab shajarasi bo`yicha to`g`ri tutashgan qarindoshlar o`rtasida, tug`ishgan va o`gay aka-ukalar bilan opa-singillar o`rtasida, shuningdek, farzandlikka oluvchilar bilan farzandlikka olinganlar o`rtasida nikoh tuzishga yo`l qo`yilmaydi. loaqal bittasi ruhiyat buzilishi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) sababli sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslar o`rtasida nikoh tuzishga yo`l qo`yilmaydi (Oila kodeksining 16-moddasi). Qonunga binoan nikohlanuvchi shaxslarni tibbiy ko`rikdan o`tkazish, shuningdek, tibbiy irsiy hamda oilani rejalashtirish masalalari bo`yicha maslahat berish nikohlanuvchi shaxslarning roziligi bilan davlat sog`liqni saqlash tizimi muassasalari tomonidan amalga oshiriladi. Nikohlanuvchi shaxsni ko`rikdan o`tkazish natijalari shifokor siri hisoblanadi va u nikohlanuvchi shaxsga faqat ko`rikdan o`tgan shaxsning roziligi bilan bildirilishi mumkin. Basharti nikohlanuvchi shaxslardan biri tanosil kasalligi yoki odam immuniteti taqchilligi virusi (OITS infeksiyasi) borligini boshqasidan yashirgan bo`lsa, shu shaxs nikohni haqiqiy emas deb topishni talab qilib sudga murojaat etishga haqlidir. Bunday qoidalarni o`rnatuvchi modda O`zbekistonning oila qonunchiligi tarixida birinchi marta paydo bo`ldi. Oila kodeksida belgilangan shartlarning buzilishi sud tomonidan ushbu nikohni haqaqiy emas deb topish uchun asos bo`lishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlatning bolalar haqidagi g`amxo`rligi alohida mustahkamlangan. Ota-onalar o`z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar.

Davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo`lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va o`qitishni ta`minlaydi, bolalarga bag`ishlangan xayriya faoliyatlarini rag`batlantiradi (Konstitutsiyaning 64- moddasi). Ota-ona va bolalarning bir-biriga nisbatan huquq va majburiyatlari bolalarning nasl-nasabiga qarab belgilanadi. Ota-ona va bolalar o`rtasidagi huquqiy munosabatlarni kelib chiqishiga asos bo`lib bolaning otadan paydo bo`lganligi va onadan tug`ilganligi qonun bilan belgilanganligi hisoblanadi. Oila kodeksining 60-moddasiga binoan bolaning shu onadan tug`ilganligi (onalik) fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish organi tomonidan tibbiy muassasaning hujjatlariga ko`ra, bola tibbiy muassasada tug`ilmagan holda esa, boshqa dalillarga asosan belgilanadi. Agar bola tibbiy muassasadan tashqari joyda tug`ilgan bo`lsa, u holda bu yuridik fakt guvohlar ko`rgazmalari va boshqa dalillar bilan belgilanadi. Qonunlarga binoan bolalarning huquqlari ularning tug`ilishi bilan vujudga keladi. Voyaga yetmaganlar quyidagi shaxsiy huquqlarga ega: oilada yashash va tarbiyalanish; ota-onasi va boshqa qarindoshlari bilan ko`rishish; o`zini himoya qilish; o`z fikrini ifoda etish; ism, ota ismi va familiya olish va boshqalar. Oila kodeksini 67-moddasiga ko`ra, bola o`z huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish huquqiga ega. Bolaning huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uning ota-onani (ularning o`rnini bosuvchi shaxslar), qonunda nazarda tutilgan hollarda esa vasiylik va homiylik organi, prokuror va sud tomonidan amalga oshiriladi. Oila kodeksining 90-moddasiga binoan, voyaga yetmagan bolalar o`z ota- onasidan va boshqa shaxslardan qonunda nazarda tutilgan miqdorda va tartibda ta`minot olish huquqiga ega. Voyaga yetmagan bolalar ta`minoti uchun olingan mablag`, pensiya, nafaqa uning otasi yoki onasi tasarrufida bo`lib, bolaning ta`minoti, tarbiyasi va ta`lim olishi uchun sarflanadi.

Oila kodeksini 71-moddasi ota-onaning o`z bolalariga nisbatan teng huquq va majburiyatlarga ega ekanligini belgilaydi (ota-onalik huquqlari). Ota-ona o`z bolalarini tarbiyalash huquqiga ega. Ota-ona o`z bolalarining tarbiyasi, kamoloti uchun javobgardir. Ular o`z bolalarining sog`lig`i, jismoniy, ruhiy, ma`naviy va ahloqiy kamoloti haqida g`amxo`rlik qilishlari lozim. Ota-ona o`z bolalarini tarbiyalashda boshqa barcha shaxslarga nisbatan ustunlik huquqiga ega. Oila kodeksining 79-moddasiga ko`ra ota-onalar o`zlarining ota-onalik majburiyatlarini bajarmasalar u holda ular ota-onalik huquqidan mahrum etiladilar. Ota-onalik huquqidan mahrum qilish ularga ta`sir qiladigan hamma tadbir-choralar tegishli natija bermagandan so`ng qo`llaniladi. Oila kodeksini 96-moddasiga binoan ota-ona voyaga yetmagan bolalarga ta`minot berishi shart. Agar voyaga yetmagan bolalariga ta`minot berish haqida ota-ona o`rtasida kelishuv bo`lmasa, ularning ta`minoti uchun aliment sud tomonidan ota-onaning har oydagi ish haqi va (yoki) boshqa daromadlarining bir bola uchun to`rtdan bir qismi; ikki bola uchun uchdan bir qismi; uch va undan ortiq bola uchun yarmisi miqdorida undiriladi. Bu to`lovlarning miqdori taraflarning moddiy yoki oilaviy ahvolini va boshqa e`tiborga loyiq holatlarni hisobga olgan sud tomonidan kamaytirilishi yoki ko`paytirilishi mumkin. Har bir bola uchun undiriladigan aliment miqdori qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam ish haqining uchdan bir qismidan kam bo`lmasligi kerak (Oila kodeksining 99-moddasi). Qonunlarimizda davlatimizning bolalar va farzandlar to`g`risidagi g`amxo`rlik siyosati aks etar ekan, o`z navbatida farzandlarning teng huquqli ekanligi ham o`rnatilgan. Farzandlar ota-onalarning nasl-nasabidan va fuqarolik holatidan qat`i nazar, qonun oldida tengdirlar. Onalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinadi. Ota-onalarning fuqarolik holati qanday bo`lishidan qat`i nazar farzandlar qonun oldida tengdirlar. O`zbekistonda onalik va bolalikni himoya qilishga juda

katta e`tibor berilmoqda. Onalik ayol kishining eng zo`r his-tuyg`ularidan biri va uning hayotidagi zo`r baxt, juda buyuk shodlik hisoblanadi. Davlat ko`p bolali, serfarzand oilalarga va bolali yolg`iz onalarga katta moddiy yordam bermoqda. Bizda bolalarning huquq va manfaatlarini himoyalashga juda katta e`tibor berilib, bu yo`lda bir qancha tadbir va choralar amalga oshirib kelinmoqda. Ayni paytda Konstitutsiyada farzandlari voyaga yetganlaridan so`ng ota- onalari oldida ma`lum majburiyatlarga ega ekanligi mustahkamlangan. Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o`z ota-onalari haqida g`amxo`rlik qilishga majburdirlar. Voyaga yetgan farzandlar o`z ota-onalari to`g`risida g`amxo`rlik qilishlari lozim. Ular o`z ota-onalariga ma`naviy yordam berishga hamda ko`maklashishga majburdirlar. Ota-onalar turmushidan xabardor bo`lib, sihat-salomatligiga katta e`tibor berishlari kerak. Bolalarning ota-onalari to`g`risida g`amxo`rlik qilish majburiyatlari ilgari ularning ahloqiy majburiyati bo`lib hisoblanadi. Mustaqil respublikamiz yangi Konstitutsiyasini qabul qilish bilan bolalarning bu majburiyati qonuniy konstitutsiyaviy majburiyatga aylanadi. Farzandlar ota-onalarini mehnatga layoqatsiz bo`lib qolganlarida, ayniqsa betob bo`lib qolganlarida ularga har xil yordam berishlari, ular nimaga muhtoj bo`lsalar, shularni muhayyo qilib turishlari lozim. Voyaga yetgan farzandlarning ota-onalari to`g`risida g`amxo`rlik qilishlari nafaqa majburiyati vujudga kelganmi yoki yo`qmi undan qat`i nazar, paydo bo`ladi. Ko`pincha ota-onalar qarilik yoki kasal bo`lgan davrlarida yaxshigina pensiya olib moddiy tomonidan yaxshi ta`minlangan bo`lsalar-da, ammo ular o`z farzandlarining ular to`g`risida g`amxo`rlik qilishlariga, ma`naviy a`tiborlariga muhtoj bo`ladilar. Aksariyat holatlarda ota-onalar bunday bolalardan nafaqa undirish haqida da`vo qilmaydilar. Ammo bolalarni muhtoj va mehnatga layoqatsiz ota-onalari to`g`risida g`amxo`rlik qilmasliklari ularni nafaqa undirish haqida sudga da`vo arizasi bilan murojaat etishga majbur etadi.

Farzandlar ota-onalari to`g`risida g`amxo`rlik qilmasalar, ularga nisbatan qonuniy kafolatlar belgilanmaydi. Biroq insofsiz, ota-onalariga nisbatan o`z farzandlik burchlarini eslaridan chiqarib qo`ygan bolalarga nisbatan ular to`g`risida sud xususiy ajrim chiqarib, ularning yashash yoki ishlash joylarida ma`naviy qiyofasini muhokama qilishlikka yuborishi mumkin. Ommaviy axborot vositalarining konstitutsiyaviy - huquqiy maqomi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XV bobi, ommaviy axborot vositalariga bag`ishlangan. Bu bobda faqatgina bitta modda tushunchasida, bir- butun hokimiyatning to`rtinchi tarmog`i sifatida o`rin olishga intilayotgan, sohaning huquqiy maqomiga, qisqa, aniq barcha talablarga to`liq javob beradigan qoida mustahkamlangan: "Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi. Ular axborotning to`g`riligi uchun belgilangan tartibda javobgardirlar. Senzuraga yo`l qo`yilmaydi". Mazkur me`yorning Asosiy Qonun darajasida mustahkamlanganligi, birinchidan, fuqarolarning o`z fikrlarini erkin tarzda matbuotda, radio-televideniye orqali yozma yoki og`zaki chiqishlarda ifodalash huquqini kafolatlansa, ikkinchidan, ommaviy axborot vositalariga berilgan benazir ahamiyat, yuksak e`tibordir. Ushbu konstitutsiyaviy normada uchta muhim prinsip: ommaviy axborot vositalarining erkinligi, ular faoliyatida qonun ustivorligi hamda senzura qilishga yo`l qo`ymaslik o`z ifodasini topgan. Ayni vaqtda axborotning haqqoniyligi uchun mas`uliyat yuklanib, yuridik javobgarlik belgilanishi nazarda tutilgan. Bundan ko`zlangan maqsad ommaviy axborot vositalari tomonidan ehtirosga berilish oqibatida nojo`ya axborot tarqatilishining oldini olish, ularga chek qo`yishdir. Ommaviy axborot vositalari faoliyatini isloh qilish, ularning samarali ishlashiga ko`mak beruvchi mexanizmlarni tartibga soluvchi qonunchilik bazasini yaratish borasida muayyan ishlar qilindi. Shu sababdan, bu muammo O`zbekiston Respublikasining bir qator boshqa qonunlarida ham o`z ifodasini topgan. «Ommaviy axborot vositalari to`g`risida»gi 1997 yil 26 dekabr)"Noshirlik faoliyati

to`g`risida"gi (1996 yil, avgust), "Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to`g`risida"gi (1996 yil, sentabr), "Axborot olish kafolatlari va erkinligi to`g`risida"gi (1997 yil, aprel), "Jurnalistlik faoliyatini himoya qilish to`g`risida"gi, (1997 yil, aprel ), "Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to`g`risida"gi (2002 yil, dekabr) qonunlar hamda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining " O`zbekistonning ijtimoiy taraqqiyotida televideniye va radioning rolini oshirish chora-tadbirlari to`g`risida"gi (1996 yil may) Farmoni va boshqa bir qator normativ-huquqiy hujjatlar shular jumlasidandir. Shubhasiz, yaratilgan qonunlar davlat hamda nodavlat shakldagi, televideniye kanallari ishini tashkil qilish, shuningdek, jurnalistlarning professional jihatdan kamol topishiga keng ko`lamda yordam berish, matbuot va ommaviy axborot vositalari erkinligini ta`minlashda, jamiyatda demokratik muhitni qaror toptirishda katta ahamiyatga ega bo`lmoqda. «Ommaviy axborot vositalari to`g`risida»gi qonunida ommaviy axborot vositalarining turlari ko`rsatilgan. Ular gazetalar, jurnallar, axborotnomalar, byulletenlar, axborot agentliklari, televideniye (kabelli, efir-kabelli televideniye) va radioeshittirishlar, hujjatli kino, elektron axborot tizimi, shuningdek, doimiy nomga ega bo`lgan, davlat tasarrufidagi, mustaqil va boshqa ommaviy davriy nashrlar ommaviy axborot vositalaridir. Ommaviy axborot vositalari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ilovalar nashr etishi mumkin. Demokratik davlatlarda ommaviy axborot vositalari erkinligini, ular-ning faoliyat ko`rsatishi sharoitlarini ta`minlash bilan birga, bu erkinliklarning suiste`mol qilinishiga yo`l qo`yilmaydi. Birinchi navbatda ommaviy axborot vositalari va jurnalistlar yuqorida aytib o`tganimizdek, berilayotgan axborotning to`g`riligi uchun javobgardirlar. Ikkinchidan, O`zbekiston Respublikasining mavjud konstitutsiyaviy tuzumini, hududiy yaxlitligini zo`rlik bilan o`zgartirishga da`vat qilish, urush va zo`ravonlikni, shafqatsizlikni, milliy, irqiy va diniy adovatni targ`ib etish, davlat sirini yoki qonun bilan qo`riqlanadigan o`zga sirni oshkor etish, jinoiy javobgarlikka sabab bo`ladigan hatti-harakatlar sodir qilishni targ`ib

qilishga ruxsat berilmaydi. Uchinchidan, fuqarolarning sha`ni va qadr-qimmatini tahqirlash, ularning shaxsiy hayotiga aralashish ham taqiqlanadi. Ushbu cheklashlar yana bir marotaba huquqiy davlatda so`z erkinligi, ommaviy axborot vositalari erkinligi istalgan fikr yoki qarash ifoda etilishiga yo`l qo`yilmasligidan, lekin bu cheklashlar kichik va aniq bo`lishidan dalolat beradi. Demokratik huquqiy davlatning mavjud bo`lishi, qo`lga kiritilayotgan muvaffaqiyatlarni asta-sekinlik bilan bo`lsa ham asrab-ardoqlash uchun so`z erkinligi huquqining kichik bir qismini cheklash talab qilinadi. Bu hol yuqorida ko`rib chiqqanimizdek, rivojlangan mamlakatlarda ham mavjud. Ma`lumki, axborotni birinchi navbatda jurnalistlar qidiradilar, oladilar va ommaviy axborot vositalari orqali tarqatadilar. Shu sababdan, jurnalistlar faoliyatini ham ko`rib chiqish lozim. Yuqorida aytib o`tganimizdek, "Jurnalistlik faoliyatini himoya qilish to`g`risida" qonun jurnalistning faoliyati bilan bog`liq holda yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga soladi, uning huquq va majburiyatlarini belgilaydi, unga huquqiy va ijtimoiy kafolatlar beradi, jurnalistlik faoliyatini himoya qilish to`g`risidagi Qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik choralarini belgilaydi. Jurnalist - O`zbekiston Respublikasining yoki xorijiy davlatning ommaviy axborot vositalarida xizmat qiladigan yoxud ularda shartnoma asosida ishlaydigan va ma`lum mavzudagi axborotni to`plash, tahlil etish hamda tarqatish bilan shug`ullanuvchi shaxsdir. Qonunning 5-moddasida aytilishicha: "jurnalist o`z kasbiga doir faoliyatni amalga oshirish chog`ida: -axborot to`plash, uni tahlil etish va tarqatish; -axborot olish uchun davlat organlari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga murojaat etish; -davlat siri yoki qonun bilan qo`riqlanadigan boshqa sirni istisno etgan holda hujjatlar, materiallar va axborotdan foydalanish; -jurnalist tekshiruvi o`tkazish;

-o`zi tayyorlagan xabarlar va materiallarni ommaviy axborot vositalari orqali imzosini yoki taxallusini qo`yib tarqatish, ularda o`z fikr-mulohazasini ifodalash; -jurnalistlik faoliyatini amalga oshirish yuzasidan mansabdor shaxs qabulida bo`lish; -ma`lumotlarni belgilangan tartibda yozib olish, shu jumladan zarur texnika vositalaridan foydalangan holda yozib olish; -sudlarning ochiq majlislarida, harbiy harakatlar maydonlarida, tabiiy ofat yuz bergan hududlarda, ommaviy tadbirlarda hozir bo`lish; -e`lon qilishga tayyorlangan ma`lumotlarni tekshirish uchun mutaxassislarga murojaat qilish; -basharti qonunni buzishga olib keladigan bo`lsa, ommaviy axborot vositasi tomonidan berilgan topshiriqni bajarishni rad etish; -o`zi tayyorlagan xabar yoki materialning mazmuni tahrir jarayonida buzilgan degan fikrga kelsa, unga imzo qo`ymaslik yoxud uni nashrdan olib qolishni (efirga bermaslikni) talab etish; -axborot manbai yoki muallifning nomi sir saqlanishini talab qilish; -taqdim etgan xabarning mazmunini ommaviy axborot vositasi buzib e`lon qilishi oqibatida o`ziga yetkazilgan ma`naviy zarar va moddiy ziyon qoplanishini sud orqali talab qilish; -jamoat birlashmalariga, shu jumladan jurnalistlarning xalqaro tashkilotlariga kirish huquqlariga ega. Jurnalist o`ziga qonun hujjatlari bilan berilgan boshqa huquqlardan ham foydalanadi." 6-moddada jurnalistning majburiyatlari quyidagicha bayon qilingan: "O`z kasbiga doir faoliyatni amalga oshirish chog`ida jurnalist: -qonun hujjatlari hamda O`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari talablariga rioya etishi; -o`zi tayyorlayotgan material-larining to`g`ri yoki noto`g`ri ekanligini tekshirishi va xolis axborot taqdim etishi; -aybsizlik prezumpsiyasi prinsipiga amal qilishi;

-shaxsning huquqlari va erkinliklarini, sha`ni va qadr-qimmatini hurmat qilishi shart. Jurnalist o`z kasbiga doir axborotdan shaxsiy maqsadlarda foydalanishi, axborot manbai yoki muallif roziligisiz jismoniy shaxsning shaxsiy hayotiga taalluqli ma`lumotlarni e`lon qilishi mumkin emas. Jurnalist qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa majburiyatlarni ham bajarishi shart." Jurnalistlik faoliyatini amalga oshirish chog`ida u Konstitutsiyada belgilab qo`yilgan shaxs daxlsizligi kafolatidan foydalanadi. Tanqidiy materiallar e`lon qilganligi uchun, agar ular haqqoniy bo`lsa, jurnalistni ta`qib qilishga yo`l qo`yilmaydi. Fuqarolar yoki boshqa axborot manbalari tomonidan ixtiyoriy ravishda ma`lum qilingan maxfiy xabar, shuningdek fakt yoki voqealar jurnalistika sohasining siri hisoblanadi. Jurnalistning jurnalistika sohasining siri hisoblanadigan ma`lumotlarni bu ma`lumotlar manbaining roziligisiz oshkor etishi, shuningdek ulardan o`zining g`arazli manfaatlari yoki uchinchi shaxslarning manfaatlarini ko`zlab foydalanishi taqiqlanadi. Jurnalist axborot to`plash va jurnalist tekshiruvi o`tkazish huquqiga ega. O`z tekshiruvlarining natijalarini u ommaviy axborot vositalari orqali tarqatishi, ularni davlat organlari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va mansabdor shaxslarga ixtiyoriy ravishda taqdim etishi mumkin. Jurnalist tekshiruvi davrida u qo`lga kiritgan materiallar va hujjatlar olib qo`yilishi yoki ko`zdan kechirilishi mumkin emas. Jurnalistning kasbiga doir faoliyati Qonunning 10-moddasida shunday kafolatlangan: "Jurnalistning huquqlari, sha`ni va qadr-qimmati qonun bilan qo`riqlanadi. Davlat jurnalistga axborotni erkin olishi va tarqatishini kafolatlaydi, o`z kasbiga doir faoliyatni amalga oshirishda uning himoya qilinishini ta`minlaydi.

Jurnalistning jurnalistik faoliyatiga aralashish, undan o`z kasbiga doir vazifalarni bajarish chog`ida olgan biror bir ma`lumotni talab etish taqiqlanadi." Davlat organlari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning mansabdor shaxslari: -senzura qilganlik; -jurnalist o`z kasbiga doir qonuniy faoliyatni amalga oshirishiga akkreditatsiya qilishni asossiz ravishda rad etish yoki akkreditatsiyani noo`rin bekor qilish yo`li bilan to`sqinlik qilganlik; -jurnalistning so`rov bilan murojaat qilish va zarur axborotni olish huquqini buzganlik; -jurnalistga tazyiq o`tkazganlik, uning jurnalistlik faoliyatiga aralashganlik; -jurnalistning materiallari va zarur texnika vositalarini g`ayriqonuniy ravishda olib qo`yganlik; axborot manbaini yoki muallif nomini uning roziligisiz oshkor etganlik uchun javobgarlikka tortiladilar. Jurnalistning ushbu Qonunda belgilangan huquqlarini buzganlik, uning kasbiga doir faoliyati bilan bog`liq holda sha`ni va qadr-qimmatini haqorat qilganlik, uning hayoti, sog`lig`i va mol-mulkiga tahdid, zo`ravonlik yoki tajovuz qilganlik qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka sabab bo`ladi. Jurnalistning javobgarligi Qonunda shunday ta`riflangan: "Jurnalist o`zi tayyorlayotgan va tarqatayotgan xabarlar hamda materiallarning haqqoniy bo`lishi uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgardir. Jurnalist rasmiy xabarlarda bayon etilgan axborotni tarqatganlik uchun javobgar bo`lmaydi." Yurtimizda ommaviy axborot vositalarini qo`llab-quvvatlashga, jurnalistlar faoliyatini har tomonlama rag`batlantirishga alohida e`tibor berilmoqda. Shu maqsadda 1997 yilda Ommaviy axborot vositalarini demokratlashtirish va qo`llab- quvvatlash fondi tashkil etilgandi. Jurnalistlar huquqlariga doir qonunlar qatorida O`zbekiston Respublikasining Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodekslari, Ma`muriy

javobgarlik to`g`risidagi kodeks va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni keltirish mumkin. Ularda qonun va huquq nuqtai nazaridan ommaviy axborot vositalaridan qonunga xilof ravishda foydalanish bilan bog`liq jinoiy harakatlar va huquqbuzarliklar uchun aniq javobgarliklar belgilangan, zero "Inson huquqlarini va asosiy erkinliklarini himoya qilish to`g`risida"gi Yevropa konvensiyasining 10- moddasida aytilganidek "so`z va matbuot erkinligi demokratik jamiyatda milliy xavfsizlik, ijtimoiy osoyishtalik manfaatlari yo`lida, tartibsizliklarning oldini olish, axloqni himoya qilish, boshqa shaxslarning obro`-e`tibori va huquqlarini himoya qilish yoxud odil sudlovni ta`minlash maqsadlarida majburiyat va javobgarlik yuklash imkoniyatini keltirib chiqaradi." Chop etilgan axborotning xolisligi va ishonchliligi prinsipi buzilgan taqdirda, uni buzgan shaxslar javobgarlikka tortiladilar. O`zbekiston Respublikasida ommaviy axborot vositalarini senzura qilishga yo`l qo`yilmaydi. E`lon qiliniayotgan xabarlar yoki materiallar oldindan kelishib olinishi, shuningdek, ularning matni o`zgartirilishini yoki butunlay nashrdan olib qolinishini (efirga berilmasligini) talab qilishga hech kimning haqqi yo`q. Senzura, oddiy qilib aytganda, bu muayyan axborot berilishiga (nashr qilinishiga) to`sqinlik qilish, unga nisbatan ta`qib va cheklov o`rnatishdir. So`z erkinligi fikr bildirish erkinligini har qanday cheklash demokratiyaga xilofdir. Va aksincha, senzuraning olib tashlanganligi jurnalistlar, ommaviy axborot vositalari orqali istagan xabar, ma`lumot va materialni e`lon qilaveradi degan gap emas, albatta. Masalan, «Jurnalistlik faoliyatini himoya qilish to`g`risida»gi Qonunning 5-moddasiga muvofiq jurnalist o`z kasbiga doir faoliyatni amalga oshirish chog`ida davlat siri yoki qonun bilan qo`riqlanadigan boshqa sirni istisno etgan holda hujjatlar, materiallar va axborotdan foydalana olish huquqiga ega. Ommaviy axborot vositalari «Davlat sirlarini saqlash to`g`risida»gi Qonun bilan taqiqlangan hamda Vazirlar Mahkamasi tomonidan alohida tasdiqlangan davlat sirlari hisoblangan obyektlar ro`yxatidan tashqari masalalar xususida erkin tarzda xabarlar e`lon qilishi mumkin. Qonunga binoan, davlat tomonidan

qo`riqlanadigan va maxsus ro`yxatlar bilan chegaralab qo`yiladigan alohida ahamiyatli, mutlaqo maxfiy va maxfiy harbiy, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy texnikaviy va o`zga xil ma`lumotlar O`zbekiston Respublikasining davlat sirlari hisoblanadi (1-modda). Ommaviy axborot vositalaridan mavjud konstitutsiyaviy tuzumni, respublika hududiy yaxlitligini zo`rlik bilan o`zgartirishga da`vat qilish, davlat sirini oshkor etish, jinoiy javobgarlikka sabab bo`ladigan boshqa hatti-harakatlarni sodir qilish maqsadida foydalanishga yo`l qo`yilmaydi. Qonunda yana bir muhim jihat borki, u ham bo`lsa, jurnalist yoki ommaviy axborot vositasi prokuror, tergovchi yoki surishtiruvchining yozma ruxsatisiz dastlabki tergov materiallarini e`lon qilishi, muayyan ish bo`yicha sud qarori chiqmasdan turib yoki sudning hal qiluv qarori yohud hukmi konuniy kuchga kirmay turib, uning natijalarini tahmin qilishi yoki sudga o`zgacha yo`l bilan ta`sir ko`rsatishi taqiqlanadi. Mazkur ta`qiq fuqarolarning aybsizlik prezumsiyasi prinsipi buzilmasligi uchun belgilangandir. Zero, jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan (gumon kilinayotgan) hech bir shaxsning ishi sudda ko`rilib, uning aybi isbotlanmagunicha u aybdor hisoblanmaydi. Shu bois, sud qarori yoki hukmi chiqmaguncha jurnalistlar va ommaviy axborot vositalari ish bo`yicha oldindan xulosa chiqarishlari, shaxsning hatti-harakatlariga baho berishlari joiz emas. Aks holda, shaxsning sha`ni va obro`si asossiz zavol topib qolishi mumkin. Ommaviy axborot vositalari to`g`risidagi qonun talablarini buzishda aybdor deb topilgan shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo`ladilar. Muharrir yoki jurnalist ommaviy axborot vositalarida haqiqatga to`g`ri kelmaydigan materiallarni tarqatganligi uchun, agar ma`lumotlar: rasmiy xabarlardan olingan bo`lsa; axborot agentliklari yoki davlat organlarining matbuot xizmatlari orqali olingan bo`lsa yoxud muallifning oldindan yozib olinmay, to`g`ridan-to`g`ri efirga berilayotgan nutqlarida aytilgan bo`lsa, javobgar bo`lmaydi. Demokratik jamiyatda ommaviy axborot vositalari «to`rtinchi hokimiyat», deb ta`riflanadi. Bu «hokimiyat»ni ro`yobga chiqarishda jurnalist, uning kasb

mahorati, umumiy saviyasi va madaniyati katta rol o`ynaydi. Jurnalistlik faoliyatining davlat darajasida muhofazalanishi, jurnalistning huquq va majburiyatlari tartibga solinishi «to`rtinchi hokimiyat» uchun mustahkam zamindir. Davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxona, muassasa va tashkilotlarning mansabdor shaxslari senzura qilganlik, jurnalistning qonuniy faoliyatiga to`sqinlik qilganlik, uning so`rov va axborot olish huquqini buzganlik, jurnalistga tazyiq o`tkazganlik va faoliyatiga aralashganlik uchun javobgarlikka tortiladilar. Jurnalistning materiallari va texnika vositalarini g`ayriqonuniy ravishda olib qo`yish mumkin emas. Jurnalist sha`ni va qadr-qimmatini haqorat qilish, uning hayoti, sog`lig`i va mol-mulkiga tahdid, zo`ravonlik yoki tajovuz qilish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo`ladi. O`zbekiston Respublikasida ommaviy axborot vositalari va jurnalistlarning axborot olish huquqi maxsus qonunlar bilan ham mustahkamlab qo`yilgan. 1997 yil 24 aprelda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining «Axborot olish kafolatlari va erkinligi to`g`risida»gi qonuni bevosita ushbu huquqni amalga oshirish bilan bog`liq masalalarni tartibga solish maqsadida ishlab chiqilgan va qabul qilingan. Ushbu qonun har kimning axborotni erkin va moneliksiz izlash, olish, tadqiq etish, uzatish hamda tarqatishga doir konstitutsiyaviy huquqini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan munosbatlarni tartibga soladi. Davlat organlari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va mansabdor shaxslar har kimga o`zining huquqlari va qonuniy manfaatlariga dahldor bo`lgan qonun hujjatlari bilan, shuningdek, hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib chiqish imkoniyatini yaratib berishga majburdir. Axborot olish imkoniyati qonun hujjatlarini va tegishli materiallarni e`lon qilish va tarqatish yo`li bilan ta`minlanadi. Davlat organlari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va mansabdor shaxslar davlat siri yoki qonun bilan qo`riqlanadigan boshqa sirlardan iborat axborotni berishi

mumkin emas. Davlat organlarining, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlarining, jamoat birlashmalarining, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va mansabdor shaxslarning fuqarolarning axborot olishga doir huquqlarini kamsituvchi hatti-harakatlari yoki harakatsizligi ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin.

O'xshashlar

Ommaviy axborot vositalari

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy maqomi

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi

O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy taraqqiyot istiqbollari

Jamiyat va shaxsning o`zaro munosabati, jamiyatni iqtisodiy negizi