Ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo ijrosini tashkil kilish va ijro etish - Huquqshunoslik - Referatlar

Ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo ijrosini tashkil kilish va ijro etish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117 KB

Ko'chirib olish

Ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo ijrosini tashkil kilish va ijro etish Reja: 1. Jazoni ijro etish muassalari turlari 2. Manzil-koloniyalari tushunchasi va turlari. 3. Umumiy tartibli koloniyalar. 4. Ozodlikdan mahrum etish joylarida jazo ijrosini tashkil etishning uziga xos xususiyatlari 5. Mahkumlarni ko‘chirish

Ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish asoslari va tartibi. jazoni ijro etish muassasalari turlari. Manzil koloniyalar tushunchasi va turlari. Umumiy tartibli koloniyalar. Qattiq tartibli koloniyalar. Maxsus tartibli koloniyalar. Tarbiya koloniyalari. Turmalar. Ozodlikdan mahrum etish joylarida jazo ijrosini tashkil etishning o‘ziga xos xususiyatlari. Mahkumlarni jazoni o‘tash uchun jo‘natish, mahkumlarni jazoni ijro etish muassasalarida qabul qilish tartibi. Mahkumlar jazoni o‘tash uchun jo‘natilganligi va yetib kelganligi to‘g‘risidagi xabar. Mahkumlarni ajratilgan holda saqlash. Turli toifadagi mahkumlarni birga saqlash. Mahkumlarni ko‘chirish. Mahkumlarni saqlash sharoitini rag‘batlantirish tarzida yengillashtirish tartibi. Mahkumlarni saqlash sharoitini intizomiy jazo sifatida o‘zgartirish tartibi. Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan ozodlikdan mahrum qilish jazosi qo‘llanilishidagi o‘zagrishlar. Ozodlikdan mahrum qilish jazosi sud tomonidan shaxsning sodir etilgan ijtimoiy xavfli harakati yoki harakatsizligi uchun aybli deb topilganida, olti oydan yigirma yilgacha tayinlanishi mumkin. Ozodlikdan mahrum qilish faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda asosiy jazo tariqasida tayinlanishi mumkin. Prezidentimiz I.A.Karimov yozib o‘tganlaridek, «Qanchalik qayg‘uli tuyulmasin, jinoyatchilik hamma mamlakatlarda va xamma davrlarda bo‘lgan. Biroq, o‘tish davrida uning mazmuni faqat jinoiy qilmish doirasi bilangina cheklanib qolmaydi. Yangi mustaqil davlatlarda amalga oshirilayotgan islohotlar orqali amalda mulkni qayta taqsimlash jarayoni yuz bermoqda. Ayni shu islohotlarning mohiyatini belgilaydi. Avvalgi tuzumda davlat tomonidan tortib olingan boylik endilikda uni yaratgan va uz mehnati bilan ko‘paytirayotganlarga tegishli bo‘lishi lozim». Bu jazoning ijro etilishining huquqiy holatlari ham qaytadan ko‘rib chiqilib, 1997 yil 25 aprelda qabul qilingan Jinoyat-ijroiya kodeksiga 2003 yil qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritildi. Ozodlikdan mahrum qilish shaxsni sud hukmida belgilangan joylarga majburan saqlash uchun yuborilishida ifodalanadi.

Mustaqillik yillarining o‘tgan davri mobaynida respublikamizda huquqiy , demokratik jamiyat qurishning besh tamoyillaridan biri bo‘lgan “Qonun ustuvorligini ta’minlash” borasida juda katta ishlar qilindi. Shu o‘tgan qisqa davr mobaynida jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi qator qonunlar va kodekslar qabul qilindiki, bularning hammasi xalqimizning turmush farovonligini yaxshilash va qonunlarga og‘ishmay amal qilish ruhida tarbiyalashda juda muhim ahamiyatga ega. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarni xalqaro talablarga javob bera oladigan qonunlarni qabul qilish vazifasi bahamjihatlik bilan hal qilinmoqda. Garchand davlat jinoyatchilikdan butunlay holi bo‘lish imkoniyatlariga ega bo‘lmasada, lekin uning oldini olish, unga qarshi kurash, jinoyatchilikni tergash va jazolash masalalari ham adolatli qonun normalari bilan tartibga solinmoqda. Davlatning ravnaqiga uning rivojlanishiga jinoyatchilik jiddiy to‘siq bo‘lmay, davlat bunday illatga qarshi faqat adolatli qonun bilan kurashadi. Zero, Prezidentimiz Islom Karimov aytganlaridek, «Dunyoda har holda adolat qonuni mavjud. Ertami-kechmi har odamning shu qonun oldida javob berish muqarrardir. Buni hech qachon unutmaslik lozim. Albatta, odam o‘z gunohlari uchun jazodan dunyoviy qonunlar oldidan kochishi mumkin, biroq sen qiyomat kunida qayerga ham qochib qutularding». Avvalo, buning dolzarbligi shundaki, mustaqil O‘zbekiston Respublikasi kelajakda fuqarolik jamiyati qurishni o‘z oldiga maqsad qilib quygan ekan, so‘ngi yillarda jinoyat uchun jazo tizimini liberallashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Buni misol sifatida biz O‘zbekiston Respublikasining 1997 yil 25 aprelda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-ijroiya kodeksiga kiritilgan 12.12.2003, 30.08.2003 yil qo‘shimcha va o‘zgartirishlarni ko‘rsatishimiz mumkin. Albatta, bu masalada olib borilayotgan siyosat va jazoni ijro etish muassalarida jazoni ijro etish muassalarida jazo utayotgan mahkumlarning qonuniy manfaatlarini tulik ta’minlash, ularni axloqan tuzatish, O‘zbekiston

Respublikasida mavjud sud hokimiyati davlat hokimiyatining alohida mustaqil shahobchalaridan biri bo‘lib, jamiyat hayotida odil sudolovni amalga oshirishga safarbar etilgan. Odil sudlovning oliy maqsadi kuch va zo‘ravonlik g‘oyasini huquq va adolat g‘oyalari bilan almashtirishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati ijtimoiy adolat, huquqiy tartib, qonun ustuvorligini ta’minlashga, Konstitutsiyaning inson huquqlari, erkinliklarini va qonuniy manfaatlarini muhofaza etishga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti birinchi chaqiriq, Oliy Majlisning IV cessiyasida ta’kidlaganidek, “Sud-hokimiyatning uchinchi tarmog‘idir. Davlat obro‘si, jamiyatning obro‘si sud organlari va sudyalarning qonun me’yorlariga qanchalik rioya qilishiga bevosita bog‘liq...Mamlakatimizda sud tizimini tubdan isloh etish yuzasidan ko‘p ishlar qilindi. Lekin bu sohada va ayniqsa, kishilarning ongini va ularning sud hokimiyatiga nisbatan munosabatini o‘zgartirish borasida yana ko‘p ishlarni bajarishimiz lozim”. Barchaga ma’lumki, sobiq totalitar tuzum sharoitida sud ma’muriy buyruqbozlik tizimining to‘qmog‘iga aylantirilgan edi. Odamlar ko‘z o‘ngida sud jazolovchi, qoralovchi, ozodlikdan mahrum etuvchi organ sifatida gavdalandi. Endigi yurtimizda sud sohasida olib borilayotgan islohotlarning bosh vazifasi sudni adolat va haqiqat posboniga aylantirishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning quyidagi so‘zlari sudlar uchun muhim metodologik, yo‘naltiruvchi ahamiyatga ega. “Xalq sudni faqat odamlarni qoralaydigan, jazolaydigan organ deb emas, aksincha, ularning huquq va manfaatlarini himoya qiluvchi organ deb bilish kerak. Bu o‘ta muhim. Yana qaytaraman, odamlar sud organlarini o‘zlarining himoyachisi, adolat posboni deb bilishlari kerak ”. Jazolarni ijro etishda rioya qilinadigan xalqaro prinsiplar normalari va munosabatlarini o‘rganib chiqish orqali jazolarni ijro etishning zarur yo‘nalishlarini hamda usullarini o‘rganib chiqishdan iborat.

Umuman olganda, har qanday jinoyatlarda bo‘lganidek, ozodlikdan mahrum qilish jinoyatida ham o‘ziga xos bo‘lgan bir qancha xususiyatlar mujassamlashgan. Davlat siyosati bo‘yicha ozodlikdan mahrum qilish jinoyati davlat majburlovi hisoblanib, jamiyatni jinoyatchilardan xalos etish uchun qo‘llaniladi. Lekin jamiyat jinoyatchilardan xalos etish uchun shu o‘rinda bu shaxslarni, agar tuzalish yuliga o‘tgan takdirda, halol shaxslar qatoriga qo‘shishga xam tayyor turadi. Yuridik xususiyat bo‘yicha qoralash sudning qonunda belgilangan bir qator huquqiy cheklashlaridan iborat, bunday cheklashlar ozodlikdan mahrum qilishning xususiyatiga karab bir-biridan farqlanishi mumkin. Ruhiy jihatdan qoralash mahkumning ichki hissiyotlariga nisbatan ta’sir etib, hatto mahkumning hissiyoti bo‘yicha jafo chekish xususiyatlariga ham sabab bo‘ladi. Qoralashning ijtimoiy jihatdan taaluqligi jazoning qonunda belgilangan maqsadlarini ifodalaydi va turli xil xususiyatlarga ega. Jazoning maqsadlari Ozodlikdan mahrum qilishga taalukli bo‘lib, u ijtimoiy-tarbiyaviy moxiyatga ega bo‘lib, maxkuumni axloqan tuzatishga karatilgan. Shuningdek, bu bevosita huquqiy oldini olish xususiyatida xam ifodalanishi mumkin. Xar kanday jinoyatni jazolashdagi ijtimoiy- tarbiyaviy yoki huquqiy ogohlantiruvchi xususiyatlarda bo‘lganidan qat’iy nazar, ularga jazoning qoralash yo‘li bilan erishiladi. Jazoning qoralash xususiyati uzluksiz xususiyatlarini mujassamlashtiradi. Jumladan, huquqni cheklash, bu mahkumga ma’lum darajada kulfat va hatto fojiali jafolarni keltirib chiqaradi, buning tahdidi natijasida mahkumni va boshqalarni ham jazolanishidan qo‘rqish natijasida jinoyat sodir etishdan saqlanishiga undaydi. Lekin jazoning ogohlantirish ruhiy mexanizmini chukur o‘rganishni taqozo etadi, bu o‘rganish qo‘llaniladigan jazoning ilgari jinoyat sodir etganlar uchun ham yoki jinoyat qonunini birinchi bor buzgan shaxslar uchun ham ta’sir kuchini aniqlash lozim. Jazoning, jumladan, ozodlikdan mahrum qilish jazosining samaradorligini, odatda, ilgari shu jazo bilan jazolanganlarning yana yangi

jinoyat sodir etishliklarining oldini olishva ogohlantira olishi samaradorligi belgilab beradi. Ozodlikdan mahrum qilish jazosining imkoniyatlarini oshib borishi xam to‘g‘ri bo‘lmaydi, negaki u yoki bu jinoyat sodir bo‘lishi bilan ozodlikdan mahrum qilish jazosiga murojaat qilish sabab bo‘ladi. Umuman olganda, ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etishning ta’sir kuchi yetarlicha o‘rganilib chiqmasdan ozodlikdan mahrum qilish jazosini qo‘llanilishi ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi. Ko‘plab yurist olimlarning fikricha, buning boisi shundaki, shaxs mo‘maygina daromadni qo‘lga kiritish maqsadida jinoyat sodir etib, uni eng oson yo‘l sifatida baholaydi, shaxs jinoyat sodir etish vaqtida jazolanmay qolishligi tushunchasi ham katta rol o‘ynaydi, ayrim hollarda esa shaxs jinoyat sodir etish vaqtida men to‘g‘ri qilyapman, hayot o‘zi shunday yoki bu zamon talabi degan holatlar ham ko‘p uchrab turadi. Bu xildagi holatlarda mahkumga ta’sir etish juda mushkul vazifa. Bunday hollarda mahkum o‘zini jazoni ijro etish muassasining ma’muriyati ishonchiga kirishi, uzining ma’naviy va axloqiy o‘zgargan shaxs sifatida ko‘rsatishi mumkin. Lekin jazo shaxsga ijobiy ta’sir etganida xam uning keyingi ozodlikka chiqqan davridagi shart-sharoit, uning atrofidagi muhit yoki u o‘zining ilgarigi davrasiga qo‘shilib qolganligi holatlarida shaxsga salbiy ta’sir qilish holatlari yuqoriroq hisoblanadi. Bunday ta’sirning ham o‘ziga xos xususiyatlari mavjud albatta. Zero, shaxsning irodasi qanchalik kuchli bo‘lishi uning salbiy dunyoqarashining o‘zgarishiga shuncha ta’sir etishi mumkin. Shuning uchun jazodan ozod etilganlarning axloqiy xususiyatlariga ta’sir etuvchi holatlarni quyidagilarga bo‘lish mumkin: A) jazoning va jazoni ijro etish muassalarining axloqka ta’siri; B) ozod etilgan mahkumlarning keyingi muhiti; V) shaxsning irodaviy yoki axloqiy xususiyati; G) vujudga kelgan hayotiy xususiyatlar;

Statistik ma’lumolarga kura, jazoni o‘tab chiqqanlarning yarmidan ko‘proq qismi dastlabki uch yil ichida yana jinoyat sodir etib, jazoni ijro etish joylariga qaytganlarni tashkil etadi.  Jinoiy jazolarning liberalashtirilishi munosabati bilan ozodlikdan mahrum qilish jazosining qo‘llanilishdagi qonunchilik sohasida quyidagi takliflarimiz amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo‘lardi:  jazoni ijro etish organlari xodimlarining huquqiy ongini yanada mustahkamlash maqsadida , ularning qonunlarni va qonun osti me’yoriy hujjatlarni qay darajada bilishlari yuzasidan muntazam ravishda nazoratni olib borish maqsadga muvofiq bo‘lardi;  ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish koloniyalari xodimlarining boshqa xizmatlar bilan hamkorligini yo‘lga qo‘yish va buning ustidan nazoratning o‘rnatilishi;  biz kelajakda huquqiy demokratik jamiyat qurmoqchi ekanmiz, albatta rivojlangan davlatlarning jazolarni ijro etishdagi ilg‘or tajribalarini o‘rganib, fuqaro, jamiyat va davlat manfaatlarini unutmagan holda ularni jazolarni ijro etishda qo‘llasak maqsadga muvofiq bulardi. Zotan, biz kelajakda huquqiy demokratik jamiyat quramiz!  ozodlikdan mahrum qilish muddatini o‘tab bulgan mahkum jamiyatga qayta tarbiyalangan shaxs sifatida o‘z o‘rnini topib olishga ko‘maklashuvchi mahalla ma’muriyati bilan aloqani yanada mustahkamlash va rivojlantirish; Davlatimizda qonun ustuvorligini ta’minlash maqsadida jazoni ijro etish muassasalarida jazo o‘tayotgan mahkumlarning shart-sharoitlari va sudning qonuniy kuchga kirgan hukmlariga asosan jazoni ijro etish muassasalariga jo‘natish holatlari ,ularga nisbatan qo‘llaniladigan intizomiy jazo choralarining qonuniy ligi ta’minlanishi, xo‘jalik ishlariga jalb

etilishi, ozodlikdan mahrum qilingan mahkumlarning shaxsiy huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan qonunlar ijrosi ahvoli yuzasidan samarali nazoratning o‘rnatilishi. 2. Jazoni ijro etish muassalari turlari O‘zbekiston Respublikasida bugungi kunda 49 ta jazolarni ijro etish muassasalari faoliyat kursatmokda. Ulardan 37 tasi jazoni ijro etish va tartib koloniyalarini, 1tasi turma va 11 tasi tergov hibsxonasini tashkil etadi. 37ta koloniyalardan 12 tasi manzil koloniyalarni, 3 tasi umumiy tartibli, 2 tasi qattiq tartibli, 1 tasa maxsus tartibli, 1 tasi ozodlikdan mahrum qilingan xotin-kizlarni saqlash uchun mo‘ljallangan koloniyalarni, 1 tasi sud va huquqni muxofaza kiluvchi idoralarning mahkum etilgan sobiq xodimlarini saqlash uchun mo‘ljallangan koloniyalarni, 2 tasi sil kasalligi bilan kasallangan mahkumlarni saqlash uchun tashkil etish koloniyalarni, 1 tasi boshqa turdagi og‘ir kasallarni davolash uchun mo‘ljallangan koloniyani va 2 tasi voyaga yetmaganlarni saqlash uchun mo‘ljallangan tarbiya koloniyalarni hamda ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan va og‘ir bo‘lmagan jinoyatlarni sodir etganlar saqlanishi uchun mo‘ljallangan manzil koloniyalari va umumiy hamda qattiq tartibli koloniyalarga o‘tkazilgan mahkumlar uchun 12 manzil koloniyalari mavjud. Ma’lumki, ozodlikdan mahrum etish jazosiga odatda xavfli jinoyat sodir qilgan shaxslar hukm etiladi. Ushbu jazoni ijro etish muassasalarida mahkumlarni tarbiyalash va takroran jinoyat sodir etilishining oldini olish maqsadida tarbiyaviy chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Tarbiyaviy chora- tadbirlarning ko‘pchiligi jazoni o‘tayotgan shaxslarda ozodlikdagi mikroijtimoiy muhitning salbiy ta’sirida shakllangan g‘ayriijtimoiy qarashlar, moyilliklar va odatlarni tubdan yo‘qotishga qaratilgan.

Jazoni ijro etish muassasalarida ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazolarni ijro etish maqsadida tashkil etilib, sudlar tomonidan tayinlangan jazo turlari turli xildagi jazolarni ijro etish joylarida ijroga qaratiladi. Jumladan, mahkumlarga nisbatan tayinlangan umrbod ozodlikdan mahrum qilish maxsus tashkil etilgan tergov izolyatorlarida yoki turma qamog‘ida ijroga qaratilsa, ichki ishlar organlarining inspeksiyalari axloq tuzatish ishlari, muayyan huquqdan mahrum qilish jazolarini ijro etib, shartli hukm qilinganlar ustidan nazorat o‘rnatdilar va ularni hisobga oladilar. Qamoq tariqasidagi jazo maxsus tergov izolyatorlari tomonidan tashkil qilinadigan qamoq uylarida ijro etiladi. Bundan tashqari, ta’kidlanganlardan tashqari, jazoni ijro etish muassasalari va qamoq uylarida ozodlikdan mahrum qilish va qamoq jazosiga hukm qilinganlar alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka yo‘liqqan mahkumlarga nisbatan xam jinoyat-huquqiy ta’sir choralari ijro etiladi. Ozodlikdan mahrum kilinmagan yoki qamoq tariqasidagi jazoga hukm kilinmagan ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan ruhiy kasallarga nisbatan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari sog‘liqni saqlash organlarining tibbiy muassasalari, ular ozodlikdan mahrum etish yoki qamoq jazosiga hukm qilingan takdirda esa, huquqiy ta’sir choralari ichki ishlar organlarining tibbiy muassasalari, ular ozodlikdan mahrum etish yoki qamoq jazosiga hukm qilingan takdirda esa, huquqiy ta’sir choralari ichki ishlar organlarining tibbiy muassasalari tomonidan amalga oshiriladi. Bundan tashqari, sudning qaroriga ko‘ra, tanosil yoki OITS kassaligiga, shuningdek, ochiq shakldagi sil kasalligiga chalingan mahkumlarga xam majburiy davolanish qo‘llaniladi. Ayrim jazolarni ijro etish bo‘yicha ayrim tashkilot, muassasa yoki ularning mansabdor shaxslari ham jalb qilinishlari mumkin. Jumladan, sudlar tomonidan shaxsga muayyan huquqdan mahrum qilish jazosi tayinlanganda mazkur jazo ijrosini ta’minlashga mahkum mehnat

kiladigan muassasa yoki korxona raxbari jalb kilinib , jazoning ijrosi unga yuklatilishi mumkin. Mazkur tashkilot, muassasa yoki mansabdor shaxslar jazoni ijro etish organlariga kirmaydi, balki faqat sud hukmi ijrosini ta’minlashga yordam beradi. Jinoyat ijroiya kodeksida jazo va boshqa jinoyat-huquqiy ta’sir choralarini ijro etuvchi organlar va muassasalarning mahkumlarga nisbatan tayinlangan jazolarning ijro etilishini tekshirish xamda nazorat kilish tartibi xam belgilab kuyilgan bo‘lib, ular bevosita jazolarning ijro etilishi yuzasidan nazoratni xam amalga oshiradilar. Jazoni yoki boshqa jinoyat-huquqiy ta’sir choralarini ijro etuvchi organlar va muassasalari ishida sudning ishtiroki qonunda belgilanmagan bo‘lsada, sudning ishtiroki xam keng doiradaligini kurish mumkin. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksiga ko‘ra (73, 74- moddalari), mahkumlarni muddatidan avval shartli ravishda jazodan ozod qilish yoki ularga nisbatan tayinlangan jazoni yengilrog‘i bilan almashtirish yoki saqlash sharoitini o‘zgartirish O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksining 536 va 537-moddalarida ko‘rsatilgan tartibda qonunda belgilangan qismini o‘tab bo‘lganidan keyin sud tomonidan qo‘llaniladi. Bundan tashqari, jazoni ijro etuvchi organlar va muassasalarda sud tomonidan tayinlangan jazoni ijro etish qonuniy kuchga kirganligi haqida hukm chiqargan sudga darhol xabar qilishlarining shartligi huquqiy me’yoriy hujjatlarda mustaxkamlab qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasi ozodlikdan mahrum qilish turidagi jazoni ijro etish muassasalari mavjud bo‘lib, mazkur muassasalar o‘zlariga xos bo‘lgan ichki tartib qoidalarga ega hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-ijroiya kodeksining 45-moddasiga 2003 yil 12 dekabrda o‘zgartirish kiritildi. Ushbu moddaga ko‘ra, «ozodlikdan

mahrum qilish tariqasidagi jazo ijrosini jazo ijro etish muassasalari amalga oshiradi. Jazoni ijro etish muassasalariga kuyidagilar kiradi: jazoni ijro etish koloniyalari; tarbiya koloniyalari; turmalar. Tergov hibsxonalari ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan va xo‘jalik xizmatiga oid ishlarni bajarish uchun qoldirilgan shaxslarga nisbatan jazoni ijro etish muassasalari vazifasini bajaradi. Jazoni ijro etish koloniyalari manzil-koloniyalarga, umumiy, qattiq, maxsus tartibli koloniyalarga bo‘linadi hamda voyaga yetmagan mahkumlarni saqlash uchun mo‘ljallangan. Tarbiya koloniyalari voyaga yetmagan mahkumlarni saqlash uchun mo‘ljallangan. Turmalar voyaga yetgan mahkumlarni saqlash uchun mo‘ljallangan». Umuman olganda, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-ijroiya kodeksining 45-moddasiga ko‘ra, ozodlikdan mahrum qilish turidagi jazo O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining jazoni ijro etish muassasalari tomonidan ijroga qaratiladi va mazkur jazoni ijro etish muassasalarining turlari O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-ijroiya kodeksida belgilab qo‘yilgan. 2001 yil 18 iyundan e’tiboran kuchga kirgan O‘zbekiston Respublikasi IIVning 298-sonli buyrug‘iga asosan, barcha jazoni ijro etish koloniyalari 2 xil shaklga ega bo‘lib, ular: mahkumlarni qo‘riqlov va nazorat ostida saqlanadigan yopiq turdagi (umumiy, qattiq va maxsus tartibli);

mahkumlarni soqchisiz, ammo nazorat ostida saqlanadigan yarim ochiq turdagi (manzil koloniyalar) koloniyalardan iborat. Ozodlikdan mahrum qilingan mahkumlar jazoni koloniya va turmalarda o‘taydilar va mahkumlarning tasniflanishiga ko‘ra, ularni turli xil koloniya va turmalarda taqsimlanadi. Jazoni ijro etish qonunchiligi tarixida bu muassasalarning takomillashganligini ko‘rishimiz mumkin. Koloniya va turmalarning rivojlanishi va takomillashishi mahkumlar sharoitining o‘zgarishi va jahon andozalariga yaqinlashishiga ham sabab bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 50-moddasiga binoan, jazoni ijro etish koloniyalarning to‘rt turi nazarda tutilgan bo‘lib, bular: manzil koloniyalar; umumiy tartibli koloniyalar; qattiq tartibli koloniyalar; kuchaytirilgan tartibli koloniyalardan iborat. Bundan tashqari Jinoyat kodeksida mahkumlarning ijtimoiy xavfliligi, sodir etilgan jinoyatlarning og‘irligi va og‘ir jazo tayinlangan taqdirda ularni jazoning muayyan qismini turmada o‘tkazishlikka yuborilish ham belgilangan. Turma kamog‘i koloniyalardan farq qilib, koloniyalarni erkaklar uchun alohida, ayollar uchun alohida tashkil etilish nazarda tutilgan bo‘lsa, turma qamog‘ida mahkumlar faqat alohida-alohida kameralarda saqlanishligi inobatga olingan holda erkaklar ham, ayollar ham bitta turmada saqlanishi mumkin. Birok, JK 50-moddasi va JIKning 58-moddasa talablariga binoan, mahkumni eng avvalo jinsiga qarab ajratiladi. Erkak jinsidagi mahkumlar uchun alohida jazoni ijro etish koloniyalari tashkil etiladi. Mahkumlarni tasniflashning bu prinsipiga doim rioya etiladi, xatto mahkumning huquqiy holatlari o‘zgargan taqdirda ham bu vaziyat saqlanib qolaveradi. Mahkumlarni bunday tamoyil asosida ajratilgan holda saqlash har taraflama maqsadga

muvofiq hisoblanadi, ularga nisbatan qo‘llaniladigan majburlov choralarini, ularga beriladigan imtiyoz va huquqlarni to‘g‘ri amalga oshirish uchun imkoniyat yaratadi. O‘n sakkiz yoshga yetgan mahkumlar voyaga yetmagan mahkumlardan ajratilgan holda saqlanadi. Voyaga yetmaganlarga nisbatan alohida turdagi jazoni ijro etish koloniyalarning tashkil etilishi, ularga nisbatan qo‘llaniladigan tarbiyaviy choralarning alohida turlarini joriy eish imkoniyatlarini yaratadi. JKning 45-moddasiga binoan, voyaga yetmagan mahkumlar tarbiya koloniyalarda saqlanadi. Ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish jarayonida bu qoidaga kat’iy amal qilinadi va faqat sud hukmiga kadar shaxs tergov hibsxonasida saqlanadigan hollardagina bu qoidaga rioya kilinmasligi mumkin. Bu vaqtda ular ozodlikdan mahrum qilingan hisoblanmaydilar. Turli jinsdagi mahkumlarni bir-birlaridan saqlash, shuningdek, turli xil gigiyena, axloq va boshqa ijtimoiy qoidalarga rioya kilishni xam yengillashtiriladi. Mahkumni yoshiga nisbatan ajratilgan xolda saqlash voyaga yetmaganlarni kattalarning, jinoyatchilik sohasida tajribali mahkumlarning salbiy ta’siridan uzokroq saqlash imkoniyatini vujudga keltiradi. Mahkumlarni tasniflashda nafaqat ularning jinsi , balki bir kator ruhiy. Dunyokarashi, ma’lumoti, boshqa xildagi nazariy va amaliy tajribalarini umumlashtirilgan holdagi xulosalarga asosan ham amalga oshiriladi. Bunday tasniflashda mahkumning sodir etgan jinoyatining ijtimoiy xavflilik xususiyati, uning shaxsi, ilgari xam jinoyat sodir etganligi, ayb shakli kabi holatlariga karab xam jinoyat sodir etganligi, ayb shakli kabi holatlariga karab ham mahkumlar bir-biridan ajratilgan holda saqlanadi. Manzil-koloniyalari tushunchasi va turlari. 2003 yil 12 dekabrda va 2003 yil 30 avgustda O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-ijroiya kodeksining bir qator moddalariga kiritilgan qo‘shimcha va o‘zgartirishlar 46-moddani xam chetlab o‘tmadi. Unga ko‘ra, «manzil koloniyalari quyidagilarga bo‘linadi:

-ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyatlar, ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilgan uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar uchun shuningdek, qasddan uncha og‘ir bulmagan jinoyatlar uchun shuningdek kasddan uncha ogir bulmagan jinoyat sodir etganlik uchun ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxslar saqlanadigan manzil-koloniyalar; -umumiy, qattiq tartibli koloniyalardan, shuningdek tarbiya koloniyalardan utkazilgan mahkumlar saqlanadigan manzil-koloniyalar». Manzil koloniyalar respublikamizda 1963 yil iyul oyidan boshlab tashkil etila boshlangan. Ularning vazifasi umumiy tartibli va qattiq tartibli koloniyalardan xamda tarbiya koloniyalardan utkazilgan mahkumlarni saqlash bo‘lib hisoblanadi. Jinoyat-ijroiya kodeksining 113-moddasiga kura, umumiy va qattiq tartibli koloniyalardan mahkumlar manzil koloniyalarga utkazilishi mumkin.Shuningdek, JIKning 104-moddasida qattiq tartibli koloniyadan umumiy tartibli koloniyaga, undan sung esa manzil koloniyalarga utkazilishi kursatib utilgan. Umuman olganda barcha yuridik adabiyotlarda manzil koloniyalarning 2 xil turi kursatiladi: umumiy va qattiq tartibli koloniyalar; tarbiya koloniyalaridan utkazilgan mahkumlar saqlanadigan manzil- koloniyalar. Manzil koloniyalardagi saklanayotgan mahkumlarning sharoiti ozod shaxslarning xayotiga juda yakinlashtirilgan bo‘lib, mahkumlarga ko‘plab kulay shart-sharoitlar yaratib berilgan. Shuningdek, bu xildagi koloniyalarda ijtimoiy xavfi katta bulmagan va extiyotsizlikdan sodir etilgan uncha ogir bulmagan jinoyati uchun ozodlikdan mahrum qilinganlar saqlanadi. Respublikamizdagi manzil-koloniyalarda mahkumlar tomonidan turli xildagi kizikish doirasiga kura tugaraklar mavjud bo‘lib, bu mahkumlarni ma’naviy tarbiyalashda asosiy rol uynaydi. Ijtimoiy xavfi katta bulmagan

jinoyat, extiyotsizlik oqibatida uncha ogir bulmagan jinoyat sodir etgan ayollar ozodlikdan mahrum qilinganlarida manzil koloniyalarda saqlanadilar. Kolgan hollarda ozodlikdan mahrum qilingan ayollar umumiy tartibli koloniyalarda saqlanadilar. Umumiy tartibli koloniyalar. Umumiy tartibli koloniyalar Jinoyat-ijroiya kodeksining 47-moddasida belgilab kuyilgan. 12.12.2003 yilda kiritilgan qo‘shimcha va o‘zgartirishlarga asosan, «umumiy tartibli koloniyalar kuyidagilarga bulinadi: -ogir jinoyat sodir etganlik uchun birinchi marta ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan erkalar saqlanadigan koloniyalar; -uta ogir jinoyat sodir etganlik uchun birinchi marta ozodlikdan mahrum etishag hukm qilingan erkaklar saqlanadigan koloniyalar; -ogir yoki uta ogir jinoyat sodir etganlik uchun ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan ayollar saqlanadigan koloniyalar, ushbu Kodeksning 48- moddasida kursatilgan ayollar bundan mustasno». Qattiq tartibli koloniyalar. Qattiq tartibli koloniyalar kuyidagilarga bulinadi: -uta ogir jinoyat sodir etganlik uchun birinchi marta ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan erkaklar saqlanadigan koloniyalar; -ilgari kasddan sodir etgan jinoyati uchun ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni utagan va kasddan jinoyat sodir etganlik uchun yana sudlangan erkaklar saqlanadigan koloniyalar; ilgari kasddan sodir etilgan jinoyati uchun ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni utagan va uta ogir jinoyat sodir etganlik yana sudlangan ayollar, shuningdek uta xavfli retsidivist deb topilgan ayollar saqlanadigan koloniyalar.

Jinoyat-ijroiya kodeksining 48-moddasida jinoyat-ijroiya qonunchiligining differensiatsiya va indivudiallik prinsipiga rioya etilgan. Maxsus tartibli koloniyalar. Maxsus tartibli koloniyalar ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan, uta xavfli retsidivist deb topilgan erkaklarni saqlash uchun mo‘ljallangan. Maxsus tartibli koloniyalarda umrbod ozodlikdan mahrum qilish avf etish tartibida ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirilgan erkaklar xam saqlanadi. ( O‘zbekiston Respublikasi JIKning 49-moddasi) Shu ikki turdagi shaxslardan tashqari boshqa kishilar bu xildagi maxsus tartibli koloniyalarga joylashtirilishi mumkin emas.Shuningdek, bu xildagi kameralarda umrbod ozodlikdan mahrum qilishga hukm qilinganlar va uta xavfli jinoyatchilar saqlanadi. Koloniya ma’muriyati tomonidan maxsus tartibli koloniya maxbuslari urtasida tushuntirish ishlarini olib boradi. Maxsus tartibli koloniyalarda muassasaning turma kurinishidagi nazoratchilari rezina tayokchalari bilan kurollangan nazorati ostida kamera tipidagi koloniyalarda saklanishligi nazarda tutiladi. Tarbiya koloniyalari. Jinoyat-ijroiya kodeksining 50-moddasida tarbiya koloniyalari voyaga yetmay turib jinoyat sodir etgan mahkumlarni saqlashga mo‘ljallangan. Tarbiya koloniyalari voyaga yetmagan mahkumlar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, umumiy asoslarga kura utaladi. Un sakkiz yoshga yetgan mahkumlar voyaga yetmagan mahkumlardan ajratilgan xolda saqlanadi.Voyaga yetmagan mahkumlarni tarbiya koloniyalarda saqlashning asosiy boisi shuki, jinoyatchilik soxasida tajribali mahkumlarning salbiy ta’siridan saqlash imkoniyatlarini yaratadi. Turmalar. Jinoyat-ijriya kodeksining 52-moddasida turmalar turmaga kamash tariqasidagi ozodlikdan mahrum qilishga hukm qilingan shaxslarni, shuningdek umumiy va qattiq tartibli koloniyalardan jazoni o‘tash tartibini ashshadiy buzganligi uchun o‘tkazilgan shaxslarni saqlash uchun

mo‘ljallangan. Ozodlikdan mahrum qilinganlarga nisbatan turma kamog‘ini tadbik etishlik xam mahkumlarni tasniflashning yana bir turi deb e’tirof etiladi. Jumladan, mahkumlarning ijtimoiy xavfliligini e’tiborga olgan xolda sud ozodlikdan mahrum qilish jazosining muayyan qismini turma kamog‘ida xam belgilashga xakli hisoblanadi. Turma kamog‘iga ozodlikdan mahrum qilish kilish jazosini o‘tashlik uchun yuborish kat’iy emas. Sud jinoyatchining shaxsi, uning ijtimoiy xavfliligi va axloqan tuzatish kiyinchiligini inobatga olgan xolda, ozodlikdan mahrum qilish jazosining ma’lum qismigagina turma kamog‘ini kullashi mumkin bula oladi. Turma kamog‘iga yuborish shartlari xam Jinoyat kodeksining 50-moddasi 7-qismida belgilab kuyilgan. Jumladan, ozodlikdan mahrum kiilingan mahkumlarni turma kamog‘iga yuborish ozodlikdan mahrum qilish jazosining faqat besh yildan kup bulmagan qismigagina tadbik etilishi mumkin. Turma kamog‘iga uta xavfli retsidivistlar, ogir yoki uta ogir jinoyati uchun besh yildan ortik muddatga ozodlikdan mahrum qilingan mahkumlar yuborilishi mumkin. Turma kamog‘iga yuborish masalasini sud mahkumga hukm chikarish jarayonida Belgilab berilgan bo‘lib, ozodlikdan mahrum qilish jazosining faqat dastlabki qismida o‘tashni belgilay oladi. Jumladan, Rossiya Federatsiyasida 1970 yilgi qonun hujjatlariga muvofiq, mahkumlar kichkina huquqbuzarlik yoingki maxkama tartib qoidasini buzgan takdirda xam turma jazosi bilan jazolangan. Shuning xisobidan 70-yillar oxiriga kelib mahkumlar tomonidan uyushitiriladigan turli xildagi huquqbuzarliklar soni keskin kamaygan. Ozodlikdan mahrum etish joylarida jazo ijrosini tashkil etishning uziga xos xususiyatlari. Ozodlikdan mahrum etish joylarida jazo ijrosini tashkil etishning uziga xos xususiyatlari Yuridik adabiyotlarda, ozodlikdan mahrum etish joylarida jazo ijrosini tashkil etishning uziga xos xususiyatlari sifatida kuyidagilarni kursatib utishni lozim deb e’tirof etiladi:

-ijtimoiy-tarbiyaviy domenantalik vazifasini utaydi; -jinoyatchining yangi jinoyat sodir etishining maxsus ogoxlantiruvchi, oldini oluvchi xususiyat hisoblanadi; -ozodlikdan mahrum etish joylarida jazo uzining koralash xususiyati orqali uzluksiz xusuiyatda mujassamlashtiradi; -jazoning ogoxlantirish mahkumning ruhiy mexanizmini chukur urganishni takozo etadi; -ozodlikdan mahrum etish joylarida jazoning ta’sir kuchi shaxsga ma’lum muddatga ijobiy ta’sir kursatadi; -jazo uzining huquqiy tabiatiga kura, mahkumlarning sodir etgan jinoyat turiga karab ogir yoki uta ogir sifatida karaladi; Mahkumlarni jazoni o‘tash uchun junatish, mahkumlarni jazoni ijro etish muassasalariga qabul qilish tartibi Jinoyat ijroiya kodeksining 54-moddasida ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxslar tergov hibsxonasining ma’muriyati hukm qonuniy kuchga kirganligi to‘g‘risida sud xabarnomasini olgan kundan boshlab un kunlik muddat ichida jazoni o‘tash uchun junatadi. Mahkumlarni jazoni ijro etish muassasasiga junatish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi tomonidan belgilanadi. O‘zbekiston respublikasi Jinoyat Kodeksining 50-moddasiga muvofiq, ozodlikdan mahrum qilish mahkumni jamiyatdan ajratib jazoni ijro etish koloniyasi yoki turmaga joylashtirishdan iborat. Shuningdek, Jinoyat kodeksining 85-moddasiga muvofiq, hukm chikarish paytida un sakkiz yoshga tulmagan shaxslarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish jazosini umumiy yoki kuchaytirilgan tartibli koloniyalarida o‘tash tayinlanadi.

Yukorida aytib utilganidek, Jinoyat ijroiya kodekiga muvofiq jazoni o‘tash uchun mahkumni junatish hukm qonuniy kuchga kirganligi to‘g‘risida sud xabarnomasi olingan kundan boshlab yoki O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksining 528-moddasiga muvofiq, hukm apellyatsiya yoki kassatsiya tartibida murojaat kilish muddati utgandan boshlab qonuniy kuchga kiradi deb belgilab kuyilgan. Mahkumni jazoni ijro etish muassasiga yuborilishini ta’minlash muammolari hukm chikargan sud tomonidan amalga oshirilishi lozim. Un kunlik muddatning belgilanishi mahkumni vaqtida ijro muassasasiga junatish muammosini xal kiladi. Bu muddatning belgilanishida asosiy omil – mahkum junatilayotgan ijro etish muassasida mahkum bilan bog‘liq muammolarni, ya’ni kanday transport vositasida yetkazilishi, kaysi muassasaga yetkazilishi xal etilishi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib hisoblanadi. Mahkumlar jazoni O‘zbekiston respublikasining xududida jazoni o‘tashadi, ayrim xildagi jazolarni o‘tash xududiylik asosida mahkumning xuxiy jazoni ijro etish muassasasida xam utalishi mumkin. Mahkumni uz xududidan uzok bulmagan muassasada jazoni o‘tashi ko‘plab muammolarni ijobiy xal kilinishiga imkon yaratadi: bu mahkumning oila a’zolari bilan uchrashuv utkazishida moddiy xarajatlarning kamligi, banderol va posilkalar yuborilishida kamxarjlik bo‘lib hisoblanadi. Shuningdek, muassasaning tibbiyot xodimlari insonparvarlik tamoyiliga muvofiq,mahkumning sogligi haqida kaygurishadi. Respublikamizning ayrim viloyatlarida manzil koloniyalarning, tarbiya muassasalarining mavjud emasligi ba’zi bir muammolarni keltirib chikarayotganligi sir emas. Mahkum sogligi yomonlashgan hollarda jazoni utayotgan muasssasada unga profilaktik xizmat kursatish iloji bulmagan hollarda muassasa tibbiyot xodimlarining bergan xulosasiga muvofiq, mahkum boshqa viloyatda gi jazoni o‘tash muassasiga ko‘chirilishi mumkin.

Ozodlikdan mahrum qilish jazosining ijro etilishi Ichki ishlar vazirligining jazolarni ijro etishning Bosh boshqarmasi tomonidan tashkil etiladi. Bosh boshqarma jazolarni ijro etish muassasalarini tashkil etadi, ularni boshqaradi, uzgartiradi va tugallash vazifalarini amalga oshiradi. Ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish jarayonida muassasa ma’muriyati qonun normalarining bajarilishini ta’minlaydi. Bu borada mahkumlarni axloqan tuzatish va kayta tarbiyalash uchun mehnat jamoalaridan, murabbiy va ish urgatuvchi muxandislik faoliyatlaridan xam foydalanishlari mumkin. Muassasa ma’muriyati xodimlari ish xizmati xodimlari hisoblanadi. Mahkum hukm qonuniy kuchga kirganidan sung, jazoni o‘tash uchun junatilganiga kadar yaqin qarindoshlari yoki oila a’zolari bilan qisqa muddatli diydor kurishishiga ruxsat beriladi. Mahkumning kayerga junatilayotganligi uning oila a’zolariga xabar qilinadi. Xabar berish mahkum tegishli joyga junatilganidan sung, uch kunlik muddat ichida amalga oshiriladi. Xabarda muassasa manzili va kachon junatilganligi ma’lum kilinishi lozim. Mahkumni jazoni o‘tash joylariga junatish Ichki ishlar vazirligining maxsus yuriknomalariga binoan amalga oshiriladi. Jumladan, konvoy belgilanadi, bu konvoy mahkumni, uning shaxsiy hujjatlarini kabul kilib oladi, belgilangan koloniyalarga olib borib topshiradi. Mahkumlarni ijro etish koloniyalariga junatish, asosan, temir yul yoki avtotransportda amalga oshiriladi. E’tiborli jixati shundaki, mahkumlarni jazoni ijro etish koloniyalariga junatish ularning sodir etgan jinoyat turi, ogirlilik darajasi , jinsi xisobga olingan xolda alohida-alohida junatiladi. Zarur bo‘lib kolgan hollarda kasal mahkumlar maxsus tibbiyot xodimi nazoratida bulishlari mumkin. Mahkumlarni zarur hollarda xavfsizligi ta’minlanadi va kochib ketishi mumkinligini oldini olish maqsadlari amalga oshiriladi. Mahkumlarni koloniyaga olib borishda ular maxsus mavsumga muvofiq kiyim-bosh bilan ta’minlanadi va maxsus ta’minot belgilanadi. Barcha sarflanadigan xarajatlar davlat budjeti xisobidan amalga oshiriladi.

Mahkumlarni qabul qilish amalga oshirilgandan sung uning otryadi,brigadasi, manzili haqida shuningdek, unga berilgan imtiyozlar haqida ma’lumotlar beriladi. &6. Mahkumlar jazoni o‘tash uchun junatilganligi va yetib kelganligi to‘g‘risida xabar. Jinoyat-ijroiya kodeksining 55-moddasiga muvofiq, tergov hibsxonasining ma’muriyati mahkum jazoni o‘tash uchun junab ketganligi to‘g‘risida uningoilasiga uch kunlik muddat ichida xabar yuborishi shart. Jazoni ijro etish muassasasining mahkum yetib kelgan kundan boshlab uch kunlik muddat ichida bu xakda hukm chikargan sudni xabardor kilishi, shuningdek mahkumning oilasiga muassasa manzilini kursatib xamda mahkumning yozishma olib borish, uchrashuv, posilka , yo‘qlov va banderollar olish. Telefon orqali so‘zlashuv huquqlarini tushuntirib, xabarnoma yuborishi shart. Mahkumni jazoni o‘tash muassasalariga qabul qilish jazosini ijrosini tashkil etishning maxsus boskichi bo‘lib hisoblanadi. Amaliyotda ba’zan shunday holatlar xam ruy beradiki, mahkumning oila a’zolarigacha mahkumning jazoni o‘tash joyi haqidagi ma’lumot yetib bormaydi, kanday holat ruy berishidan kat’i nazar, muassasa ma’muriyati mahkumning kaysi jazoni ijro etish muassasasida jazoni utayotganligi haqidagi xabarni uning karindoshlariga yetkazishi shart bo‘lib hisoblanadi. Mahkumlarni jazoni ijro etuvchi muassasalarga qabul qilish Ichki ishlar vazirligining tegishli normativ hujjatlariga asosan belgilanadi. Qabul qilishning asosini sudning ayblov hukmi tashkil etadi. Aynan muassasa ma’muriyati tomonidan mahkumning karindoshlariga yuboriladigan xabarnomada mahkum joylashgan muassasa manzilini tulik kursatishi lozim. Shuningdek, mahkumning karindoshlari muassasada saklanayotgan mahkumga turli xildagi noqonuniy narsalar yetkazib berishga huquqlari yukligi haqida ogoxlantiradi. Mahkumning shaxsi, xulq-atvorini, shaxsiy hujjatlarini, sodir etgan jinoyatining ijtimoiy xavfliligini urganish uchun uning kelib tushganidan boshlab un besh sutkagacha vaqt

belgilanadi. Bu davr yuridik adabiyotlarda mahkumning korontin davri deb yuritiladi.Eslatib utish lozimki, bu qoida manzil koloniyalardagi, tergov hibsxonalarning xo‘jalik xizmatiga koldirilganlarga va turmaga yuborilganlarga tatbik etilmaydi. Muassasa raxbarining yordamchisi muassasaga keluvchi mahkumlarning shaxsiy kartochkalarini kabul kiladi. Belgilangan tartib qoidaga rioya kilinmagna hollarda muassasa raxbariyati mahkumni kabul kilmaslik huquqiga ega. Bunday xollar kuyidagilar bo‘lib hisoblanadi:  mahkum jazoni ijro etish rejimini kay tartibda o‘tashi kursatilmagan takdirda;  sud tomonidan chikarilgan hukm ijro etish koloniyasi rejimiga mos tushmagan takdirda;  hukm qonuniy kuchga kirmagan paytda yoki hukmning qonuniy kuchga kirishi haqidagi ma’lumot ( kay paytdan boshlanishi) bulmagan takdirda;  mahkum shaxsiga doir ma’lumotlar mavjud bulmagan takdirda;  mahkum muassasa ma’muriyatiga naryad yoki muassasa ma’muriyati qoidalarini buzib keltirilgan takdirda;  voyaga yetmagan mahkum jazoni ijro etuvchi muassasaga yuborilgan takdirda yoki voyaga yetgan mahkumni tarbiya muassasiga yuborishgan takdirda;  mahkumning shaxsiy kartochkasida yetarli ma’lumotlar bulmagan takdirda; Yukorida kursatilgan holatlardan birontasi mavjud bulmagan takdirdagina muassasa raxbariyati mahkumni kursatilgan rejim bo‘yicha joylashtirib, muassasa nizomi bilan tanishtirib utadi. Muassasada biror bir qoida buzilish holatlari kayd etilgan paytda, muassasa ma’muriyati bu xakda

zudlik bilan yukori turuvchi organlarga xabar berishi shart. Bundan tashqari muassada jazoni ijro etilishi qonuniy xal etilayotganligini nazorat kiluvchi prokurorga xam ma’lumot yetkazilishi shart. Muassasaga yetib kelgan mahkum kiyimlari tintuv qilinadi , xar bir uzi bilan olib kelgan narsasi xam tekshirib kuriladi, bu holatlarning barchasiga qonuniy tus berish maqsadida Jinoyat-ijroiya Kodeksining 67-moddasida belgilab kuyilgan. Ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan mahkumning shaxsi, buyum va kiyimlari tintuv qilinganligi va kuzdan kechirilganligi haqida, kim tomonidan amalga oshirilganligi to‘g‘risida akt yoki protokol hujjati tuziladi. Mahkumning uzi bilan pul, turli xil kimmatli buyumlar olib yurishiga jazoni ijro etuvchi muassasalarda ( manzil-koloniyalardan tashqari) yul kuyilmaydi. Shuning uchun, mahkumga tegishli bulgan tilla takinchoklar, pul va boshqa ashyolar olib kuyiladi. Olib kuyilgan buyumlar haqida kvitansiya berilishi shart. Mahkum muassasaga yetib kelgan kuni tulik ravishda kompleks tibbiy kurikdan utkaziladi, ularga tibbiy holati to‘g‘risida ma’lumotnoma takdim qilinadi, shuningdek mavsumga mos kiyim-kechak bilan ta’minlanadi. Mahkum tibbiy kurikdan utkazilgach 15 kundan kechikmagan xolda muassasaga joylashtiriladi. Muassasaga yetib kelgan mahkum muassasa tomonidan urnatilgan qonun-qoidalar bo‘yicha xar bir mahkumning shaxsini urganib chikadi. Shuningdek, mahkum kanday ish bilan shugullanishi, kaysi otryadda jazoni o‘tashligi, turmalarda esa kanday izolyatorlarda jazoni o‘tashligi belgilanadi. Mahkumlarni ajratilgan xolda saqlash va turli toifadagi mahkumlarni birga saqlash Jinoyat-ijroiya kodeksining 57-moddasida: «ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxs butun jazo muddatini, odatda, bitta muassasada utaydi.

Mahkumni bir koloniyadan ayni shu turdagi boshqa koloniyaga jazoni o‘tash ni davom ettirish uchun utkazishga uning xavfsizligini ta’minlash maqsadida uning roziligini olgan xolda, shkningdek mahkumning mazkur muassasada kolishiga tuskinlik kiluvchi boshqa hollarda yul kuyiladi. Mahkum kasal bo‘lib kolgan takdirda uni koloniyadan yoki turmadan ixtisoslashgan davolash muassasasiga utkazishga tibbiy xulosa asosida yul kuyiladi. Ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxslarni jazoni ijro etuvchi bir muassasadan boshqasiga utkazish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi tomonidan belgilanadi» deb yozib kuyilgan. JIKning 57- moddasi va jinoyat-ijroiya qonunchiligi mahkumlar uchun yagona qoida, ya’ni jazoni faqatgina bitta ijro koloniyasida o‘tashni shart kilib kuyadi.Bu xil shart-sharoitlar jazolarni samaradorligi va mahkumning kayta tarbiyalanishida katta ijobiy rol uynashi shubxasiz. Aks xolda buning aksi ularok, mahkumning jazoni turli koloniyalarda o‘tashligi jamiyat uchun xavfli tus olishi mumkin. Buni bir necha asoslarda salbiy holatlariga olib kelishini kursatish mumkin:  mahkumning jazoni turli koloniyalarda o‘tashi uning kayta tarbiyalanishida samarasizlik belgisi bo‘ladi;  uning xarakteri, kizikishi va shu kabi omillarning pasayishiga olib keladi;  uning ruxiyatiga kuchli ta’sir utkazadi;  yaqin qarindoshlariga juda ko‘plab mushkulotlar orttiradi. Xar bir jazoni ijro etuvchi muassasa uziga kabul kilayotgan mahkumning shaxsiy kartochkasidagi ma’lumotlardan tashqari uning kizikishi, tabiati haqida yetarli ma’lumotga ega bulishligi darkor.

Jinoyat-ijroiya Kodeksi 57-moddasi 2-qismida kursatilgan qoida jinoyat- ijroiya qonunchiligiga istisno holat sifatida baxolanadi. Bunday holatlar jumlasiga, mahkumning shaxsiy xavfsizligi, tibbiy bemorligi va boshqa omillarda namoyon bo‘ladi. Mahkumni boshqa jazoni ijro muassasaga utkazish birinchi navbatda uning roziligi bilan amalga oshiriladi. Mahkumning xayotiga taxdid soluvchi harakatlar uning jazoni ijro etuvchi muassasasidagi mahkumlar tomonidan, ijro koloniyasi xodimlari tomonidan yoki shu muassasa bilan bog‘liq boshqa shaxslar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shaxsni tibbiy muassasaga utkazish bilan bog‘liq ishlar faqatgina tibbiy xulosa asosida amalga oshirilishi mumkin, sababi xar kanday kassallik mahkumni tibbiy muassasaga utkaish uchun xizmat kila olmaydi. Mahkumni tibbiy muassasaga utkazish uchun asos bo‘lib xizmat kiladigan tibbiy xulosani O‘zbekiston Respublikasi IIV tibbiy muassasalari, Qoraqalpog‘iston respublikasi IIV tibbiy muassasalari, viloyatlardagi jazolarni ijro etish bilan bog‘liq ichki ishlar boshqarmaslarining tibbiy muassasalari berish huquqiga ega. Shuningdek, mahkum kaysi xolda zudlik bilan tibbiy muassasaga joylashtirilishi kerak degan muammo xam barcha kizikarli bulishi tabiiy. Mahkumga jazoni ijro etish koloniyasida tibbiy yordam kursatish iloji bulmagan takdirda u zudlik bilan tibbiy muassasaga joylashtiriladi. Ma’lumki, qonunchilik mahkumni boshqa muassasaga utkazish bilan bog‘liq barcha holatlarni uzida kamrab ola olmaydi. Bunga misol kilib kuyidagi omillarni kursatish mumkin: -turli xildagi tabiiy ofatlar ( buron, yer kimirlashi, va xok.); -mahkumlar urtasidagi uzaro nifok bo‘ladigan xollar; -mahkumning yaqin qarindoshlari bilan uchrashuvlar utkazishda manzilning uzogligi yoki mahkumning yaqin qarindoshlari nochor bulgan hollarda;

Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, mahkumni bir muassasadan boshqasiga utkazish O‘zbekiston respublikasi Ichki ishlar vazirligi tomonidan amalga oshiriladi, sud tomonidan emas. Shuningdek, mahkumni boshqa muassasaga utkazish tashabbusi bilan kuyidagilar chikishga xakli: -jazoni ijro etuvchi muassasa ma’muriyati; -jazoni ijro etuvchi muassasada qonunlarni bir xilligi ustidan nazorat kiluchchi prokuror; -mahkumning yakin karidoshlari iltimos va arizalari bo‘yicha; -mahkum yashaydigan maxalla kumitasi tavsifnomasi yoki mehnat boshqarmasi; Jinoyat-ijroiya Kodeksining 58-moddasi mahkumlarni ajratilgan xolda saqlashga qonuniy tus bergan. Unga kura, «kuyidagilar boshqa mahkumlardan batamom ajratilib, alohida-alohida saqlanadi: -uta xavfli retsidivistlar; -umrbod ozodlikdan mahrum qilish avf etish tartibida ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirilgan mahkumlar; -mahkum ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi bulmagan shaxslar; -sud va huquq-tartibotni muxofaza kiluvchi organlarning sobik xodimlariga mansub mahkumlar; -turli yukumli kassalliklarga chalingan mahkumlar;» Ma’lumki, axloq tuzatish vositalari jazo turini, sodir etilgan jinoyatning xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasini, shuningdek mahkumning shaxsi va xulq-atvorini inobatga olgan xolda qo‘llaniladi.(JIK 7-m). Mahkumlarni bir-biridan ajratilgan xolda saqlash ularning turli xil xususiyatlariga kura xal etilishi xam mumkin:

a) birinchi marta extiyotsizlikdan jinoyat sodir etgan mahkumlar alohida ajratiladi; b) birinchi marta kasddan ijtimoiy xavfi katta bulmagan yoki ogir bulmagan jinoyatni sodir etgan mahkumlar; v) birinchi marta kasddan ogir jinoyatni sodir etgan mahkumlar; g) birinchi marta kasddan ogir jinoyatni sodir etgan mahkumlar alohida ajratiladi; d)ilgari xam ozodlikdan mahrum qilish jazosini utab chikkanlar alohida ajratiladi; ye)alohida xavfli retsidivistlar xam alohida-alohida saqlanadilar; j) umrbod ozodlikdan mahrum qilish ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirilganda xam ular xam alohida saqlanadi; z) fuqaroligi bulmagan va chet el fuqarolari xam ozodlikdan mahrum qilinganida alohida, ajratilgan xolda saklanishlari lozim. Lekin bunday shaxslar kupincha boshqa shaxslar bilan birga saklanganliklarini kursak xam, lekin ularning huquqiy holatlari tamomila boshqacha tus olgan. Erkak jinsdagi mahkumlar ayollar va voyaga voyaga yetmagan mahkumlardan kura ogirrok darajada jazolanadi. Voyaga yetmagan mahkumlarda mahkumlarning tasniflanishi ularning jinsiga karab xam farqlanadi. Jumladan, ilgari ozodlikdan mahrum qilish jazosini utab chikkan mahkumlarning erkak jinsidagilar, yana ozodlikdan mahrum qilish jazosiga hukm qilinganlarida, kuchaytirilgan tarbiya koloniyalarida saklansalar, voyaga yetmagan kizlarga esa bu qoida tadbik etilmaydi. Kizlar nechanchi marta ozodlikdan mahrum qilingan bulishlaridan kat’i nazar umumiy tartibli koloniyalarga yuboriladilar.

Voyaga yetmaganlarning tasniflanishi aksariyat hollarda yoshiga nisbatan tatbik etiladi. Jumladan, un olti yoshgacha bulganlar alohida va un olti yoshdan oshganlar alohida ajratiladi. Ayollarni tasniflashda koloniya tartib turidan tashqari xomilador yoki emizikli yosh bolasi bor ayollar ozodlikdan mahrum qilinganida ular uchun maxsus imtiyozlar yaratiladi. Mahkumlarning jinsi, yoshiga karab ajratish yuridik adabiyotlarda,odatda, huquqiy tasniflash deb yuritiladi. Shuningdek, mahkumlarni tasniflashda ularni jazoni o‘tash jarayoni xam muxim rol uynaydi. Mahkumlar bilimi, dunyokarashi, ruhiy munosabatlari bo‘yicha tasniflanadi. Mahkumlarni ko‘chirish O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-ijroiya kodeksining 60-moddasiga muvofiq, «ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxslarni jazoni ijro etuvchi bir muassasadan boshqasiga ko‘chirish ushbu kodeksning 58-moddasi talablariga rioya etgan xolda amalga oshiriladi. Ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxslar qamoq jazosiga hukm qilingan va tergov kilinayotgan shaxslardan alohida ko‘chiriladi. Xomilasi yigirma turt xaftalikdan oshgan yoki uch yoshga tulmagan bolasi bor ayollar boshqa mahkumlardan alohida ko‘chiriladi. Mahkum bemorlar, xomilador ayollar va bolasi bor ayollar, zarurat bulganda, tibbiy xodimlar kuzatuvida ko‘chiriladi. Mahkumlarning xavfsizligini ta’minlash maqsadida ularni boshqa hollarda xam ajratilgan tarzda ko‘chirishga yul kuyiladi.

Ko‘chirish chogida mahkumlar zarur moddiy-maishiy va sanitariya- gigiyena sharoitlari bilan ta’minlanadi, ularga poyabzal, belgilangan norma bo‘yicha oziq-ovqat maxsulotlari beriladi. Mahkumlarni ko‘chirish davlat xisobidan, O‘zbekiston Respublikasi Ichki iishlar vazirligi tomonidan belgilangan tartibda sokchi kuzatuvida amalga oshiriladi». Mahkumlarni ko‘chirish bilan bog‘liq muammolar jinoyat-ijroiya huquqining uziga xos obyekt dasturi hisoblanadi. Mahkumlarni bir jazoni ijro etuvchi muassasadan boshqasiga ko‘chirish bilan bog‘liq muammolar davlat budjeti xisobidan amalga oshiriladi va konvoyda amalga oshiriladi. Mahkumlarni ko‘chirish bilan bog‘liq tartib-qoidalar O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining normativ huquqiy hujjatlari asosida tartibga solinadi. Mahkumlarni ko‘chirish bilan bog‘liq normativ-huquqiy hujjatlarda kuyidagilar mahkumlarni zudlik bilan ko‘chirish uchun asos bo‘lib xizmat kiladi deb kursatilgan. Bular: -sil kasalligi bilan ogrigan mahkumlar; -teri tanosil kasalligi bilan ogrigan mahkumlar; -asab kasalligi bilan ogrigan bemorlar, tuzalishi katta muddatni talab kiluvchi bemorlar; -OITS kasalligi bilan kasallangan bemorlar; O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining normativ-huquqiy hujjatlariga kura, mahkumlarni ko‘chirish kamida 4ta sokchi nazorati ostida amalga oshiriladi. Sokchilar guruxi, odatda, oddiy va kuchaytirilgan bulishi mumkin. Kuchaytirilgan sokchilar guruxi uta ogir turdagi jinoyat sodir etgan mahkumlar, retsidivistlarni ko‘chirishda tayinlanadi. Amaldagi qonun normalariga muvofiq, sokchilar guruxi tartib qoidani buzgan mahkumlarga nisbatan jismoniy kuch ishlatish, turli xil tinchlantiruvchi vositalarni kullash huquqiga ega. Mahkumlarni ko‘chirishda mahkumlar qonun normalarida

ko‘rsatilgan normalar bo‘yicha oziq-ovqat bilan ta’minlanadi. Ko‘chirilayotgan mahkum uzi bilan oziq-ovqat maxsulotlari, kiyim-kechak olishi; bemor mahkumlar esa uziga kerakli bulgan tibbiy dori-darmonlar olishi, yosh bolasi bor ayollar esa bola uchun kerakli bulgan buyumlarni olishga xakli. Ko‘chirilayotgan mahkumga O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining normativ huquqiy hujjatlariga muvofiq, mavsumga mos kiyim- kechak va poyabzal beriladi. Kuyidagi mahkumlar bir jazoni ijro etuvchi muassasadan boshqasiga utkazishga yul kuyilmaydi: -uzining shaxsiy anketasiga ega bulmagan mahkumlar; -mavsumga mos kiyinmagan mahkumlar; -oziq-ovqat maxsulotlari bilan ta’minlanmagan mahkumlar; O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining normativ huquqiy hujjatlariga muvofiq, ba’zi hollarda mahkumning qo‘llariga kishan solinishi mumkin: -samolyotda yoki vertolyotda; -uzoq yo‘lga chiqqan avtotransport vositasi yoki poyezdda ko‘chirilayotganda; -jazoni ijro etuvchi muassasadan qochish niyatida bo‘lgan mahkumni boshqa muassasaga ko‘chirishda; -umrbod ozodlikdan mahrum qilishga hukm qilingan mahkumlar; Mahkumlar saqlash sharoitlarini o‘zgartirish va yengillashtirish tartibi

Mahkumlar yengillashtirilgan sharoitga utkazishga, uzining xulq-atvori bilan urnak bo‘ladigan shaxslar jazoning kamida olti oyi utalganidan keyin yul kuyilishi mumkin. Yengillashtirilgan sharoitga utkazilgan max kum ichki tartib-qoidani ashshadiy buzuvchi deb topilganida uni umumiy yoki ogirlashtirilgan sharoitga utkazishlari mumkin,lekin bunday uzgarishga xam yana olti oydan keyin yul kuyiladi. Tarbiya koloniyalarida xam mahkumlarni yengillashtrilgan imtiyozli va oddiy sharoitlar mavjud. Bundan tashqari, mahkumlarning intizomsizligi, ichki tartib-qoidani domiy buzuvchilarga nisbatan qo‘llaniladigan hibsxonalar xam mavjud. Bu xildagi hibsxonalarga kiritib kuyilgan mahkumlarning sharoiti albatta ogirlashtiriladi. Yengillashtirilgan sharoitga utkazish mahkumning ijobiy xulqi, mehnatga xalol munosabati, intizomiy jazo chorasining bulmasligi va jazoning kamida turtdan bir qismi utaganidan sung qo‘llaniladi. Mahkumlarning saqlash sharoitini uzgartirilishi Jinoyat-ijroiya kodeksining 61-moddasiga asosan amalga oshiriladi. Unga kura, «jazoni o‘tash davrida ozodlikdan mahrum etishga mahkum qilingan shaxslarning saqlash sharoiti bir muassasa doirasida yoki boshqa turdagi muassasaga utkazish yuli bilan yengillashtirilishi mumkin». Mahkumlarni saqlash sharoiti rag‘batlantirish tarzida kuyidagicha yengillashtirilishi mumkin: -muassasa boshligining qaroriga binoan-ushbu kodeksning 102, 104- moddalariga muvofiq, masalan, tashakkur e’lon kilish, yorlik, kimmatli sovga yoki pul mukofoti bilan takdirlash, qo‘shimcha posilka, yo‘qlov yoki banderol olishga ruxsat etish va xokazo; -sud tomonidan Jinoyat protsessual Kodeksining 537-moddasiga muvofiq, ya’ni mahkumni jazoni ijro etishning bir tartibli koloniyasidan boshqa tartibli koloniyasiga, turmadan koloni yaga va koloniyadan turmaga utkazish jazoni ijro etish muassasasi ma’muriyatining takdimnomasiga binoan max kum yoki ximoyachisining iltimosnomasiga kura sudya tomonidan amalga oshiriladi yoki

yana bir qoida bu, Jinoyat protsessual kodeksining 537-moddasi 4-bandiga muvofiq, 18 yoshga tulgan mahkumni tabiya koloniyasidan jazoni ijro etish koloniyasiga utkazish masalasini xal etishda sudya uning tuzalish darajasini xisobga olish lozim. Shuningdek, yukoridagi moddaga kura, max kum tarbiya koloniyasida jazoni o‘tash muddatini davom ettirish uchun uzogi bilan 20 yoshga tulguncha kadar koldirilishi mumkin. Mahkumlarni saklak sharoiti Jinoyat-ijroiya kodeksining 61-moddasiga kura, intizomiy jazo tarzida kuyidagicha ogirlashtirilishi mumkin: -muassasa boshligining qaroriga binoan shubu kodeks 105, 16- moddalariga muvofiq,intizomiy jazo choralari sifatida mahkumlarga nisbatan kuyidagi jazo choralari kullanilishi mumkin: -ogoxlantirish; -xayfsan; -yengillashtirilgan saqlasht sharoitini bekor kilish; -intizomiy bulinmaga kiritib kuyish va xokazo; O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-ijroiya kodeksining 106-moddasiga muvofiq esa «intizomiy jazo huquqbuzarlikning ogirligi va xususiyatiga mos bulishi kerak» deb yozib kuyilgan. Shuningdek,intizomiy jazoning amal kilishi muddati jazo kullanilgan kundan boshlab bir yildan oshmasligi kerak. Mahkumlarni saqlash sharoiti intizomiy jazo tarzida sud tomonidan xam Jinoyat protsessual kodeksining 537-moddasi 3-bandiga muvofiq ogirlashtirilishi mumkin: Mahkumni tarbiya koloniyasidan jazoni ijro etish koloniyasiga va umumiy tartibli tarbiya koloniyasidan kuchaytirilgan tartibli tarbiya koloniyasiga utkazish tarbiya koloniyasi ma’muriyatining voyaga yetmaganlar ishi bilan shugullanuvchi komi ssi bilan kelishilgan takdimnomasiga binoan sudyatomonidan amalga oshiriladi.

Bu xildagi mahkumlarni saqlash sharoitini o‘zgartirish jinoyat-ijroiya qonunchiligining 2 tamoyiliga asosan amalga oshiriladi : 1)differensiatsiya va individualizm jazolarni ijro etishda; 2) mahkumlarni qonunga itoatkor xulq-atvorini rag‘batlantirish prinsiplariga; Shuningdek, max kum jazoni ijro etishda saklak sharoitini o‘zgartirish shu ijro muassasasi boshlgi roziligi bilan amalga oshiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Mualliflar jamoasi. Mas’ul muharrir- yu.f.n., dots. B.J.Axrorov. –T.: O‘qituvchi, 2002. – 208b. 2. Jinoyat-ijroiya kodeksiga sharhlar. Rustamboyev M.H., Axrarov B.J. va boshqalar. Ma’sul muharrir: yu.f.d., prof. M.H.Rustamboyev. – T.: TDYUI, 2007. – 574 b. 3. Kommentariy k Ispravitelno-trudovomu kodeksu Respubliki Uzbekistan. –T.: Uzbekistan, 1997.- 345s. 4. Abduxaliqov M.A., Payzullayev Q., Abduqodirov Sh.Y. Jinoyat -ijroiya huquqi (albom sxemalar). –T.: TDYUI, 2005. – 142 b.

O'xshashlar

Ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo ijrosini tashkil qilish ijro etish. Ozodlikdan mahrum qilingan mahkumlarni klassifikatsiyalash tushunchasi

Umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish tartibi

Uzoq muddatli yoki umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish masalalari

Uzoq muddatli yoki umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish masalalari

Jarima, muayyan huquqdan mahrum qilish va ahloq tuzatish ishlari va qamoq tariqasidagi jazolarni ijro etish