O'zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari - Huquqshunoslik - Referatlar

O'zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87 KB

Ko'chirib olish

O'zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari Reja: l . O`zbekiston Respublikasida sud tizimining Konstitutsiyaviy asoslari 2. Sud hokimiyatini tashkil etishning Konstitutsiyaviy-huquqiy tamoyillari 3. O'zbekistonda sudyalarning Konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi 4. O'zbekistonda sud-huquq islohotlarining hayotiy zaruriyati

1.Huquqiy demokratik davlat erkin fuqarolik jamiyatida sud hokimiyatining mavqei yuksak sanaladi, binobarin, adolatni ta'minlovchi mahkama sifatida aynan sud e'tirof etiladi. Sud hokimiyati — bu sudlarning O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari ustuvorligi prinsipiga so'zsiz rioya qilish asosida jinoiy, fuqarolik, xo'jalik ishlarini va ma'muriy huquqbuzarlik to'g'risidagi ishlarni ko'rish bo'yicha vakolatli organdir. Sud hokimiyati davlat hokimiyatining alohida mustaqil shohobchalaridan biri bo'lib, jamiyat hayotida odil sudlovni amalga oshirishga qaratilgan faoliyatni amalga oshiradi. Odil sudlov o'z mohiyatiga ko'ra, davlat faoliyati hisoblanadi, bunda vakolatli sud muassasasi huquq normalari talablarini buzish oqibatida kelib chiquvchi nizoli holatlarni muhokama etib, hal etadi. Mamlakatimizda sud hokimiyatining Konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi, tuzilishi va faoliyat yuritishning qonuniy asosi O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va O'zbekis ton Respublikasining «Sudlar to'g'risida»gi (yangi tahrirdagi 2000-yil 14-dekabr) qonuni bilan belgilanadi. Konstitutsiyada ta'kidlanishicha, O'zbekiston Respub likasida sud hokimiyati, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar, siyosiy partiyalardan boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi. O'zbekiston Respublikasida sud hokimiyati tizimi quyidagi sudlardan tashkil topgan: 1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi; 2. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi; 3. O'zbekiston Respublikasining Oliy xo'jalik sudi;

4. Qoraqalpog'iston Respublikasining Fuqarolik va jinoyat ishlari bo'yicha sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo'yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari; 5. Harbiy sudlar; 6. Qoraqalpog'iston Respublikasi Xo'jalik sudi, viloyat va Toshkent shahar xo'jalik sudlari. O'zbekiston Respublikasida ishlarning toifalariga qarab sudlarning ixtisoslashuvi amalga oshirilishi mumkin. Favqulodda sudlar tuzishga yo'l qo'yilmaydi. Qonun sudlarni lashkil etisli, ularni saylash va tayinlash tartibini belgilaydi O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va «Sudlar to'g'risida»gi qonuniga muvofiq sodiqlik, mustaqillik, kollegiyallik, oshkoralik va sudyalar huquqlarining tengligi sud tizimi faoliyatining asosiy prinsiplaridir. Sud ishlari ichida eng asosiy vazifa odil sudlovni amalga oshirish hisoblanadi. Shuningdek, sud hokimiyatining ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan quyidagi vakolatlari ham mavjud: 1) Konstitutsiyaviy nazorat; 2) Davlat organlari va mansabdor shaxslarning faoliyatlari hamda ular tomonidan qabul qilingan qarorlarning qonuniyligini tekshirish; 3} Sud hukmi va qarorlarning ijrosini ta'minlash; 4) Sudlarga tegishli ma'muriy huquqbuzarlik holatlarini ko'rib, tekshirib chiqish; 5) Sud amaliyotidan kelib chiqib, amaldagi qonunchilik masalalari bo'yicha tushuntirish vakolati;

6) Sudyalar tarkibining shakllanishida ishtirok etish va li ning organlariga yordam berish vakolati. Sud hokimiyati faoliyatining Konstitutsiyaviy qoidalari O'zbekis - ton Respublikasining «Konstitutsiyaviy sudi to'g'risida», «Sudlar to'g'risida», «Harbiy sudlarning faoliyatini tashkil etish to'g'risidagi Nizom», Jinoyat kodcksi, Jinoyat-protsessual kodeksi, Fuqarolik- protsessual kodeksi, Xo'jalik-protsessual, Ma'muriy javobgarlik kodeksi, Mehnat kodeksi, Jinoyat ijroiya kodeksi va boshqalarga tayanadi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 108-109- moddalarida O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining huquqiy holati mustahkamlangan. Unga muvofiq, O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning hujjatlan Konstitutsiyaga qanchalik mosligiga doir ishlarni ko'radi. Konstitutsiyaviy sud siyosat va huquq sohasidagi mutaxassislar orasidan - Konstitutsiyaviy sud raisi, rais o'rinbosarlari va sudyalardan, shu jumladan, Qoraqalpog'iston Respublikasi vakilidan iborat tarkibida saylanadi. Konstitutsiyaviy sudning raisi va a'zolari deputat bo'la olmaydilar. Konstitutsiyaviy sudning raisi va a'zolari, siyosiy partiyalari, harakatlarning a'zosi bo'lishlari va boshqa haq to'lanadigan lavozimni egallashlari mumkin emas. Konstitutsiyaviy sud sudyalari daxlsizlik huquqidan foydalanadilar. Konstitutsiyaviy sud sudyalari o'z faoliyatlarida mustaqildirlar va faqat O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga bo'ysunadilar (O'zbekiston Respublikasi Konstitu tsiyasining 108-moddasi).

O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi: 1) Qonunlar va O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qabul qilgan boshqa hujjatlar O'zbekiston Respublikasining Prezidenti farmonlar, hukumat qarorlari, davlat hokimiyati mahalhy organlari qarorlari, O'zbekiston Respublikasi davlatlararo shartnomalar va boshqa majburiyatlarning O'zbekiston Konstitutsiyasiga mosligini aniqlaydi; 2) Qoraqalpog'iston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarini O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga muvofiqligi to'g'risida xulosa beradi; 3) O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining normalariga sharh beradi; 4) O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari bilan berilgan vakolat doirasida boshqa ishlarni ham ko'rib chiqadi. Konstitutsiyaviy sudning qarorlari matbuotda e'lon qilingan paytdan boshlab kuchga kiradi. Ular qat'iy va ular ustidan shikoyat qilish mumkin emas. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi esa «Sudlar to'g`risida»gi qonun asosida faoliyat olib boradi. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi fuqarolik, jinoiy va ma'muriy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Qoraqalpog'iston Respublikasi Oliy jinoyat va fuqarolik ishlari bo'yicha sudlari, viloyat, shahar, tumanlararo, turnan sudlari va harbiy sudlarning sudlov faoliyati ustidan nazorat olib boradi va ularning ishlarini umumlashtiradi. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi, ishlarni birinchi instansiya sudi sifatida va nazorat tartibida ko'radi. U o'zi birinchi instansiya

sifatida ko'rgan ishlarni apellyatsiya yoki kassatsiya tartibida shikoyat berish (protest bildirish) huquqiga ega bo'lgan shaxslarning xohishiga ko'ra apellyatsiya yoki kassatsiya tartibida ko'rishi mumkin. Apellyatsiya tartibida ko'rilgan ish kassatsiya tartibida ko'rilmasligi kerak. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi — sud raisi, uning birinchi o'rinbosari va o'rinbosarlari, sudlov hay'atlari raislari, O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudyalaridan iborat bo'lib, quyidagi tarkibda ish olib boradi: — O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi; — O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosati; — Fuqarolik ishlari bo'yicha sudlov hay'ati; — Jinoyat ishlari bo'yicha sudlov hay'ati; — Harbiy hay'at. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi eng yuqori sudlov instansiyasi bo'lib, O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudyalari va Qoraqalpog'iston Respublikasi Oliy sudlarining raislaridan iborat tarkibda ish olib boradi. Fuqarolik ishlari bo'yicha tumanlararo, tuman (shahar) sudi rais va sudyalardan iborat bo'ladi. Jinoyat ishlari bo'yicha tuman (shahar) sudi rais, sudyalar va xalq maslahatchilaridan iborat bo'ladi. Jinoyat ishlari bo'yicha tuman (shahar) sudi tarkibida ma'muriy ishlar bo'yicha sudyalar ham faoliyat olib boradi. Harbiy sudlar tizimi «Sudlar to'g'rsida»gi qonunda belgilab berilgan va qonunning 39-moddasiga muvofiq, O'zbekiston Respublikasi Harbiy sudlari tizimi O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Harbiy hay'ati,

O'zbekiston Respublikasi Harbiy sudi, okrug va hududiy harbiy sudlardan iborat. Harbiy sudlar tizimida asosiy bo'g'in okrug va hududiy Harbiy sudlar hisoblanadi, ular faqat birgina funksiyada, birinchi instansiya bo'yicha o'z vakolat doirasida ishlarni ko'rib chiqish huquqiga egadir. Viloyat sudi maqomiga tenglash-tirilgan O'zbekiston Respublikasi Harbiy sudi harbiy sudlar tizimida o'rta bo'g'in hisoblanadi. Harbiy sud tizimida eng yuqori sud instansiyasi O'zbekis ton Respublikasi Oliy sudi bo'lib, uning tarkibiga harbiy hay'at kiradi. Harbiy sudlar O'zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligining, Milliy xavfsizlik xizmatining, Favqulodda vaziyatlar vazirligining, Ichki ishlar vazirligi qo'shinlarining va qonun hujjatlariga muvofiq tashkil etiladigan boshqa harbiy tuzilmalarning, shuningdek, o'quv yig'inlarida bo'lgan vaqtda harbiy xizmatga majburlar va harbiy xizmatchilar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar to'g'risidagi ishlarni; harbiy qismlar, qo'shilmalar va birlashmalar, harbiy boshqaruv organlarining qo'mondonligiga nisbatan harbiy xizmatchilarning da'volari bo'yicha fuqarolik ishlarini va harbiy boshqaruv organlari hamda harbiy mansabdor shaxslarning, harbiy xizmatchilar ning huquq va erkinliklarini buzuvchi xatti-harakatlari (qaror-lari) ustidan shikoyatlarni; alohida holatlarga ko'ra umumiy yuristdiksiya sudlari faoliyat ko'rsatmayotgan joylarda hamma fuqarolik va jinoyat ishlarini; davlat sirlariga taalluqli ishlarni ko'radi. O'zbekiston Respublikasi o'z mustaqilligiga erishgach, iqtisodiyot va xo'jalik sohasida yuzaga keladigan muammolarni hal etish uchun

xo'ja lik sudlari joriy etildi. Xo'jalik sud lari «Sudlar to`g`risida»gi qonun asosida faoliyat olib boradi. O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi xo'jalik sud ish larini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organidir. O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Qoraqal pog'iston Respublikasi xo'jalik sudi, viloyatlar va Toshkent shahar xo'jalik sudlarining faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega. O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi ish larni birinchi instansiya sudi sifatida, kassatsiya tartibida va nazorat tartibida ko'radi. O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Plenumining tushuntirishlari xo'jalik sudlari tomonidan bajarilishini nazorat qiladi, quyi xo'jalik sudlari faoliyatini tekshiradi, xo'jalik sudlarining ishini tashkil etish ijobiy tajribasini o'rganadi, umumlashtiradi va ommalashtiradi. O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi rais, uning birinchi o'rinbosari, o'rinbosarlari, sudlov hay'atlarining raislari, O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi sudyalaridan iborat bo'lib, quyidagi tarkibda ish olib boradi: — O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Plenum!; — O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Rayosati; — Fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan nizolarni hal etish bo'yicha sudlov hay'ati; — Ma'muriy huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarni hal etish bo'yicha sudlov hay'ati.

O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Plenumi O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi sudyalari va Qoraqalpog'iston Respublikasi xo'jalik sudi raisidan iborat tarkibda ish olib boradi. Prezidentimiz I.A.Karimov o'zining «O'zbekiston XXI asrga intilmoqda» asarida: «Sud tizimini isloh qilish, avvalo, hukm chiqaruvchi sudyalarning chinakam mustaqilligini ta'minlashga qaratilishi kerak. Faqat shunday qilganda, hozir sudni jazolovchi organ deb biladigan odam sudga o'z huquqlari va erkinliklarini, manfaatlarini himoya qilish lozim bo'Igan organ sifatida murojaat qiladigan bo'ladi. Ana shundagina sud hokimiyatning haqiqiy mustaqil tarmog'iga aylanadi», deb ta'kidlashi bejiz emas. Qonuniylik odil sudlovning asosiy tamoyillaridan biridir. «Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko'radilar». Sudyalarning mustaqilligi va ularning faqat qonunga bo'ysunishi O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 112-moddasida berilgan bo'lib, unga ko'ra, «Sudyalar mustaqildirlar, faqat qonunga bo'ysunadilar. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yo'l qo'yilmaydi va bunday aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo'ladi». Shu bilan birga «Har bir kishi o'zining huquqlari va burchlarini hamda unga qo'yilgan jinoiy aybning asosligini belgilash uchun to'liq teng huquqlilik asosida o'z ishining mustaqil va xolis sud tomonidan oshkora tarzda va adolatlilikning hamma talablariga rioya qilgani hamda ko'rib chiqilishi huquqiga egadir. Sudlar mustaqilligi tamoyilining mohiyati sudning tashqaridan aralashuvisiz, qandaydir tazyiqsiz yoki boshqacha ta'sir

ko'rsatishsiz, qonun talablariga qat'iy rioya qilgan holda mas'ul qarorlar qabul qilish uchun imkoniyat beradigan sharoitlarni ta'minlashga intilishdan iborat. Sudyalar ham maslahat paytida bildirilgan mulohazalarni oshkor qilishlari mumkin emas. Odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga, yo'l qo'yilmaydi va bunday aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo'ladi. (O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 112-moddasidan). Qonun oldida tenglik - bu qonunlarda mustahkamlangan qoidalarning hamma fuqarolarga nisbatan bir xildagi qo'llani-lishidir. Bunda nafaqat huquqlarning berilishi, balki ularning amalga oshirilishini tartibga soladigan qonunlarga muvofiq javobgarlik qo'llanilishi ham nazarda tutiladi. Huquqlardan foydalanish imkoniyati mavjud bo'lishi uchun qonun har xil sabablarga ko'ra o'z huquqlari va manfaatlarini himoya qila olmaydigan shaxslarga qo'shimcha kafolatlar belgilaydi (voyaga yetmaganlar, jismoniy nuqsoni yoki ruhiy kasallar va hk.). Sud oldida tenglik tushunchasi qonun oldida tenglik tushunchasidan jiddiy farq qilmaydi. U sud oldida u yoki bu tarzda turgan barcha fuqarolarga teng protsessual huquqlar berilishini va tegishli majburiyatlar yuklanishini anglatadi. Sud oldida mulkiy ahvoli, lavozimidan qat'i nazar, hamma rasmiy ravishda tengdir. Jumladan, huquqlarning faqat sud qarori asosida chetlanishiga yo'l qo'yilishi ham shu bilan izohlanadi. Fuqarolarning sud himoyasida bo'lish huquqining ta'minlanishi tamoyili O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasida o'z

aksini topgan bo'Iib, unga ko'ra «Har bir shaxsga o'z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g'ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi». Fuqarolarning sud himoyasida bo'lish huquqi «Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risida»gi xalqaro Paktning 14-moddasida, «Inson huquqlari va siyosiy erkinliklarini himoya qilish to'g'risida»gi Yevropa Konvensiyasining 6-moddasi birinchi qismida mustahkamlagan. O'zbekiston Respublikasining 1995-yil 30-avgustdagi «Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudda shikoyat qilish to'g'risida»gi qonunda aniqlashtirilgan. Huquq va erkinliklarni sudda himoya qilish har bir kishiga kafolatlanadi. Ushbu huquq o'z manfaatlarini shaxsan, advokat yoki qonuniy vakili orqali himoya qilish mumkin bo'lgan jismoniy shaxsga tegishlidir. Sud himoyasida bo'lish huquqi yuridik yordam olish huquqi bilan chambarchas bog'liqdir, chunki qonunlar, ularni qo'llash amaliyoti, sudlarda ishlarni yuritish tajribasini bilmasdan turib, sud himoyasida bo'lish imkoniyatlarini samarali amalga oshirish mumkin emas. Yuridik kasblarni egallagan kishilar bunday xususiyatlarga ega bo'Iadi. Shuning uchun ham, ular sudda o'zini himoya qilishga muhtoj kishilarga yordam berishi kerak. Aybsizlik prezumsiyasi tamoyili O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasida «Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda oshkora ko'rib chiqib, uning aybi aniqlamaguncha, u aybdor hisoblanmaydi.

Sudda ayblanayotgan shaxsga o'zini himoya qilish uchun barcha sharoitlar ta'minlab beriladi». Ushbu tamoyil faqat ishlarni jinoyat sudida ko'rib chiqish asosida amal qiladi, aybsizlik prezumsiyasi inson huquqlari sohasidagi nufuzli xalqaro hujjatlar: inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi (11- modda), Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro pakt (14- modda), Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya qilish to'g'risidagi Yevropa Konvensiyasi (6-modda 2-qism) qoidalariga muvofiq keladi. Odil sudlovni amalga oshirishning ushbu Konstitutsiyaviy tamoyili ayblanuvchining nafaqat jinoyat protsessidagi, shu bilan birga, u subyekt sifatida qatnashadigan barcha ijtimoiy munosabatlaridagi huquqiy maqomini belgilaydi. Hatto ayblanuvchi hibsda saqlanayotgan bo'lsa, sud hukmi qonuniy kuchga kirgunga qadar uning mehnatga oid, ommaviy va boshqa huquqlari hamda erkinliklari saqlanib qoladi. Umuman olganda, ushbu Konstitutsiyaviy me'yor bevosita amal qiladigan me'yor bo'lib, sudning qonuni kuchga kirgan ayblov hukmi bo'lmagan taqdirda har qanday shaxs bilan aybdor bilan muomala qilgandek muomalada bo'lishini taqiqlaydi. Biroq ushbu ayblanuvchi (gumon qilinuvchi) jinoyat sodir qilganligi to'g'risida asosli gumon mavjud bo'lganida, bunday shaxsning ayrim huquqlari (masalan, erkin yurish, yozishmalar, pochta va telegraf xabarnomalarini olish va yuborish huquqlari) qonunda nazarda tutilgan tartibda cheklanishi mumkin. Qonuniy kuchga kirgan oqlov hukmi aybsizlik prezumsiyasi tamoyiliga muvofiq aybsiz, deb e'lon qilinishini bildiradi.

O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 113-mod-dasiga ko'ra, barcha sudlarda ishlar ochiq ko'riladi. Ishlarni ochiq majlisda tinglashga qonunda belgilangan hollardagina yo'l qo'yiladi. Sud ishlarini yuritisb tili tamoyili. 1966-yilgi Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro paktning 14-moddasi 3-qismiga ko'ra, «Har bir kishi unga qo'yilgan har qanday jinoiy ayblovning ko'rib chiqilishida, agar u sud jarayonida qo'llanilayotgan tilni tushunmasa yoki bu tilda so'zlamasa, bepul tarjimon xizmatidan foydalanish huquqiga egadir». — «O'zbekiston Respublikasida sud ishlarini yuritish o'zbek tilida, qoraqalpoq tilida yoki muayyan joydagi ko'pchilik aholi so'zlashadigan tilda olib boriladi. Sud ishlarini olib borayotgan tilni bilmaydigan sudda qatnashuvi shaxslarning tarjimon orqali ish materiallari bilan to'la tanishishi va sud ishlarida ishtirok etish huquqi hamda sudda ona tilida so'zlash huquqi ta'minlanadi». Huquqiy muhofaza qilish organlarining mansabdor shaxslari protsess ishtirokchilariga ularning huquqlari, va jumladan, tarjimon xizmatlaridan foydalanish, o'zining ona tilida so'zlash, bayon etish huquqi borligini tushuntirishlari shart. Tergov va sud hujjatlari ham bunday shaxslarga ular tushunadigan tilga tarjima qilingan holda topshiriladi. Bundan tashqari sud ish lari yuritilayotgan tilni bilmaydigan shaxsga dastlabki tergovda va ishning sudda ko'rib chiqilishida majburiy tartibda himoyachining ishtirok etishi ta'minlanadi. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchining himoyalanish huquqi bilan ta'minlanish tamoyili O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 116-moddasida: «Ayblanuvchi himoyalanish huquqi

bilan ta'minlanadi. Tergov va sud ishini yuritishning har qanday bosqichida malakali yuridik yordam olish huquqi kafolatlanadi. Fuqarolarga, korxona, muassasa va tashkilotlarga yuridik yordam berish uchun advokatura faoliyat ko'rsatadi. Advokaturani tashkil etish va uning ish tartibi qonun bilan belgilanadi». Har bir kishi unga qo'yilayotgan har qanday jinoiy ayblovni ko'rib chiqishda o'zi tanlagan himoyachi ishtirokida sudlanish va o'zini shaxsan yoki o'zi tanlagan himoyachi orqali himoya qilish, mabodo u himoyachiga ega bo'Imasa, u bunday huquqqa ega ekanligi haqida xabardor qilinishi va odil sudlov manfaatlari talab qilgan hollarda uning uchun himoyachi xizmatlariga pul to'Iash imkoniyati bo'lmaganida har qanday holda bepul tartibda tayinlangan himoyachiga ega bo'lish huquqiga egadir. 3. Sudyalarning huquqiy holati, ularning huquq va majburiyatlari, saylanish tartibi, tayinlanishi va lavozimini egallashi, ular mustaqilligining kafolatlari, shuningdek, ularning moddiy va ijtimoiy ta'minoti Konstitutsiya va «Sudlar to'g'risida»gi qonun normalarida belgilab qo'yilgan. O'zbekiston Respublikasi «Sudlar to'g'risida»gi qonunning 61-moddasiga ko'ra, sudyalar oldiga bir qancha talablar qo'yiladi. Yigirma besh yoshdan kichik bo'lmagan, oliy yuridik ma'lumot, yuridik ixtisos bo'yicha kamida uch yillik mehnat stajiga ega bo'lgan hamda malaka imtihonini topshirgan O'zbekiston Respublikasi fuqarosi tumanlararo, tuman (shahar) sudi, xo'jalik sudi sudyasi bo'lishi mumkin. Oliy yuridik ma'lumotga hamda yuridik ixtisos bo'yicha kamida besh yillik, shu jumladan, sudya bo'lib kamida ikki yil mehnat qilgan va

malaka imtihonini topshirgan O'zbekiston Respublikasi fuqarosi Qoraqalpog'iston Respublikasi Oliy sudi, viloyat sudi, Toshkent shahar sudi, O'zbekiston Respublikasi Harbiy sudi sudyasi bo'lishi mumkin. Oliy yuridik ma'lumotga hamda yuridik ixtisos bo'yicha kamida yetti yillik, shu jumladan, sudya bo'lib kamida besh yil mehnat qilgan va malaka imtihonini topshirgan O'zbekis ton Respublikasi fuqarosi O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi, Oliy xo'jalik sudi sudyasi bo'lishi mumkin. Haqiqiy harbiy xizmatni o'tayotgan, ofitserlar tarkibiga kiruvchi harbiy unvonga ega bo'lgan O'zbekiston Respublikasi fuqarosi harbiy sud sudyasi bo'lishi mumkin. Yigirma besh yoshdan kichik bo'lmagan fuqarolarning yashash yoki ish joyidagi yig'ilishlarida ochiq ovoz berish yo'li bilan ikki yarim yil muddatga saylangan O'zbekiston Respub likasi fuqarosi xalq maslahatchisi bo'lib, sudlarda ishtirok etishlari mumkin. Haqiqiy harbiy xizmatni o'tayotgan, o'n sakkiz yoshga to'lgan, harbiy qismlar harbiy xizmatchilarining yig'ilishlarida ochiq ovoz berish yo'li bilan bir yarim yil muddatga saylangan O'zbekiston Respublikasi fuqarosi harbiy sud xalq maslahatchisi bo'lishi mumkin. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi va Oliy xo'jalik sudi sudyalari O'zbekiston Respublikasi Prezidenti taqdimnomasiga binoan O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati tomonidan saylanadi. Qoraqalpog'iston Respublikasi sudyalari Qoraqalpog'iston Respublikasi Jo'qorg'i Kengesi Raisining O'zbekiston Respub likasi Prezidenti bilan kelishilgan taqdimnomasiga binoan Qoraqalpog'iston Respublikasi Jo'qorg'i Kengesi tomonidan saylanadi yoki tayinlanadi.

Viloyat sudlari, Toshkent shahar sudlari, tumanlararo, tuman (shahar) sudlari sudyalari O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo'yicha oliy malaka komissiyasining taqdimnomasiga binoan, xo'jalik sudlari sudyalari esa O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi raisining taqdimnomasiga binoan O'zbekis ton Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi. Harbiy sudlar sudyalari O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo'yicha oliy malaka komissiyasining taqdimnomasiga binoan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi. Sudyalar besh yil muddatga tayinlanadi. Konstitutsiya va qonun sudyalarga asosiy talablardan tashqari, qator qo'shimcha talablar ham o'rnatganligini ta'kidlash lozim: — Sudyalar hokimiyat vakillik organlarining deputatlari bo'lishi mumkin emas; — Sudyalar siyosiy partiyalar va harakatlarning a'zosi bo'lishi mumkin emas; — Sudyalar ilmiy, pedagogik va ijodiy faoliyatdan tashqari haq to'lanadigan boshqa biron-bir faoliyat turlari bilan shug'ullanishi mumkin emas. O'zbekiston Respublikasi «Sudlar to'g'risida»gi qonunning 65- moddasiga ko'ra sudyalar quyidagi huquqlardan foydalana-dilar: • Mansabdor shaxslar va fuqarolardan odil sudlovni am alga oshirish bilan bog'liq bo'lgan o'z farmoyishlarining bajarilishini talab qilish;

• Mansabdor va boshqa shaxslardan odil sudlovni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan axborot olish; • Uyushmalarga birlashish huquqiga ega; • Sudyalar qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo'lishi mumkin. «Sudlar to'g'risida»gi qonunning 70-moddasiga ko'ra, sudyalar o'z faoliyatlarida daxlsizlik huquqlaridan foydalanadilar. Sudyaning shaxsi daxlsiz. Sudyaning daxlsizligi uning turarjoyi, xizmat xonasi, foydalanadigan transporti va aloqa vositalari, xat- xabarlari, unga tegishli ashyolar va hujjatlarga taalluqlidir. Sudyalarning shaxsiy xavfsizligini ta'minlash maqsadlarida ularga O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi raisi, Oliy xo'jalik sudi raisi, Adliya vaziri tomonidan belgilanadigan ro'yxat bo'yicha o'qotar qurol beriladi. Zarur hollarda tegishli sud raisi ning qaroriga binoan Ichki ishlar organi sudya va uning oilasi uchun qurolli soqchilar ajratadi. Sudyaga nisbatan jinoyat ishi faqat O'zbekiston Respub likasi Bosh prokurori tomonidan qo'zg'atilishi mumkin. Sudya O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining yoki O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Plenumining roziligisiz jinoiy javobgarlikka tortilishi, hibsga olinishi mumkin emas. Sudya sudyalarning tegishli malaka hay'atining roziligisiz ma'muriy javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Sudyaning turar joyi yoki xizmat xonasi, foydalanadigan transportiga kirish, ularni ko'zdan kechirish, ularda tintuv o'tkazish yoki ulardan ashyoni olish, telefondagi so'zlashuvlarini eshitish, sudyani shaxsan ko'zdan kechirish va uni shaxsiy tintuv qilish, shuningdek,

uning xat-xabarlarini, unga tegishli ashyolar va hujjatlarni ko'zdan kechirish, olib qo'yishga faqat Qoraqalpog'iston Respublikasi prokurori, viloyat, Toshkent shahar prokurori, O'zbekiston Respublikasi Harbiy prokurori ruxsati yoki sudning qarori bilan yo'I qo'yiladi. Tumanlararo, tunian (shahar) sudi, okrug va hududiy harbiy sud sudyasiga nisbatan jinoyat ishi yuqori turuvchi sud sudloviga, boshqa sudlar sudyalariga nisbatan esa O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudloviga tegishlidir. Sudda o'z vazifalarini bajarayotgan davrda xalq maslahatchilariga sudyalar daxlsizligining barcha kafolatlari tatbiq etiladi. «Sudlar to'g'risida»gi qonunning 71-moddasiga muvofiq, sudyalarning vakolatlari quyidagi hollarda to'xtatilisht mumkin: • Sudya jinoiy javobgarlikka tortilgan bo'Isa; • Sudya o'z lavozimiga zid faoliyat bilan shug'ullanayotgan bo'Isa; • Sudya tibbiy yo'sindagi majburlov choralariga tortilgan yoki sud qarori bilan uning muomala layoqati cheklangan bo'Isa; • Sudya sud qarori bilan bedarak yo'qolgan deb topilgan bo'Isa; • Sudyaning vakolatlari bu vakolatlarni to'xtatishga sabab bo'lgan asoslar bekor bo'lgunga qadar to'xtatiladi. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga baho berish maqsadida sudyalarning malaka hay'atlari vaqti-vaqti bilan sudyalarning malaka attestatsiyalarini o'tkazib turadi. Sudyalarga har yili o'ttiz olti ish kunidan iborat haq to'lanadigan ta'til beriladi, shu bilan birga sudyalarning hayoti va sog'lig'i davlatning maxsus muhofazasida bo'ladi hamda Respublika budjeti mablag'Iari hisobidan davlat tomonidan majburiy tartibda sug'urta qilinadi.

4. O'zbekiston Respublikasi Prezidenlining sudlarni ixtisoslash- tirishni nazarda tutuvchi 2000-yil 14-avgustdagi «O'zbekiston Respublikasi sud tizimini takomillashtirish to'g'risida»gi Farmoni sudlarning mutlaqo yangidan tuzilishiga asos soldi. Mazkur Farmon suddagi ishlarning adolatli va o'z vaqtida ko'rib chiqilishini ta'minlash, fuqarolarning siyosiy, ijtimoiy huquq va erkinliklarini qonun bilan qo'riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish kafolatlarini kuchaytirdi. Shuning uchun fuqarolarning sudlarga bo'lgan ishonchlari ortib, buzilgan huquqlarini tiklash yuzasidan sudga murojaatlari ko'paymoqda. Sudyalikka nomzodlarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish masalasi ijro hokimiyati aralashuvidan butunlay xoli qilindi. Bu borada O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001-yil 24-sentabrdagi Farmoni bilan «Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo'yicha oliy malaka komissiyasi»ning yangi tahrirdagi Nizomi qabul qilinishi alohida ahamiyatga ega bo'ldi, Prezidentimiz tomonidan jazo amaliyotini liberallashtirish masalasi kun tartibiga qo'yilgach, ijtimoiy xavfi uncha katta bo'lmagan jinoyat sodir qilgan shaxslarga ozodlikdan mahrum qilish bilan bog'liq bo'lmagan jazo turlarini qo'llash, iqtisodiy sohada jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan jazo tayinlashda idtisodiy ta'sir choralaridan foydalanish, bir so'z bilan aytganda, jinoyat sodir etgan shaxsni jamiyatdan ajratmagan holda tarbiyalash jinoyatchilikning oldini olishda samaraliroq usul ekanligi qonunlashtirildi. Yurtboshimiz sud-huquq tizimidagi islohotlarni yanada chuqurlashtirishni talab qilish bilan birga sudlanuvchilarga og'ir jazo tayinlanish amaliyotini qattiq qoraladilar.

Haqiqatan jazo tayinlashdan maqsad jinoyat sodir etgan shaxsga azob berish emas, balki uni qayta tarbiyalashdir. Iqtisodiy jinoyatlarni sodir qilgan va jinoyat oqibatida keltirilgan zararni qoplagan ko'plab mahkumlar qamoq joylaridan ozod etildi. Statistik ma'lumotlarga ko'ra, mazkur qonun amalga kiritilganidan buyon bir yil davomida jinoyat oqibatida yetkazilgan 2514335000 so'mlik moddiy zarar qoplanganligi tufayli 2026 shaxsga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish bilan bogliq bo'lmagan jazolar tayinlangan. Darvoqe, davlatimiz rahbari o(z ma'ruzasida ta'kidlaganidek, «Bu sohadagi eng muqim vazifa sud-huquq idoralarining mustaqilligi va ta'sirchan faoliyatini so'zda emas, amalda ta'minlash bo'lmog'i zarur. Sudlar torn ma'noda mustaqil bo'lgan holdagina qonunlarning qat'iy ijrosi, ularning haqiqiy ustuvorligi so'zsiz ta'mmlanadi, Qayerda sud mustaqil bo'lmas ekan, shu yerda qonun talablari va adolat buzilishi muqarrar». Sud hokimiyatini amalga oshirish tartib-qoidalarining bir necha ko'rinishlari qaror topganki, ularga sud ishlarini yuritishning Konstitutsiyaviy, fuqarolik, xo'jalik, jinoiy va ma'muriy turlari kiradi. Bunday sud ishlarini yuritish maxsus qonun hujjati bilan tartibga solinadi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga binoan sudlar ixtisoslashuvining joriy etilishi, ya'ni umumiy yurisdik siya sudlarining fuqarolik ishlarini ko'rib chiqadigan va jinoyat ishlarini ko'rib chiqadigan sudlarga ajratilishi sud tizimini isloh qilishdagi jiddiy qadam bo'ldi. Bu narsa, albatta, fuqarolar huquq va erkinliklari himoyasi kafolatlanishini yanada kuchaytiradi, sudlarda ishlarning sifatli va o'z

vaqtida ko'rib chiqilishini to'laroq ta'minlaydi. Sudlar ixtisoslashuvi odil sudlovni amalga oshirish uchun qo'shimcha kafolat bo'ladi. Bir qator rivojlangan mamlakatlarda, jumladan, AQSH, Angliya, Fransiya, Italiya, Germaniyada ko'plab o'n yilliklar davomida odil sudlovning ixtisoslashgan sudlar tomonidan amalga oshirilishi o'zini oqlab kelmoqda. Shu mamlakatlar-ning ayrimlarida sudyalar ixtisoslashuvi bundan ham kengroq bo'lib, masalan, oila, mehnatga oid ishlar, voyaga yetmagan-larning ishlari va shu kabilar bo'yicha tabaqalashtirilgan. O'zbekiston Respublikasi ham sud faoliyatini yanada ixtisoslashtirish yo'lidan ildam bormoqda. «Sudlar to'g'risida»gi qonundagi asosiy yangiliklardan biri umumiy yurisdiksiya sudlarining ixtisoslashuvi — fuqarolik va jinoyat ishlari bo'yicha mustaqil sudlar tashkil etilishini joriy qilishdan iborat bo'ldi. Qonun ilk marta umumiy yurisdiksiya sudlarida protsessual qonunchilikning eng muhim institut-laridan biri — ishlarning apellyatsiya tartibida ko'rib chiqilishining joriy etilishini nazarda tutadi. Bunday institut xalqaro amaliyotda sinovdan o'tgan va Respublikada xo'jalik sudlari tizimida qo'llanib kelinadi. Ish larning apellyatsiya tartibida ko'rib chiqilishi yuqori sud instansiyasiga dalillarni bevosita tekshirib chiqish va ishning mohiyati bo'yicha qaror qabul qilish imkonini beradi, bu esa, fuqarolar huquqlari va qonuniy manfaatlari himoyasining kafolatlarini ancha kuchaytiradi, sud ishlarini yuritish samaradorligi va operativligini oshiradi, davlat mablag'larining jiddiy tejalishiga olib keladi. Jinoyat-protsessual va fuqarolik protsessual qonunlariga o'zgartirishlar kiritilish sudlar ixtisoslashuvi joriy etilishining mantiqiy

davomi bo'ldi, bunday o'zgartirishlar tufayli protsess ishtirokchilari huquqlariga rioya qilinishining protsessual kafolatlari kengaydi, sudda himoyalanish huquqini amalga oshirishga doir qonuniy mexanizm kuchaytirildi, sud protsessida tortishuv tamoyili ta'minlanishi tomon keskin qadam qo'yildi. Bundan tashqari, sud ishlarini apellyatsiya va kassatsiya tartibida ko'rib chiqish institutlarining joriy etilishi sudda yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan xatolarni o'z vaqtida tuzatish uchun qo'shimcha kafolat hisoblanadi. Sudyalarning mustaqilligiga erishish, sudlar faoliyatini tashkiliy, moddiy-texnika va mablag' bilan ta'minlash masalalarini takomillashtirish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001-yil 22-sentabrdagi qaroriga binoan O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzurida maxsus vakolatli organ-sud qarorlarining ijro etilishi, sudlar faoliyatini moddiy-texnika jihatidan va moliyaviy ta'minlash Departamenti, uning joylardagi bo'linmalari tashkil etildi. Departamentning asosiy vazifasi sud hujjatlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiy-texnika va mablaq' bilan ta'minlashga doir ishlarni tashkil etishdan tashqari, sudlar binolarini qurish va ta'mirlash uchun ajratilgan kapital mablag'larning samarali o'zlashtirilishi ustidan nazoratni amalga oshirishdan iborat. Sudyalar va sud protsesslari xavfsizligini ta'minlash, sud ijrochilari kadrlarini tanlash va joy-joyiga qo'yish ham Departament vazifalariga kiradi. Sud-huquq tizimining demokratik asoslarini yaratishdan, umuman olganda, xususan, sudyalar va huquqni muhofaza qilish organlari

xodimlarining mentalitetini o'zgartirishdan iborat bo'lsa, hozirgi asosiy vazifa erishilgan natijalarni mustahkamlash, ularning samaradorligi va mavjudligini «so'zda emas, qog'ozda emas, balki amaliy hayotda fuqarolarning huquqiy va erkinliklarining zarur kafolatlarini ta'minlovchi demokratik prinsiplarni» ro'yobga chiqarishdan iborat bo'lib qoldi. Bularning hammasini jamlab olganda oldimizda sud-huquq islohotlarini rivojlantirishning yangi istiqbollari ko'ndalang bo'ladi, eng awalo, ularni nazariy jihatdan chuqur o'rganish, ularga har tomonlama yondashish va izchil ravishda amalda ro'yobga chiqarish taqozo etiladi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov 2005-yil 28- yanvarda O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatning qo'shma majlisida «Bizning bosh maqsadimiz — jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir» nomli ma'ruzasida davlat qurilishi va boshqaruvi sohasidagi eng muhim vazifa sifatida hokimiyatning qonunchilik, ijro va sud tarmoq-lari o'rtasida yanada mutanosib va barqaror muvozanatga erishish, sud-huquq tizimini isloh qilish va yanada liberal lashtirish, shaxsni ushlab turish, hibsga olish, shuningdek, boshqa protsessual majburiy choralarni qo'llash uchun sanksiya berish huquqini sudga o'tkazish, jazolash tizimidan o'lim jazosini chiqarib tashlash vazifalarini qo'ydi va ularni bugungi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma'naviy sohalarda olib borilayotgan islohotlarning ustuvor yo'nalishlari ekanligini ta'kidladi. Sud-huquq tizimini isloh qilishning mohiyati va ma'nosi «Adolat qonunni og'ishmay ro'yobga chiqarishdadir» degan qoidadan iborat bo'lmog'i lozim. Ayni mana shu g'oya sud-huquq islohotlari

tamoyilining o'zagiga, uning ruhi va mohiyatiga aylanishi, sud-huquq tizimini isloh qilishning butun jarayoniga daxl qilib qolmay, balki jamiyat, davlat qurilishini butunlay isloh qilish jarayonining tarkibiy qismiga ham aylanishi kerak. Shu munosabat bilan modernizatsiyalash qonunning shak-shubhasiz ustuvorligi qoidasiga qat'iy rioya etgan holda amalga oshirilishi lozim. Tayanch so`zlar Sud; sud hokimiyati; sud tizimi; sudya; sud'yalarning daxlsizligi; Konstitutsiyaviy sud; oliy sud; xo`jalik sudi; harbiy sud.

Foydalanilgan adabiyotlar 1.Karimov I.A. O'zbekistonXXI asrga intilmoqda. —T.: «O'zbekiston», 1999,29-30-betIar. 2.Karimov LA. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T. 10. — T: «O'zbekiston», 2002, 33-bet. 3.«O'zbekistonRespubiikasining«Sudlarto'g'risida»giQonuni (yangi tahriri) G`G` O'zekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2001-yil, 1-2-son, 10-modda. 4.O`zbekiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi T. 2009y. 5.O`zbekistonning yangi qonunlari. T.: «Adolat», 6-23. 6 «O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plamin, 2004-yil, 48-49- son, 494-modda 7.A.Saidov, U.Tojixonov. «Davlat va huquq asoslari». T.2002. 8.O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o`rganish o`quv kursi .2002y. 9.O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o`rganish o`quv kursi. Darslik.2006y.

O'xshashlar

O’zbekiston respublikasi sud hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari

O`zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining tashkil etilishi

O`zbekiston Respublikasida qonun chiqarish hokimiyatining amalga oshirilishi va konstitutsiyaviy asoslari

O`zbekiston Respublikasi qonun chiqarish hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari

O'zbekiston Respublikasida Oila qonunchiligi