logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Huquqshunoslik
  4. Nodavlat tashkilotlari

Nodavlat tashkilotlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148 KB
Ko'chirib olish
Nodavlat tashkilotlari Reja: 1 . Nodavlat notijorat tashkilotlari 2. Jamoat birlashmalari 3. Siyosiy partiyalar 4. Kasaba uyushmalari Nodavlat notijorat tashkilotlari - davlat boshqaruvi jarayonida ma'lum bir huquq va majburiyatlarga ega bo`lib, ma'muriy-huquqiy munosabatlarning ishtirokchilari sifatida namoyon bo`lishlari mumkin. Nodavlat notijorat tashkilotlarining huquqiy maqomi O`zbekiston Respublikasining 1999 yil 14 aprelda qabul qilingan “Nodavlat notijorat tashkilotlari to`g`risida”gi qonun 1 iga binoan tartibga solinadi. Ushbu Qonun nodavlat notijorat tashkilotlarining, shuningdek, xalqaro nodavlat notijorat tashkilotlarining, xalqaro hamda chet el nodavlat notijorat tashkilotlari vakolatxonalari va filiallarining O`zbekiston Respublikasi hududidagi faoliyati bilan bog`liq munosabatlarni tartibga soladi. Nodavlat notijorat tashkiloti - jismoniy va (yoki) yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriylik asosida tashkil etilgan, daromad (foyda) olishni o`z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olmagan hamda olingan daromadlarni (foydani) o`z qatnashchilari (a'zolari) o`rtasida taqsimlamaydigan o`zini o`zi boshqarish tashkilotidir. Yuqorida keltirilgan ta'rifdan ko`rinib turibdiki, nodavlat notijorat tashkilotlari boshqa jamoat birlashmalaridan farq qilgan holda, quyidagi o`ziga xos xususiyatlarga egadir: a) jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriy tashkil etiladi; b) o`zini o`zi boshqaradi; c) daromad (foyda) olish faoliyatining asosiy maqsadi hisoblanmaydi. “Nodavlat notijorat tashkilotlari to`g`risida”gi qonunga binoan, nodavlat notijorat tashkilotlari quyidagi maqsadlarda tashkil etilishi mumkin :  jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish;  demokratik qadriyatlarni himoya qilish;  ijtimoiy, madaniy va ma'rifiy maqsadlarga erishish;  ma'naviy va boshqa nomoddiy ehtiyojlarni qondirish;  xayriya faoliyatini amalga oshirish. 1 O ` zbekiston Respublikasi O liy M ajlsi A xborotnomasi , 1999 №5, 115- m . Davlat nodavlat notijorat tashkilotlarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini ta'minlaydi, ularga ijtimoiy hayotda ishtirok etish uchun teng huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi. Nodavlat notijorat tashkilotlarining alohida ijtimoiy foydali dasturlariga davlat ko`mak ko`rsatishi mumkin. Davlat organlari hamda ular mansabdor shaxslarining nodavlat notijorat tashkiloti faoliyatiga aralashishiga, xuddi shuningdek, nodavlat notijorat tashkilotining davlat organlari hamda ular mansabdor shaxslarining faoliyatiga aralashishiga yo`l qo`yilmaydi. Nodavlat notijorat tashkilotlarining davlat organlari bilan o`zaro munosabatlari quyidagilarda namoyon bo`ladi: 1) nodavlat notijorat tashkilotlari to`g`risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarni qabul qilish; 2) nodavlat notijorat tashkilotlarini ro`yxatga olish (qayta ro`yxatga olish), ularning faoliyat ko`rsatishi va faoliyatini tugatish uchun tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlarni yaratib berish; 3) nodavlat notijorat tashkilotlarining ijtimoiy foydali dasturlarini ro`yobga chiqarishga ko`maklashish; 4) nodavlat notijorat tashkilotlari bilan o`zaro ijtimoiy hamkorlik; 5) nodavlat notijorat tashkilotlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish. Nodavlat notijorat tashkiloti qonun hujjatlariga muvofiq xalqaro nodavlat notijorat tashkilotlariga kirishi, ular bilan to`g`ridan to`g`ri xalqaro aloqalar o`rnatishi, hamkorlik to`g`risida tegishli bitimlar tuzishi mumkin. Nodavlat notijorat tashkiloti yuridik shaxs hisoblanadi. Nodavlat notijorat tashkiloti, agar uning ta'sis hujjatlarida boshqacha qoida belgilangan bo`lmasa, faoliyat muddati cheklanmagan holda tashkil etiladi. “Nodavlat notijorat tashkilotlari to`g`risida”gi qonunga binoan n odavlat notijorat tashkiloti quyidagi huquqlarga ega: 1) o`z a'zolari va qatnashchilarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini ifodalash hamda himoya qilish; 2) ijtimoiy hayotning turli masalalariga doir tashabbuslar bilan chiqish, davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga takliflar kiritish; 3) davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining qarorlarini ishlab chiqishda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda ishtirok etish; 4) o`z faoliyati to`g`risida axborot tarqatish; 5) ommaviy axborot vositalarini ta'sis etish hamda belgilangan tartibda noshirlik faoliyatini amalga oshirish; 6) ustavda belgilangan vazifalarni bajarish uchun tadbirkorlik tuzilmalarini tashkil etish; 7) o`z ramziy belgilarini ta'sis etish; 8) o`z faoliyatiga taalluqli masalalar yuzasidan yig`ilishlar, konferensiyalar o`tkazish; 9) qonun hujjatlariga muvofiq vakolatxonalar ochish va filiallar tashkil etish. Nodavlat notijorat tashkiloti qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlarga ham ega. Nodavlat notijorat tashkiloti: 1) qonun hujjatlariga rioya etishi; 2) o`z mol-mulki va pul mablag`laridan foydalanish to`g`risidagi axborot bilan tanishish erkinligini ta'minlashi; 3) nodavlat notijorat tashkilotini ro`yxatdan o`tkazuvchi organga o`zi o`tkazayotgan tadbirlarga erkin kirish imkonini berishi; 4) ro`yxatdan o`tkazuvchi soliq va statistika organlariga o`z faoliyati to`g`risida hisobotlar taqdim etishi shart. Nodavlat notijorat tashkiloti qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa majburiyatlarga ham ega bo`ladi. Nodavlat notijorat tashkilotining vakolatxonasi - u turgan yerdan tashqarida joylashgan alohida bo`linma bo`lib, nodavlat notijorat tashkilotining manfaatlarini ifodalaydi va himoya qiladi. Nodavlat notijorat tashkilotining filiali - u turgan yerdan tashqarida joylashgan alohida bo`linma bo`lib, uning barcha vazifalarini yoki vazifalarining bir qismini, shu jumladan vakolatxona vazifalarini amalga oshiradi. Nodavlat notijorat tashkilotining vakolatxonalari va filiallari davlat ro`yxatidan o`tkazilgan paytdan e'tiboran yuridik shaxs maqomiga ega bo`lishi mumkin. Xalqaro hamda chet el nodavlat notijorat tashkilotlarining vakolatxonalari va filiallari yuridik shaxslardir. Nodavlat notijorat tashkilotlari quyidagi shakllarda tashkil etilishi mumkin: a) jamoat birlashmasi - ma'naviy yoki boshqa nomoddiy ehtiyojlarni qondirish uchun o`z manfaatlarining mushtarakligi asosida qonunda belgilangan tartibda birlashgan fuqarolarning ixtiyoriy birlashmasi. Jamoat birlashmasi qatnashchilari mazkur birlashmaga mulk qilib bergan mol-mulklariga, shu jumladan a'zolik badallariga bo`lgan huquqlarini saqlab qolmaydilar. Ular a'zo sifatida qatnashayotgan jamoat birlashmasining majburiyatlari bo`yicha javob bermaydilar, mazkur birlashma esa o`z a'zolarining majburiyatlari bo`yicha javob bermaydi; b) ijtimoiy (jamoat) fond - jismoniy va (yoki) yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriy mulkiy badallar qo`shish asosida tashkil etilgan, xayriya, ijtimoiy, madaniy, ma'rifiy yoki boshqa ijtimoiy foydali maqsadlarni ko`zlaydigan, a'zoligi bo`lmagan nodavlat notijorat tashkiloti. Jamoat fondiga uning muassislari (muassisi) yoki vasiyat qiluvchi tomonidan o`tkazilgan mol-mulk fondning mulkidir. Fond muassislari (muassisi) yoki fond vasiyatnoma bo`yicha tashkil etilganida vasiyatnomani ijro etuvchi fondning majburiyatlari bo`yicha javob bermaydi, fond esa muassislarning (muassisning) yoki vasiyatnomani ijro etuvchining majburiyatlari bo`yicha javob bermaydi; c) muassasa - ijtimoiy, madaniy va boshqa notijorat tusdagi vazifalarni amalga oshirish uchun jismoniy va (yoki) yuridik shaxslar tomonidan tuzilgan nodavlat notijorat tashkiloti; d ) qonunlarda nazarda tutilgan boshqa shakllarda . Nodavlat notijorat tashkilotlari o`zlarining faoliyatini muvofiqlashtirib borish, shuningdek, umumiy manfaatlarini ifodalash hamda himoya qilish maqsadida uyushmalar (ittifoqlar) shaklida birlashmalar tuzishi mumkin. O`z ustaviga va O`zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq O`zbekiston Respublikasi hududida hamda bitta yoki undan ko`proq chet el davlati hududida faoliyat olib borishi mumkin bo`lgan xalqaro tashkilot - xalqaro nodavlat notijorat tashkiloti deb hisoblanadi. Nodavlat notijorat tashkiloti uning muassislari (a'zolari) qarori asosida qonun hujjatlariga muvofiq tuziladi. Nodavlat notijorat tashkilotlarining uyushmalari (ittifoqlari) kamida ikkita nodavlat notijorat tashkiloti tashabbusi bilan tuzilishi mumkin. Nodavlat notijorat tashkilotining tashabbuskorlari yoki muassislari ta'sis syezdini (konferensiyasini) yoki umumiy yig`ilishni chaqiradilar, unda ustav qabul qilinadi hamda rahbar organlari tuziladi. Nodavlat notijorat tashkiloti davlat ro`yxatidan o`tkazilgan paytdan e'tiboran tuzilgan deb hisoblanadi. Agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida belgilangan bo`lmasa, o`n sakkiz yoshga tulgan jismoniy shaxslar, shuningdek, yuridik shaxslar nodavlat notijorat tashkilotining muassislari, qatnashchilari (a'zolari) bo`lishi mumkin. Yoshlarning nodavlat notijorat tashkilotiga o`n to`rt yoshga to`lgan shaxslar, bolalarning nodavlat notijorat tashkilotiga esa o`n yoshga to`lgan shaxslar a'zo bo`lishi mumkin. Nodavlat notijorat tashkilotiga a'zo bo`lish, a'zolikdan mahrum bo`lish shartlari va tartibi, shu jumladan yoshiga ko`ra a'zolikdan chiqish shartlari tegishli nodavlat notijorat tashkilotlarining ustavlari bilan belgilanadi. Rasmiy hujjatlarda u yoki bu nodavlat notijorat tashkilotiga a'zolik yoki uning faoliyatidagi ishtirok chiligi ning ko`rsatilishini talab qilishga yo`l qo`yilmaydi. Fuqarolarning nodavlat notijorat tashkilotiga mansubligi yoki mansub emasligi ularning huquqlari va erkinliklarini cheklash uchun asos bo`la olmaydi. Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo`lmagan shaxslar O`zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng ravishda nodavlat notijorat tashkilotining muassislari, qatnashchilari (a'zolari) bo`lishi mumkin, O`zbekiston Respublikasining qonunlari va xalqaro shartnomalarida belgilangan hollar bundan mustasno. Nodavlat notijorat tashkiloti bayroq, emblema, vimpel va boshqa ramziy belgilarga ega bo`lishi mumkin. Nodavlat notijorat tashkilotining ramziy belgilari davlat ramziy belgilariga o`xshamasligi kerak. Nodavlat notijorat tashkilotining ramziy belgilari ustavga muvofiq uning rahbar organi tomonidan tasdiqlanadi hamda davlat ro`yxatidan o`tkazilishi kerak. Nodavlat notijorat tashkilotini qayta tashkil etish uning yuqori organi qaroriga binoan birlashish, qo`shilish, bo`linish, ajralib chiqish va o`zgartirish yo`li bilan amalga oshiriladi. Nodavlat notijorat tashkilotini davlat ro`yxatidan o`tkazish adliya organlari tomonidan amalga oshiriladi. O`zbekiston Respublikasida faoliyat yuritayotgan xalqaro nodavlat notijorat tashkilotlari, xalqaro hamda chet el nodavlat notijorat tashkilotlarining vakolatxonalari va filiallari, respublika, viloyatlararo nodavlat notijorat tashkilotlari O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida ro`yxatdan o`tkaziladi. Viloyat, tuman, shahar, shaharcha, qishloq va ovul hududlarida faoliyat olib boradigan nodavlat notijorat tashkiloti Qoraqalpog`iston Respublikasi Adliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar adliya boshqarmalarida ro`yxatdan o`tkaziladi. O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi xalqaro hamda chet el nodavlat notijorat tashkilotlari vakolatxonalari va filiallarining chet el fuqarolari bo`lgan xodimlarini, shuningdek, ularning qaramog`idagi oila a'zolarini belgilangan tartibda akkreditatsiya qilishni amalga oshiradi. Nodavlat notijorat tashkilotini ro`yxatga olgan organ uning faoliyati ustavda belgilangan maqsadlarga hamda O`zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiqligini nazorat qiladi. Nodavlat notijorat tashkilotini davlat ro`yxatidan o`tkazish uchun hujjatlarni qabul qilib olgan adliya organi ularni ikki oylik muddat ichida ko`rib chiqadi hamda nodavlat notijorat tashkilotini davlat ro`yxatidan o`tkazish to`g`risida yoki davlat ro`yxatidan o`tkazishni rad etish to`g`risida qaror qabul qiladi va qaror qabul qilingan paytdan e'tiboran uch kun ichida muassislarga davlat ro`yxatidan o`tkazish to`g`risida guvohnoma yoki qonun hujjatlarining qaysi qoidalari buzilganligi davlat ro`yxatidan o`tkazishni rad etishga olib kelganligi haqida aniq ko`rsatilgan hujjat beradi. Davlat ro`yxatidan o`tgan nodavlat notijorat tashkilotlari yuridik shaxslarning hamma tanishib chiqishi uchun ochiq bo`lgan yagona davlat reyestriga kiritiladi. “Nodavlat notijorat tashkilotlari to`g`risida”gi qonunga binoan n odavlat notijorat tashkilotini davlat ro`yxatidan o`tkazish quyidagi hollarda rad etilishi mumkin :  nodavlat notijorat tashkilotining ta'sis hujjatlari O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy tuzumini zo`rlik bilan o`zgartirishni, suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga putur yetkazishni, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini kamsitishni, urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ`ib qilishn , fuqarolarning sog`lig`i va ma'naviyatiga tajovuz qilishni maqsad qilib qo`ygan bo`lsa;  hujjatlar ro`yxat bo`yicha to`liq taqdim etilmagan yoki ular lozim darajada rasmiylashtirilmagan bo`lsa;  hujjatlar ustav qabul qilingan paytdan boshlab ikki oylik muddat o`tganidan keyin taqdim etilgan bo`lsa;  ilgari xuddi shu nomdagi nodavlat notijorat tashkiloti ro`yxatdan o`tkazilgan bo`lsa;  nodavlat notijorat tashkilotini tuzishning qonunda belgilangan tartibi buzilgan bo`lsa yoki uning ta'sis hujjatlarida konunga nomuvofiqliklar bo`lsa;  ro`yxatdan o`tkazish uchun taqdim etilgan ta'sis hujjatlarida atayin noto`g`ri ma'lumotlar keltirilganligi aniqlangan bo`lsa;  nodavlat notijorat tashkilotining nomi yoki ramziy belgilari ma'naviyatga fuqarolarning milliy va diniy tuyg`ulariga daxl qilsa;  nodavlat notijorat tashkilotining ta'sis hujjatlarida harbiylashtirilgan birlashmalar tuzish nazarda tutilgan bo`lsa . Nodavlat notijorat tashkilotini davlat ro`yxatidan o`tkazish ta'sis hujjatlarida O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va qonunlariga zid qoidalar mavjud bo`lgan boshqa hollarda ham rad etilishi mumkin. Nodavlat notijorat tashkilotini davlat ro`yxatidan o`tkazishning rad etilishi rad etish sabablari bartaraf etilgan taqdirda hujjatlarni davlat ro`yxatidan o`tkazish uchun takroran taqdim etishga to`sqinlik qilmaydi. Nodavlat notijorat tashkilotini davlat ro`yxatidan o`tkazish rad etilganligi, shuningdek, ro`yxatdan o`tkazish muddatlari buzilganligi ustidan sudga shikoyat qilish mumkin. Nodavlat notijorat tashkilotining ta'sis hujjatlariga kiritiladigan o`zgartirish va qo`shimchalar nodavlat notijorat tashkilotining o`zini davlat ro`yxatidan o`tkaziladigan tartibda va muddatlarda davlat ro`yxatidan o`tkazilishi kerak. Nodavlat notijorat tashkiloti xalqaro nodavlat notijorat tashkilotiga yoki uning filialiga aylantirilgan taqdirda uni qayta ro`yxatdan o`tkazish majburiydir. Binolar, inshootlar, turar joylar. uskunalar, inventar, pul mablag`lari, shu jumladan chet el valutasidagi pul mablag`lari, qimmatli qog`ozlar va boshqa mol- mulk - nodavlat notijorat tashkilotining mulki bo`lishi mumkin. Nodavlat notijorat tashkilotining mulki qonun bilan muhofaza qilinadi. Nodavlat notijorat tashkiloti o`z majburiyatlari yuzasidan qonunlarga muvofiq , mol-mulki bilan javob beradi. Nodavlat notijorat tashkilotining mol-mulkini shakllantirish manbalari quyidagilardan iborat :  kirish va a'zolik badallari, agar ular ustavda nazarda tutilgan bo`lsa;  muassislardan, qatnashchilardan (a'zolardan) bir marotaba va muntazam ravishda keladigan tushumlar;  ixtiyoriy mulkiy badallar va ehsonlar;  tadbirkorlik faoliyatidan olingan, faqat ustav maqsadlari uchun ishlatiladigan daromadlar (foyda);  qonunlarda taqiqlanmagan boshqa tushumlar. Nodavlat notijorat tashkiloti qonun bilan taqiqlanmagan hamda o`zining ta'sis hujjatlarida nazarda tutilgan maqsadlarga muvofiq bo`lgan faoliyatning har qanday turini amalga oshirishi mumkin. Xalqaro hamda chet el nodavlat notijorat tashkilotlarining vakolatxonalari va filiallari hamda bunday vakolatxonalarning (filiallarning) xodimlari O`zbekiston Respublikasi hududida biron bir siyosiy faoliyatda va vakolatxona yoki filialning ustavda belgilangan maqsadlariga to`g`ri kelmaydigan boshqa faoliyatda ishtirok etishga haqli emas. Ularning siyosiy partiyalar hamda ommaviy harakatlar tomonidan o`tkaziladigan amaliy harakatlar va tadbirlarni moliyalashtirishiga, shuningdek, bunday tashkilotlarni tuzish tashabbusi bilan chiqishiga hamda shunday tashkilotlar tuzishni qo`llab-quvvatlashiga yo`l qo`yilmaydi. Nodavlat notijorat tashkiloti tomonidan ayrim faoliyat turlari faqat litsenziyalar asosidagina amalga oshirilishi mumkin. Bunday faoliyat turlarining ro`yxati qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Nodavlat notijorat tashkiloti qonun hujjatlariga muvofiq o`z ustav maqsadlariga mos keladigan doiralarda tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanishi mumkin. Nodavlat notijorat tashkiloti qonun hujjatlarida belgilangan tartibda soliqlar, yig`imlar hamda budjetga va budjetdan tashqari fondlarga boshqa to`lovlar to`laydi, shuningdek, imtiyozlardan foydalanadi. Nodavlat notijorat tashkiloti o`z faoliyatining natijalari hisobini yuritadi hamda ro`yxatdan o`tkazuvchi, soliq va statistika organlariga belgilangan tartibda hisobotlar taqdim etadi. Nodavlat notijorat tashkilotining faoliyati u O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonun hujjatlarini buzgan taqdirda sud tomonidan to`xtatib qo`yilishi mumkin. Nodavlat notijorat tashkiloti tomonidan nodavlat notijorat tashkilotlari to`g`risidagi qonun hujjatlari buzilgan, shuningdek, ustav maqsadlariga zid harakatlar sodir etilgan taqdirda prokuratura organlari yoki adliya organlari ko`rsatilgan qoidabuzarliklar to`g`risida mazkur nodavlat notijorat tashkilotining rahbar organlariga taqdimnoma kiritadi hamda bu qoidabuzarliklarni bartaraf etish muddatini belgilaydi. Agar bu qoidabuzarliklar belgilangan muddatda bartaraf etilmasa, nodavlat notijorat tashkilotining faoliyati prokuratura va adliya organlarining taqdimnomasi asosida sudning qarori bilan olti oygacha bo`lgan muddatga to`xtatib qo`yiladi. Nodavlat notijorat tashkilotini tugatish uning yuqori organi qaroriga binoan yoki sud tartibida amalga oshiriladi. Nodavlat notijorat tashkilotining muassislari, qatnashchilari (a'zolari) yoki nodavlat notijorat tashkilotini tugatish to`g`risida qaror qabul qilgan organ davlat ro`yxatidan o`tkazuvchi adliya organi bilan kelishgan holda tugatish komissiyasini tayinlaydi. Nodavlat notijorat tashkilotini tugatish O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida nazarda tutilgan tartibda amalga oshiriladi. 2. Jamoat birlashmalari O`z huquqlari, erkinliklarini hamda siyosat, iqtisodiyot, ijtimoiy rivojlanish, fan, madaniyat, ekologiya va xayotning boshqa sohalaridagi qonuniy manfaatlarini birgalikda ro`yobga chiqarish uchun birlashgan fuqarolarning xohish-irodalarini erkin bildirishlari natijasida vujudga kelgan ixtiyoriy tuzilma - jamoat birlashmasidir . O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 56-moddasiga binoan O`zbekiston Respublikasida qonunda belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tkazilgan kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, olimlarning jamiyatlari, xotin-qizlar, faxriylar va yoshlar tashkilotlari, ijodiy uyushmalar, ommaviy harakatlar va fuqarolarning boshqa uyushmalari jamoat birlashmalari sifatida e'tirof etiladi. Konstitutsiyaviy tuzumni zo`rlik bilan o`zgartirishni maqsad qilib qo`yuvchi, respublikaning suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi, urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ`ib qiluvchi, xalqning sog`lig`i va ma'naviyatiga tajovuz qiluvchi, shuningdek, harbiylashtirilgan birlashmalarning, milliy va diniy ruhdagi siyosiy partiyalarning hamda jamoat birlashmalarining tuzilishi va faoliyati taqiqlanadi. Davlat jamoat birlashmalarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini ta'minlaydi, ularga ijtimoiy hayotda ishtirok etish uchun teng huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi. Davlat organlari va mansabdor shaxslarning jamoat birlashmalari faoliyatiga aralashishiga, shuningdek, jamoat birlashmalarining davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyatiga aralashishiga yo`l qo`yilmaydi. Jamoat birlashmalarining huquqiy maqomi - O`zbekiston Respublikasining 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan “O`zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to`g`risida”gi qonuni 2 bilan tartibga solinadi. Ushbu Qonunga binoan inson huquqlari to`g`risidagi Umumiy deklaratsiyaga, O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga asoslanib, fuqarolarning jamoat birlashmalarini tuzish erkinligi ularning ajralmas huquqi sifatida mustahkamlab qo`yiladi. Jamoat birlashmalari : 1) fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy, huquqlar hamda erkinliklarni ro`yobga chiqarish va himoya qilish; 2) fuqarolarning faolligi va tashabbuskorligini, davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda ularning ishtirok etishini rivojlantirish; 3) kasb-kor va havaskorlik qiziqishlarini kondirish; 4) ilmiy, texnikaviy va badiiy ijodkorlikni rivojlantirish; 5) aholining sihat-salomatligini saqlash, xayriya faoliyatida qatnashish; 2 O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1991, №4, 76-m. 6) madaniy-ma'rifiy, fizkultura-sog`lomlashtirish va sport ishlarini o`tkazish; 7) tabiatni, tarix va madaniyat yodgorliklarini muhofaza qilish; 8) vatanparvarlik va insonparvarlik tarbiyasi; 9) respublikalararo va xalqaro aloqalarni kengaytirish, xalqlar o`rtasida tinchlik va do`stlikni mustahkamlash; 10) qonunda taqiqlanmagan boshqa faoliyatni amalga oshirish maqsadida tuziladi. Faoliyati jamiyatning axloqiy negizlarini, umumbashariy insonparvarlik qadriyatlarini buzishga qaratilgan, shuningdek, konstitutsiyaviy tuzumni g`ayriqonuniy yo`l bilan o`zgartirish yoki O`zbekiston Respublikasi hududining birligini buzish, urushni, zo`ravonlikni va shafqatsizlikni, jamiyatni parchalashga olib boradigan ijtimoiy, shu jumladan sinfiy shuningdek, irqiy, milliy va diniy adovatni avj oldirish, qonun bilan taqiqlangan boshqa xatti-harakatlar qilish maqsadini ko`zlaydigan jamoat birlashmalarining tuzilishiga yo`l qo`yilmaydi. Harbiylashtirilgan jamoat birlashmalari va qurolli tuzilmalar, shuningdek, diniy xarakterga ega partiyalar, ularning filiallari va boshqa struktura bo`laklari tashkil etish taqiqlanadi. Jamoat birlashmalari va ularning idoralari tomonidan qonuniy va demokratik yo`l bilan shakllantirilgan hokimiyat va boshqaruv idoralari hamda hokimiyat vakolatlariga ega bo`lganlarga nisbatan g`ayridemokratik tarzda quch ishlatib tazyiq o`tkazish taqiqlanadi. Qonuniy ravishda amal qilib turgan hokimiyat va boshqaruv idoralari hamda mansabdor shaxslarga demokratik uslubda hal etish bahonasi bilan tazyiq o`tkazishga bo`lgan har qanday urinishga Qonun bilan barham beriladi. Aholining salomatligi va axloqiga, fuqarolarning huquqlari va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlariga tajovuz qiladigan jamoat birlashmalarini tuzish va ularning faoliyati qonunga muvofiq ta'qib qilinadi. Barcha jamoat birlashmalari o`z ustavlarida, boshqa hujjatlarda nazarda tutilgan vazifalarni bajarishda O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O`zbekiston Respublikasining boshqa qonunlari doirasida ish ko`radilar. Fuqaroning jamoat birlashmasi faoliyatida qatnashishi yoki qatnashmasligi uning huquqlari va erkinliklarini cheklash yoki unga imtiyozlar berish uchun, shu jumladan davlat tashkilotida lavozimni egallash sharti yoki Qonunda ko`zda tutilgan majburiyatlarni bajarmaslik uchun asos bo`la olmaydi. Mehnat to`g`risidagi qonunlar, shuningdek, mehnatkashlarning ijtimoiy ta'minoti va ijtimoiy sug`urta qildirish to`g`risidagi qonunlar jamoat birlashmalari apparati xodimlariga nisbatan joriy etiladi. Davlat jamoat birlashmalari huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini ta'minlaydi hamda Konstitutsiyaga muvofiq ular o`z ustavlaridagi vazifalarni bajarishlari uchun shart-sharoit yaratilishiga kafolat beradi. Davlat yoshlar va bolalar tashkilotlariga moddiy va ma'naviy madad beradi, ularga nisbatan imtiyozli soliq siyosati o`tkazilishini ta'minlaydi, bolalar tashkilotlariga, maktab, maktabdan tashqari muassasalar binolaridan, klublardan, madaniyat saroylari va uylaridan, sport inshootlari va boshqa inshootlardan bepul yoki imtiyozli shartlar bilan foydalanish huquqini beradi. Qonunda ko`zda tutilgan hollardan tashqari davlat idoralari va mansabdor shaxslarning jamoat birlashmalari faoliyatiga aralashishiga, xuddi shuningdek, jamoat birlashmalarining davlat idoralari va mansabdor shaxslarning faoliyatiga aralashishiga yo`l qo`yilmaydi. Jamoat birlashmalari manfaatlariga daxldor masalalar qonunlarda ko`zda tutilgan hollarda tegishli jamoat birlashmalari ishtirokida yoki ular bilan kelishilgan holda davlat idoralari va xo`jalik tashkilotlari tomonidan xal qilinadi. Jamoat birlashmalari faoliyat hududiga ko`ra quyidagilarga bo`linadi: 1) respublika jamoat birlashmalari - Ustavda belgilangan vazifalarga muvofiq faoliyati butun respublika hududida amalga oshiriladigan jamoat birlashmalaridir. Bunda siyosiy partiyaning kamida sakkizta hududiy subyektda (viloyatda), shu jumladan Qoraqalpog`iston Respublikasi va Toshkent shahrida yashayotgan kamida yigirma ming, kasaba uyushmasining esa, kamida uch ming a'zosi bo`lishi kerak; 2) mahalliy jamoat birlashmalari (viloyat, tuman, shahar, poselka va qishloq jamoat birlashmalari). Ustavda belgilangan vazifalarga muvofiq faoliyati butun viloyat hududida, Toshkent shahrida esa, butun shahar hududida amalga oshiriladigan jamoat birlashmalari - viloyat, Toshkent shahar jamoat birlashmalari ga kiradi. Ustavda belgilangan vazifalarga muvofiq faoliyati butun tuman (shahar) hududida amalga oshiriladigan jamoat birlashmalari – tuman (shahar) jamoat birlashmalari ga kiradi. Ustavda belgilangan vazifalarga muvofiq faoliyati poselka, qishloq hududida amalga oshiriladigan jamoat birlashmalari - poselka, qishloq jamoat birlashmalari ga kiradi. Zarurat paydo bo`lgan hollarda viloyatlararo va tumanlararo jamoat tashkilotlari tuzilishi mumkin. Jamoat birlashmalari ixtiyoriylik asosida jamoat birlashmalarining ittifoqlariga uyushishga haqlidirlar. Jamoat birlashmasi kamida o`n nafar fuqaroning tashabbusi bilan tuziladi. Jamoat birlashmasini tuzish tashabbuskorlari ta'sis syezdini (konferensiyasini) yoki umumiy yig`ilishini chaqiradilar, unda ustav (nizom, o`zga asosiy hujjat) qabul qilinadi va rahbar idoralar tuziladi. O`zbekiston Respubliksi fuqarolari jamoat birlashmasi a'zolari (qatnashchilari) bo`ladilar. Siyosiy partiyalardan tashqari jamoat birlashmalarining ustavida chet el fuqarolari va fuqaroligi bo`lmagan shaxslarning birlashmaga a'zo bo`lishlari ko`zda tutilishi mumkin. Siyosiy partiyalar va kasaba uyushmalaridan tashqari jamoat birlashmalarining faoliyatida ularning ustavlarida ko`zda tutilgan hollarda jamoa a'zolari: korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning mehnat jamoalari, fuqarolarning birlashmalari ishtirok etishlari mumkin. Jamoat birlashmasi faoliyatini tartibga soluvchi asosiy hujjatlardan biri – bu ularning Ustavidir. Jamoat birlashmalari ramz sifatida o`z timsoliga, bayrog`iga va vimpeliga ega bo`lishi mumkin. Jamoat birlashmalarining timsollari ustavga muvofiq, ularning rahbar idoralari tomonidan tasdiqlanadi. Bayroqlar va vimpellar belgilangan tartibda davlat ro`yxatidan o`tkazilishi lozim. Jamoat birlashmalarining faoliyati ularni qayta tashkil etish (qo`shilish, birlashish, ajralish) yoki tugatish yo`li bilan to`xtatilishi mumkin . Jamoat birlashmalari ularning syezdlari (konferensiyalari) yoki umumiy yig`ilishlari qarori bilan qaytadan tashkil etiladi. Jamoat birlashmalarini qayta tashkil etgandan so`ng yangidan tuzilgan jamoat birlashmasining ustavi qonunda ko`zda tutilgan tartibda ro`yxatga olinadi. Jamoat birlashmasi syezd (konferensiya) yoki umumiy yig`ilish qaroriga muvofiq, yoxud qonun hujjatlarida ko`zda tutilgan asoslarda va tartibda tugatiladi. Syezd (konferensiya) yoki umumiy yig`ilish qaroriga muvofiq tugatilgan jamoat birlashmasining mol-mulki uning ustavida ko`zda tutilgan maksad yo`lida sarflanadi. Jamoat birlashmalari qonun oldida tengdirlar. Jamoat birlashmalarining huquqlari quyidagilardan iboratdir: 1) jamoat birlashmalari ustavlarda, dasturiy, boshqa hujjatlarda belgilangan maqsadlar va vazifalarni amalga oshirish uchun o`z maqsadlari va faoliyati to`g`risidagi axborotni erkin tarqatadi; 2) qonunda ko`zda tutilgan hollarda va tartibda esa: a) davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarini tuzishda qatnashadi; b) davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarining qarorlarini tayyorlashda ishtirok etadi; c ) davlat va jamoat idoralarida o`z a'zolari (qatnashchilari) nomidan ish yuritadi va ularning qonuniy manfaatlarini himoya qiladi; d ) O` zbekiston Respublikasi q onun hujjatlarida ko`zda tutilgan vakolatlarni amalga oshiradi. Jamoat birlashmalari qonunlarda belgilab qo`yiladigan tartibda ishlab chiqarish va boshqa tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanadilar hamda faqat ustavdagi vazifalarni bajarish maqsadida yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan korxonalar va xo`jalik hisobidagi tashkilotlarni tashkil etadilar. Jamoat birlashmalarining ishlab chiqarish va boshqa tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar i ana shu birlashmalar a'zolari (qatnashchilari) o`rtasida qayta taqsimlanmaydi va undan faqat ustav vazifalarini bajarish uchun foydalaniladi; jamoat birlashmalari o`z mablag`laridan hatto o`z ustavida ko`rsatilmagan bo`lsa ham, xayriya maqsadlari yo`lida foydalanishlariga yo`l qo`yiladi. Jamoat birlashmalari, ularning tashkilotlari binolar, inshootlar, uy-joy fondi, uskunalar, asboblar, madaniy-ma'rifiy va sog`lomlashtirish maqsadlari uchun mo`ljallangan mulklarga, pul mablag`iga, aksiyalarga, boshqa qimmatbaho qog`ozlarga hamda ularning ustavlarida ko`zda tutilgan faoliyatni moddiy ta'minlash uchun zarur bo`lgan o`zga mol-mulkka, shuningdek, intellektual mulk obyektlariga egalik qilishlari mumkin. Birlashmalarning ustavlarida ko`rsatilgan maqsadlarga muvofiq ularning mablag`i hisobidan barpo etilgan nashriyotlar, boshqa korxonalar, xayriya, muassasalari jamoat birlashmalarining mulki bo`lishi mumkin. Jamoat birlashmalarining pul mablag`lari :  agar ustavda ko`zda tutilgan bo`lsa, birlashmaga kirish va a'zolik badallarini to`lashdan;  ixtiyoriy ravishda o`tkazilgan pul va xayriyalardan;  ustavga muvofiq o`tkazilgan leksiyalar, ko`rgazmalar, sport tadbirlari hamda boshqa tadbirlar, lotereyalar tushumlaridan, ishlab chiqarish, xo`jalik va noshirlik faoliyatidan olinadigan daromadlardan;  qonun bilan taqiqlanmagan boshqa tushumlardan tashkil topadi. Jamoat birlashmalarining mulki qonun bilan muhofaza qilinadi. Ittifoqlarning va ularga kiruvchi birlashmalarning ana shu ittifoq va unga qo`shilgan birlashmalarga qarashli mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish, tasarruf etishga doir vakolatlari jamoat birlashmalari ittifoqlarining ustavlarida belgilab qo`yiladi. Jamoat birlashmalari ommaviy axborot vositalarini ta'sis etishga hamda amaldagi matbuot va boshqa ommaviy axborot vositalari to`g`risidagi qonunlarga muvofiq noshirlik faoliyati bilan shug`ullanishga xaklidirlar. Amaldagi qonun hujjatlariga binoan jamoat birlashmalarining faoliyati ustidan quyidagi davlat organlarining nazorati o`rnatildi: 1) soliq idoralari - jamoat birlashmalarini mablag` bilan ta'minlash va ular daromadlarining manbalarini, ular olgan mablag` miqdorini va soliqlar to`g`risidagi qonunlarga muvofiq soliq to`lanishini nazorat qiladi; 2) prokuratura idoralari - j amoat birlashmalarining qonunlarni bajarishini nazorat qiladi ; 3) adliya organlari - jamoat birlashmasi faoliyatining maqsadlariga taalluqli ustav qoidalariga rioya etilishini nazorat qiladi. Ro`yxatga oluvchi idora jamoat birlashmasining rahbar organidan qabul qilingan qarorlarni taqdim etishni talab qilishga, jamoat birlashmalari o`tkazadigan tadbirlarda qatnashish uchun o`z vakillarini yuborishga, jamoat birlashmasi ustaviga rioya qilish bilan bog`lik masalalar yuzasidan jamoat birlashmasi a'zolaridan va boshqa fuqarolardan tushuntirish olishga haqlidir. Jamoat birlashmalari to`g`risidagi Qonunni buzish amaldagi qonunlarga muvofiq jinoiy, ma'muriy, moddiy yoki o`zga javobgarlikka sabab bo`ladi. Jamoat bilashmalari to`g`risidagi Qonunni buzganlik uchun bu ishda aybdor bo`lgan davlat va jamoat idoralarining mansabdor shaxslari, shuningdek, fuqarolar javobgar bo`ladilar. Jamoat birlashmasi, shu jumladan o`z ustavini ro`yxatdan o`tkazmagan jamoat birlashmasi jamoat birlashmalari to`g`risidagi qonunni buzgan taqdirda qonunga muvofiq javobgar bo`ladi. Jamoat birlashmasi uning ustavida belgilab qo`yilgan maqsadlar va vazifalar doirasidan chetga chiqadigan yoki qonunni buzadigan xatti-harakatlari sodir etgan taqdirda ana shu jamoat birlashmasining rahbar idorasi jamoat birlashmasi ustavini ro`yxatga olgan idora yoki prokuror tomonidan yozma ravishda ogoxlantirilishi mumkin. Jamoat birlashmalari O`zbekiston Respublikasi qonunlariga va o`z ustavlariga muvofiq xalqaro jamoat (nohukumat) birlashmalariga qo`shilishi, bevosita xalqaro aloqalar o`rnatishlari, tegishli bitimlar tuzishlari mumkin. Agar O`zbekiston Respublikasida tuzilgan jamoat birlashmasining faoliyati ustavga muvofiq O`zbekiston Respublikasi hududida va bitta yoki undan ko`proq xorijiy davlat hududida amal qilsa, u xalqaro jamoat birlashmasi deb e'tirof etiladi. Basharti, chet elda tuzilgan xalqaro jamoat birlashmasi tarkibiga respublika jamoat birlashmasi kollektiv a'zo sifatida kirsa, respublika jamoat birlashmasining ustavi ham qonunga muvofiq ro`yxatga olinishi kerak. O`z faoliyatini xorijiy davlat hududida ham amalga oshiradigan jamoat birlashmasi zarur o`zgartishlar va qo`shimchalar qiritilgan ustavini qayta ro`yxatdan o`tkazish uchun O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirigiga taqdim etadi. Tinchlikni mustahkamlashni, xalqaro hamkorlikni rivojlantirishni, insonparvarlik faoliyatining o`zga turlarini maqsad qilib ko`ygan jamoat birlashmalari qonunda belgilangan imtiyozlardan foydalanishlari mumkin. 3. Siyosiy partiyalar Siyosiy partiya - O`zbekiston Respublikasi fuqarolarining qarashlar, manfaatlar va maqsadlar mushtarakligi asosida tuzilgan, davlat hokimiyati organlarini shakllantirishda jamiyat muayyan qismining siyosiy irodasini ro`yobga chiqarishga intiluvchi hamda o`z vakillari orqali davlat va jamoat ishlarini idora etishda qatnashuvchi ko`ngilli birlashmasidir. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 60-moddasiga binoan siyosiy partiyalar turli tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o`zlarining demokratik yo`l bilan saylab qo`yilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadilar. Siyosiy partiyalar o`z faoliyatlarini moliyaviy ta'minlanish manbalari haqida Oliy Majlisga yoki u vakil qilgan organga belgilangan tartibda oshkora hisobotlar berib turadilar. Siyosiy partiyalar o`z faoliyatlarini O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, O`zbekiston Respublikasining 1996 yil 26 dekabrda qabul qilingan “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi qonun 3 iga, O`zbekiston Respublikasining 2004 yil 30 aprelda qabul qilingan “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to`g`risida”gi qonun 4 ga va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq, shuningdek, o`z ustavlari asosida amalga oshiradilar. Siyosiy partiyalar quyidagi prinsiplar asosida tuziladi va faoliyat ko`rsatadi : 1) fuqarolarning huquq va erkinliklarini amalga oshirish maqsadida, xohish- irodani erkin bildirish; 2) partiyaga ixtiyoriy ravishda kirish va undan chiqish; 3) a'zolarining teng huquqliligi; 4) o`zini o`zi boshqarish; 5) qonuniylik; 6) oshkoralik. Quyidagi siyosiy partiyalarni tuzish va ularning faoliyat ko`rsatishi taqiqlanadi : 1) konstitutsiyaviy tuzumni zo`rlik bilan o`zgartirishni maqsad qilib qo`yuvchi; 2) O`zbekiston Respublikasi suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga, fuqarolarining konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi; 3) urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ`ib qiluvchi; 4) xalqning sog`lig`i va ma'naviyatiga tajovuz qiluvchi; milliy va diniy ruhdagi partiyalar. O`zbekiston Respublikasi fuqarosi bir paytning o`zida faqat bitta siyosiy partiyaga a'zo bo`lishi mumkin. Partiyaga mansubligiga ko`ra fuqaroning huquqlarini har qanday cheklash, xuddi shuningdek, unga imtiyozlar yoki ustunliklar berish taqiqlanadi. 3 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997. №2, 36-m. 4 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2004 №5, 86-m. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti - respublika barcha fuqarolarining huquq va erkinliklariga rioya qilinishining kafili sifatida prezidentlik vakolatlarini bajarish muddati davomida siyosiy partiyaga a'zolikni yoki unda ishtirok etishni to`xtatib turishi yoxud butunlay to`xtatishi shart. Quyidagilar siyosiy partiyalarga a'zo bo`la olmaydilar : a) sudyalar; b) prokurorlar va prokuratura tergovchilari; c) ichki ishlar organlari, milliy xavfsizlik xizmati xodimlari; d) harbiy xizmatchilar; e) xorijiy davlatlarning fuqarolari va fuqaroligi bo`lmagan shaxslar. Davlat siyosiy partiyalar huquqlari va qonuniy manfaatlari muhofaza etilishini kafolatlaydi, ustavda belgilangan o`z maqsadlari va vazifalarini bajarishlari uchun ularga teng huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi. Bundan tashqari, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisidagi “Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir” ma'ruzasida siyosiy partiyalar va fuqarolik institutlarining davlat ahamiyatiga molik eng muhim qarorlarni qabul qilishdagi roli va ta'sirini tubdan kuchaytirish ko`rsatib o`tildi. Shu munosabat bilan partiyalar aholi o`rtasida obro`-e'tibor qozonish maqsadida izchil ish olib borishi, siyosiy tajriba orttirishi, siyosiy yetuklikka intilishi va eng muhimi, moliyaviy mustaqillikka erishish, jamiyatda o`z o`rnini topish va o`zining doimiy saylovchilariga tayanish uchun faol harakat qilishi kerak. Dasturi va yo`nalishidan qat'i nazar, shak-shubhasiz, barcha partiyalarimiz mana shunday yo`lni bosib o`tishi muhim ahamiyatga ega. Odamlar ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlashda, ularning siyosiy va fuqarolik faolligini oshirishda, mamlakatda ro`y berayotgan demokratik o`zgarishlarning ko`lamini kengaytirish va chuqurlashtirishda bu tashkilotlarning o`rni va ahamiyati beqiyosdir. 5 5 Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T.: O`zbekiston, 2005. Amaldagi qonun hujjatlariga binoan, davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning va ular mansabdor shaxslarining siyosiy partiyalar ichki ishlariga aralashishlari yoxud, agar faoliyat qonunga hamda o`z ustavlariga muvofiq amalga oshirilayotgan bo`lsa, ular faoliyatiga u yoki bu tarzda to`sqinlik qilishlari man etiladi. Siyosiy partiyalarning davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyatiga aralashuviga yo`l qo`yilmaydi. Siyosiy partiyalar tashkilotlarining tadbirlari asosan, ularning a'zolarini ishdan tashqari vaqtida va ana shu partiyalar mablag`i hisobidan amalga oshiriladi. Xususiy ish beruvchilarning o`z xodimlaridan ular mehnat vazifalarini bajarayotgan paytda partiya nomidan siyosiy faoliyat bilan shug`ullanishni talab qilishi man etiladi. Siyosiy partiyalar apparati xodimlariga nisbatan mehnat to`g`risidagi, ijtimoiy ta'minot va ijtimoiy sug`urta haqidagi qonun hujjatlari tatbiq etiladi. Siyosiy partiyani tuzish uchun kamida sakkizta hududiy subyektda (viloyatda), shu jumladan, Qoraqalpog`iston Respublikasi va Toshkent shahrida yashayotgan hamda partiyaga birlashish istagida bo`lgan kamida yigirma ming fuqaroning imzosi bo`lishi talab etiladi. Siyosiy partiya tuzish tashabbuskorlari kamida ellik kishidan iborat bo`lishi, ular partiya ta'sis hujjatlarini tayyorlash, a'zolar tarkibini shakllantirish hamda ta'sis syezdi yoki konferensiyasini chaqirish bo`yicha tashkiliy qo`mitani tuzishlari lozim. Tashkiliy qo`mita o`zi tuzilgan kundan boshlab yetti kunlik muddatdan kechiktirmay O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga o`z tashabbusi, qo`mitaning tarkibi, rahbari (yetakchisi), joylashgan manzili hamda ta'sis syezdi yoki konferensiyasi chaqiriladigan sanani yozma ravishda xabar qilishi lozim. Tashkiliy qo`mita tuzilgan kundan boshlab uzog`i bilan uch oy faoliyat ko`rsatish huquqiga egadir. Siyosiy partiya ta'sis syezdida yoki konferensiyasida tuziladi. Ta'sis syezdi yoki konferensiyasi partiya ustavi va dasturini qabul qiladi, uning saylab qo`yiladigan organlarini tuzadi. Siyosiy partiyalar O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan ro`yxatga olinadi. Siyosiy partiya ro`yxatdan o`tgan kundan e'tiboran yuridik shaxs maqomini oladi va u o`z faoliyatini amalga oshirishi mumkin. Siyosiy partiya ro`yxatga olinganligi to`g`risidagi xabar ommaviy axborot vositalarida e'lon qilinadi. Agar siyosiy partiyaning ustavi, maqsadlari, vazifalari va faoliyat uslubi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, qonun hujjatlariga zid bo`lsa yoki oldinroq xuddi shunday nomdagi siyosiy partiya yoki jamoatchilik harakati ro`yxatga olingan bo`lsa, bu partiya ro`yxatga olinmaydi. Siyosiy partiyaning faoliyati : partiyaning o`z ustaviga muvofiq tarqalib ketishi orqali, bu haqda partiya oliy organi uch kunlik muddat ichida O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga xabar qiladi; partiya qonun hujjatlarida nazarda tutilgan xatti-harakatlarni sodir etgan hollarda yoki o`z faoliyati to`xtatib qo`yilganidan so`ng bir yil muddat ichida o`sha xatti-harakatlarni takror sodir etgan hollarda O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining yoki O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining taqdimnomasiga binoan O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining qarori bilan tugatiladi. O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining siyosiy partiya faoliyati tugatilganligi to`g`risidagi rasmiy xabari ommaviy axborot vositalarida e'lon qilingan kundan boshlab siyosiy partiyaning faoliyati tugaydi. Siyosiy partiyalar quyidagi huquqlarga ega: 1) o`z faoliyati to`g`risidagi axborotni erkin tarqatish, o`z g`oyalari, maqsadlari va qarorlarini targ`ib qilish; 2) saylab qo`yiladigan davlat organlaridagi o`z vakillari orqali tegishli qarorlarni tayyorlashda ishtirok etish; 3) qonunda belgilab qo`yilgan tartibda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, davlat hokimiyati organlari saylovlarida ishtirok etish; 4) partiya faoliyati bilan bog`liq yig`ilishlar, konferensiyalar va boshqa tadbirlarni o`tkazish; 5) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda ommaviy axborot vositalari ni ta'sis etish va boshqa ommaviy axborot vositalaridan foydalanish; 6) O`zbekiston Respublikasining siyosiy partiyalari bilan ittifoq (blok) tuzish, ular va boshqa jamoat birlashmalari bilan shartnoma munosabatlari ni o`rnatish. Siyosiy partiyalarning O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisidagi fraksiyalari - siyosiy partiyalar tomonidan ko`rsatilgan deputatlarning ta'sis yig`ilishlarida o`z partiyalarining siyosatini uyushqoqlik bilan o`tkazish uchun tuziladi. Fraksiyalar fraksiyaning rahbari bergan tegishli ariza va ta'sis hujjatlariga asosan Oliy Majlis tomonidan ro`yxatga olinadi. Siyosiy partiya fraksiyasining rahbari Oliy Majlis Kengashi tarkibiga kiradi. Fraksiyalarning faoliyatiga tashkiliy, texnikaviy va boshqa xizmatlar ko`rsatish O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Kotibiyati tomonidan ta'minlanadi. Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi hamda mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlaridagi partiya guruhlari siyosiy partiyalar tomonidan ko`rsatilgan deputatlar ta'sis yig`ilishlarida o`z partiyalarining siyosatini uyushqoqlik bilan o`tkazish uchun tuziladi. Partiya guruhlari partiya guruhining rahbari bergan ariza yoki ta'sis hujjatlariga asosan tegishli ravishda Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan ro`yxatga olinadi. Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi va mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlaridagi partiya guruhlarining faoliyatiga tashkiliy, texnikaviy va boshqa xizmatlar ko`rsatish shu organning tegishli tarmoq bo`linmalari tomonidan ta'minlanadi. Siyosiy partiyalar mulkida - bino, inshoot, uskunalar, nashriyot, transport vositalari, shuningdek, ustavda belgilangan vazifalarni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan boshqa mol-mulk bo`lishi mumkin. O`zbekiston Respublikasining “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to`g`risida”gi qonun 6 iga binoan siyosiy partiyalarni moliyalashtirish manbalari quyidagilardan iborat : - kirish va a'zolik badallari, agar siyosiy partiyaning ustavida bunday badallar to`lash nazarda tutilgan bo`lsa; - qonun hujjatlariga muvofiq tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar; - O`zbekiston Respublikasi Davlat budjetidan qonun hujjatlariga muvofiq ajratiladigan mablag`lar; - O`zbekiston Respublikasi yuridik shaxslari va fuqarolari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq beriladigan xayriya yordami. Qonuniylik, oshkoralik va siyosiy partiyalarning teng huquqliligi – siyosiy partiyalarni moliyalashtirishning asosiy prinsiplaridir . Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to`g`risidagi ma'lumotlarning mazkur partiyalar a'zolari va jamoatchilik uchun ochiqligi siyosiy partiyalarning o`zi tomonidan ta'minlanadi. Siyosiy partiyalar o`z faoliyatining moliyalashtirilishi hajmi va manbalari haqida axborot e'lon qilib turishi kerak. Siyosiy partiyalar moliyaviy va boshqa mablag`lardan qonunda hamda ustavlarida nazarda tutilgan maqsadlarda foydalanadi. Bu mablag`lardan boshqa maqsadlarda foydalanish taqiqlanadi. Siyosiy partiyalarning mol-mulki va pul mablag`lari siyosiy partiya a'zolari o`rtasida taqsimlanishi mumkin emas. Siyosiy partiyalarga, ularning muassasalari va tashkilotlariga bank muassasalarida bittadan ortiq hisob-kitob varag`iga, shuningdek, chet el banklarida hisobvaraqlarga ega bo`lish taqiqlanadi. 6 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2004 №5, 86-m. Siyosiy partiya, agar u O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylov yakunlari bo`yicha «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy qonuniga muvofiq Qonunchilik palatasida siyosiy partiya fraksiyasini tuzish uchun zarur miqdorda deputatlik o`rinlarini olgan bo`lsa, o`zining ustavda nazarda tutilgan faoliyatini moliyalashtirish uchun davlat mablag`larini olish huquqiga ega bo`ladi. Siyosiy partiyalarning ustavda nazarda tutilgan faoliyatini moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag`larining yillik hajmi shu mablag`larni ajratish mo`ljallanayotgan yildan oldingi yilning 1 yanvaridagi holatga ko`ra belgilangan eng kam ish haqining ikki foizini Qonunchilik palatasiga o`tkazilgan oxirgi saylovda saylovchilar ro`yxatiga kiritilgan fuqarolar soniga ko`paytmasi miqdorida shakllantiriladi. Siyosiy partiyalarning Qonunchilik palatasiga va davlat hokimiyatining boshqa vakillik organlariga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish belgilangan tartibda faqat ana shu maqsadlar uchun ajratiladigan davlat mablag`lari hisobidan amalga oshiriladi. Siyosiy partiyalarni saylovda boshqa mablag`lar hisobidan moliyalashtirish va moddiy jihatdan o`zgacha tarzda qo`llab-quvvatlash taqiqlanadi. Siyosiy partiyalarning Qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag`larining bir deputatlikka nomzod hisobiga to`g`ri keladigan miqdori O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan belgilanadi. Siyosiy partiyaning Qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag`lari shu partiyadan Qonunchilik palatasi deputatligiga ko`rsatilgan nomzodlar ro`yxatga olingandan keyin ro`yxatga olingan nomzodlar soniga muvofiq hajmda siyosiy partiyaning hisob-kitob varag`iga belgilangan tartibda o`tkaziladi. “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to`g`risida”gi qonunga binoan Qonunchilik palatasiga saylovda siyosiy partiyalarning ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratilgan davlat mablag`lari siyosiy partiya tomonidan :  saylovoldi ko`rgazmali tashviqot vositalarini nashr qilishga;  Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarning televideniye, radio orqali va boshqa ommaviy axborot vositalarida chiqishlarini tashkil etishga;  Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarning saylovchilar bilan uchrashuvlarini tashkil etishga;  Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarning ishonchli vakillari va bevosita saylov okrugida saylovoldi tashviqotini o`tkazish uchun jalb qilinadigan boshqa faollar ishini tashkil etishga;  saylov k o mpaniyasini o`tkazishga doir umumpartiyaviy tadbirlarga sarflanishi kerak. Agar Qonunchilik palatasiga saylov yakunlari bo`yicha siyosiy partiya fraksiya tuzish uchun zarur miqdorda deputatlik o`rinlarini ololmagan bo`lsa, siyosiy partiyaning Qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratilgan davlat mablag`lari mazkur partiyaning boshqa manbalardan olgan mablag`lari hisobidan O`zbekiston Respublikasi Davlat budjetiga qaytarilishi kerak. Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiya fraksiyalarining faoliyatini tashkiliy, texnikaviy jihatdan va boshqa tarzda ta'minlash uchun ajratiladigan davlat mablag`lari Qonunchilik palatasining xarajatlar smetasida nazarda tutiladi. Siyosiy partiyalarni davlat tomonidan moliyalashtirish manbai O`zbekiston Respublikasi Davlat budjetining mablag`laridir. Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag`lari siyosiy partiyalarning hisob-kitob varaqlariga belgilangan tartibda o`tkaziladi. Moliya yili uchun ajratilgan, lekin shu yil mobaynida siyosiy partiya tomonidan foydalanilmagan davlat mablag`lari moliya yili tugaganidan keyin bir oy ichida O`zbekiston Respublikasi Davlat budjetiga qaytarilishi kerak. Siyosiy partiya davlat mablag`larini olishdan voz kechishga haqli. Siyosiy partiyani davlat tomonidan moliyalashtirish partiya faoliyati to`xtatib turilgan yoki tugatilgan taqdirda, to`xtatib turiladi yoxud tugatiladi . Siyosiy partiya ustav faoliyatini davlat tomonidan moliyalashtirishni to`xtatib turish yoki tugatish uchun quyidagilar ham asos bo`lishi mumkin:  qonun hujjatlarida belgilangan tartibda siyosiy partiyaning qayta tashkil etilganligi (boshqa siyosiy partiyalarga qo`shib yuborish va qo`shib olish bundan mustasno);  q onun talablar i ning siyosiy partiya tomonidan bajarilmaganligi;  siyosiy partiya davlat mablag`laridan belgilanmagan maqsadda foydalanganligi, shu jumladan , ustavda nazarda tutilgan faoliyati uchun ajratilgan mablag`lardan saylovda ishtirok etishni moliyalashtirish uchun foydalanganligi. Siyosiy partiya ustav faoliyatini davlat tomonidan moliyalashtirishni to`xtatib turish yoki tugatish to`g`risidagi qaror O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan qabul qilinadi. Davlat tomonidan moliyalashtirishni to`xtatib turish yoki tugatish to`g`risidagi qaror ustidan siyosiy partiya O`zbekiston Respublikasi Oliy sudiga shikoyat qilishi mumkin. Siyosiy partiya qo`shib yuborish yoki qo`shib olish shaklida qayta tashkil etilganda siyosiy partiyaning huquqiy vorisi davlat tomonidan moliyalashtirilish huquqiga ega bo`ladi. Siyosiy partiya xayriya yordamini faqat O`zbekiston Respublikasi yuridik shaxslari (chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar bundan mustasno) va fuqarolaridan pul shaklida hamda mol-mulk berish, xizmatlar ko`rsatish, ishlar bajarish tarzida va faqat ustavda nazarda tutilgan faoliyatni amalga oshirish uchun olish huquqiga ega. Siyosiy partiya O`zbekiston Respublikasining bir yuridik shaxsidan bir yil mobaynida olgan xayriya yordami summasi xayriya yordami berilgan yilning 1 yanvaridagi holatiga ko`ra belgilangan eng kam ish haqining besh ming baravaridan oshmasligi lozim. Siyosiy partiya O`zbekiston Respublikasining bir fuqarosidan bir yil mobaynida olgan xayriya yordami summasi xayriya yordami berilgan yilning 1 yanvaridagi holatga ko`ra belgilangan eng kam ish haqining besh yuz baravaridan oshmasligi lozim. Ushbu cheklash siyosiy partiya a'zolari partiya ustaviga asosan to`laydigan a'zolik badallariga tatbiq etilmaydi. Siyosiy partiyalarga pul mablag`lari shaklidagi, mol-mulk berish, xizmatlar ko`rsatish, ishlar bajarish tariqasidagi (shu jumladan grantlar ajratish, texnik yordam ko`rsatish, safarlar bilan, shuningdek, O`zbekiston Respublikasi hududida va undan tashqarida o`tkaziladigan treninglar, seminarlar, konferensiyalar bilan bog`liq xarajatlarga haq to`lash orqali) xayriya yordami quyidagilar tomonidan berilishiga yo`l qo`yilmaydi: - chet davlatlar; - chet davlatlarning yuridik shaxslari, ularning vakolatxonalari va filiallari; - xalqaro tashkilotlar, ularning vakolatxonalari va filiallari; - chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar; - chet el fuqarolari; - fuqaroligi bo`lmagan shaxslar. Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, diniy tashkilotlar va nomi yashirilgan yoki faqat taxallusi ko`rsatilgan shaxslar tomonidan siyosiy partiyalarga pul mablag`lari shaklida, mol-mulk berish, xizmatlar ko`rsatish, ishlar bajarish tarzida xayriya yordami berilishiga ham yo`l qo`yilmaydi. Siyosiy partiyalar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va muddatlarda moliyaviy hamda buxgalteriya hisobdorligini amalga oshiradi. Siyosiy partiya har yili qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda hamda tartibda moliya organlariga, davlat soliq xizmati organlariga, O`zbekiston Respublikasi Hisob palatasi va Adliya vazirligiga hisobot davrida olingan hamda sarflangan moliyaviy va boshqa mablag`lar to`g`risida moliyaviy hisobot taqdim etishi shart. Siyosiy partiyaning moliyaviy hisobotida siyosiy partiyaning hisob-kitob varag`iga hisobot davrida kelib tushgan mablag`larning manbalari va miqdorlari to`g`risidagi, shu mablag`larning sarflanishi haqidagi, siyosiy partiyaning qiymati ham ko`rsatilgan mol-mulki to`g`risidagi, shuningdek, mazkur partiyaning davlat ro`yxatidan o`tganligi haqidagi ma'lumotlar ko`rsatilishi lozim. O`zbekiston Respublikasining yuridik shaxslari va fuqarolaridan xayriya yordami pul mablag`laridan boshqa shaklda olingan taqdirda, siyosiy partiya uni O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq pul ifodasida baholaydi va tegishli ma'lumotlarni, shu jumladan xayriya yordami beruvchi haqidagi ma'lumotlarni siyosiy partiyaning moliyaviy hisobotiga kiritadi. Siyosiy partiyaning moliyaviy hisobotida davlat mablag`larining kelib tushishi va sarflanishi alohida qismda nazarda tutiladi. Bunda siyosiy partiya tomonidan Qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etish uchun sarflangan mablag`lar alohida hisobga olinadi. Siyosiy partiyalar har yili barchaning e'tibori uchun o`z budjetlarini e'lon qiladi va o`z faoliyatini moliyalashtirish manbalari to`g`risida Qonunchilik palatasiga yoki u vakolat bergan organga belgilangan tartibda hisobot taqdim etadi. Siyosiy partiyaning hisobotiga uning Qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etishini va ustavda nazarda tutilgan faoliyatini moliyalashtirish uchun hisobot yilida partiyaning hisob-kitob varag`iga kelib tushgan hamda sarflangan davlat mablag`lari to`g`risida O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi, Hisob palatasi va Adliya vazirligining xulosasi ilova qilinadi. Moliyaviy va boshqa mablag`larning kelib tushishi hamda siyosiy partiyalarning ulardan belgilangan maqsadda foydalanishi ustidan nazoratni O`zbekiston Respublikasi Hisob palatasi amalga oshiradi. Moliyaviy va boshqa mablag`larning kelib tushishini hamda siyosiy partiyalarning ulardan belgilangan maqsadda foydalanishini tekshirish Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida o`ndan bir qismidan iborat deputatlar guruhining murojaatiga binoan Qonunchilik palatasi tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin. 4. Kasaba uyushmalari Kasaba uyushmalari - ko`ngilli jamoat tashkiloti bo`lib, ham ishlab chiqarish, ham noishlab chiqarish sohalaridagi faoliyat turiga qarab, o`z a'zolarining mehnat va ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarini hamda manfaatlarini himoya qilish uchun mushtarak manfaatlar bilan bog`langan mehnatkashlarni birlashtiradi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 59-moddasiga binoan, kasaba uyushmalari xodimlarning ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarini va manfaatlarini ifoda etadilar va himoya qiladilar. Kasaba tashkilotlariga a'zo bo`lish ixtiyoriydir. Kasaba uyushmalarining huquqiy maqomi O`zbekiston Respublikasining 1992 yil 2 iyulda qabul qilingan “Kasaba uyushmalari, ularning huquqlari va faoliyatining kafolatlari to`g`risida”gi qonun 7 i bilan tartibga solinadi. Mazkur qonunga binoan, mehnatkashlar, shuningdek, oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlarida ta'lim olayotgan shaxslar hech qanday tafovutsiz o`z xohishlariga ko`ra va oldindan ijozat olmay turib, ixtiyoriy ravishda kasaba uyushmalari tuzish huquqiga, shuningdek, ustavlarga rioya etish sharti bilan kasaba uyushmalariga kirish huquqiga egadirlar. Mehnatkashlar korxonalarda, muassasalarda, tashkilotlarda va boshqa ish joylarida kasaba uyushmalari tuzishga haqlidirlar. Ishlamaydigan pensionerlarning kasaba uyushmasi a'zoligiga kirish yoki undan chiqish tartibi kasaba uyushmalarining ustavlari bilan yo`lga solib boriladi. Kasaba uyushmalari ixtiyoriylik asosida respublika va boshqa hududiy hamda tarmoq birlashmalari tuzishlari, shuningdek, ularga kirishlari mumkin. Kasaba uyushmalarining ustavlari «O`zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonunida belgilangan tartibda ro`yxatga olinadi. Barcha kasaba uyushmalari teng huquqlardan foydalanadilar. Kasaba uyushmalari o`z faoliyatida davlat boshqaruv idoralaridan, xo`jalik idoralaridan, siyosiy va boshqa jamoat tashkilotlaridan mustaqildirlar, ular oldida 7 O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1992, №9, 344-m. hisobdor emaslar va ular tomonidan nazorat qilinmaydilar, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Kasaba uyushmalarining huquqlarini cheklaydigan yoki shu huquqlarning amalga oshirilishiga to`sqinlik qiladigan tarzdagi har qanday aralashuv man etiladi. Kasaba uyushmalari o`z ustavlarida belgilangan maqsadlarga va vazifalarga muvofiq ravishda boshqa mamlakatlarning kasaba uyushmalari bilan hamkorlik qilish, o`z xohishiga ko`ra xalqaro va boshqa kasaba uyushmalari birlashmalariga va tashkilotlariga kirish huquqiga egadirlar. Fuqarolarning kasaba uyushmalariga mansubligi yoki mansub emasligi ularning qonunlarda kafolat berilgan mehnat, ijtimoy-iqtisodiy, siyosiy, shaxsiy huquqlari va erkinliklari biron bir tarzda kamsitilishiga sabab bo`lmaydi. Mehnatkashlarni ishga qabul qilish, xizmat pog`onalariga ko`tarish, shuningdek, ishdan bo`shatish uchun muayyan kasaba uyushmasiga mansublikni, unga kirish yoki undan chiqishni shart qilib qo`yish taqiqlanadi. “Kasaba uyushmalari, ularning huquqlari va faoliyatining kafolatlari to`g`risida”gi qonunga binoan kasaba uyushmalari faoliyatini to`xtatish : 1) uning a'zolari qarori asosida ustavda belgilangan tartibda amalga oshiriladi; 2) ularning faoliyati O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga zid bo`lgan hollarda, bu faoliyat O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining, taqdimiga binoan O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining qarori bilan taqiqlanishi mumkin. Kasaba uyushmalari faoliyatini boshqa biron bir idoraning qarori bilan taqiqlashga yo`l qo`yilmaydi. O`zbekiston kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi mehnatga va ijtimoiy-iqtisodiy masalalarga oid qonun hujjatlari ishlab chiqishda qatnashish huquqiga egadir. O`zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi mehnatga va ijtimoiy-iqtisodiy masalalarga oid normativ hujjatlar qabul qilish to`g`risidagi takliflarni tegishli davlat boshqaruvi, xo`jalik va kooperativ idoralariga taqdim etishga haqlidir. Davlat boshqaruvi va xo`jalik idoralari mehnatkashlarning mehnat va ijtimoiy-iqtisodiy huquqlari hamda manfaatlariga daxldor normativ hujjatlarni O`zbekiston kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashini kamida bir hafta oldin xabardor etgan holda qabul qiladilar. “Kasaba uyushmalari, ularning huquqlari va faoliyatining kafolatlari to`g`risida”gi qonunga binoan kasaba uyushmalari : 1) o`z a'zolarining mehnat qilish huquqini himoya etadilar; 2) aholini ish bilan ta'minlash davlat siyosati ishlab chiqilishida qatnashadilar; 3) korxonalarda ishdan holi etib olinadigan shaxslarni ijtimoiy jihatdan himoya qilishning qonunlar asosida jamoa shartnomasida belgilab qo`yiladigan choralarini taklif etadilar. 4) aholini ish bilan ta'minlashning ahvolini va bu sohadagi qonunlarga rioya etilishini nazorat qilib boradilar; 5) ma'muriyat, mulkdor yoki ular vakil qilgan boshqaruv idorasi bilan jamoa muzokaralari olib borishda va jamoa shartnomalari, bitimlari tuzishda ustivor huquqqa egadirlar, ularning bajarilishini nazorat qiladilar; 6) mehnat sharoiti va mehnatga haq to`lash, mehnatni muhofaza qilish va ishlab chiqarish xavfsizligini ta'minlashga, mehnatkashlarning uy-joy sharoitiga, ularni ijtimoiy sug`urtaga, ularni sog`liqni saqlash va madaniyatga taalluqli manfaatlarini, pensiya ta'minoti sohasidagi huquqlarini himoya qiladilar; 7) o`z vakolatlari doirasida mehnatkashlarni ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan himoya qilish tadbirlarini ishlab chiqishda, turmush darajasining asosiy mezonlarini, narx-navo indeksi o`zgarishiga qarab tovon to`lash miqdorini aniqlashda qatnashadilar, qonunda belgilab qo`yilgan kun kechirishning eng past darajasiga hamda pensiyalar, stipendiyalar va nafaqalar miqdoriga rioya etilishini nazorat qiladilar; 8) ma'muriyat, mulkdor yoki ular vakil qilgan boshqaruv idorasi mehnat va kasaba uyushmalari to`g`risidagi qonunlarga rioya etishlarini nazorat qilib boradilar, aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishni talab qilishga haqlidirlar; 9) mehnatkashlarning mehnat huquqlarini himoya qilib, da'vo ariza bilan sudga murojaat qilishga haqlidirlar; 10) kasaba uyushmasi a'zosi bilan ma'muriyat o`rtasida paydo bo`lgan yakka tartibdagi mehnat nizolarini ko`rib chiqadi va ular yuzasidan qonunlarga muvofiq tegishli qarorlar qabul qiladilar; 11) mehnatga doir amaldagi qonunlarning jamoa shartnomasi, bitimi shartlarining buzilishi, mehnat va turmushning yangi ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarini belgilash yoki mavjud shart-sharoitlarini o`zgartirish bilan bog`liq masalalarga doir jamoa mehnat nizolarini ko`rib chiqishda qatnashadilar; 12) ma'muriyatdan, shuningdek, davlat va xo`jalik boshqaruvi idoralaridan mehnat hamda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bilan bog`liq masalalar yuzasidan belgilab qo`yilgan statistika hisoboti doirasida bepul ma'lumotlar olishga haqlidirlar; 13) ma'muriyat jamoa shartnomasi shartlarini buzuvchi qaror qabul qilgan taqdirda, kasaba uyushmalari ana shu qoidabuzarlikni bartaraf etish to`g`risida ma'muriyatga taqdimnoma kiritishga haqlidir; 14) O`zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda aholining ko`chib yurishi, ish bilan ta'minlanishi, mehnat, narx-navo belgilash va ijtimoiy ta'minot masalalariga doir davlatlararo bitimlar tuzilishida, xalq deputatligiga nomzodlar ko`rsatilishda, saylov mavsumida ularni qo`llab-quvvatlashda ishtirok etishlari mumkin. Davlat va xo`jalik idoralarining ma'muriyati, jamoat tashkilotlari, mansabdor shaxslar kasaba uyushmalarining huquqlariga rioya etishlari, ularning faoliyat ko`rsatishlariga ko`maklashishlari shart. Bu idoralar va shaxslar, kasaba uyushmalari huquqlarini buzganliklari yoki ularning qonuniy faoliyatiga to`sqinlik qilganliklari uchun qonunlarda belgilangan tartibda javobgar bo`ladilar. Davlat va xo`jalik idoralarining ma'muriyati jamoat tashkilotlari, mansabdor shaxslar kasaba uyushmalarining vakillari shu kasaba uyushmasi a'zolari ishlayotgan korxonalarga ustavda belgilangan vazifalarni va qonunlarda belgilab qo`yilgan huquqlarni amalga oshirish uchun kirishlariga to`sqinlik qilishga haqli emas. Kasaba uyushmalari va ularning idoralari qonunlarga muvofiq yuridik shaxs hisoblanadilar. Kasaba uyushmalari mulkka egalik huquqi asosida o`zlariga qarashli bo`lgan mol-mulk va pullarga egalik qiladilar, ulardan foydalanadilar va ularni tasarruf etadilar. Kasaba uyushmalari davlat, xo`jalik, kooperativ va boshqa jamoat tashkilotlarining majburiyatlari uchun javob bermaydilar, o`z navbatida ular ham kasaba uyushmalarining majburiyatlari uchun javob bermaydilar. Kasaba uyushmasi budjeti mablag`ining manbalari, mablag`ni shakllantirish va undan foydalanish tartibi kasaba uyushmalari ustavida belgilab beriladi. Kasaba uyushmalarining moliyaviy faoliyati ularning o`z ustavlariga muvofiq amalga oshiriladi. Kasaba uyushmalariga qarashli korxonalar va tashkilotlar daromadlarining manbalari, ular olgan mablag` miqdori va to`lagan soliq miqdori davlat moliya idoralari va soliq inspeksiyalari tomonidan qonunlarga muvofiq ravishda nazorat qilinadi. Kasaba uyushmalari o`z ustavlarida qayd etilgan maqsad va vazifalarga muvofiq ravishda belgilab qo`yilgan tartibda tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish, kasaba uyushmalarining banklarini, sug`urta va aksionerlik jamiyatlarini, qo`shma tijorat korxonalarini barpo etish, noshirlik faoliyati bilan shug`ullanish, turli fondlar tuzish huquqiga egadirlar. Jamoa shartnomasi tuzish chog`ida qabul qilingan qarorga muvofiq korxona kasaba uyushmalariga o`z balansida turgan yoki o`zi ijaraga olgan binolar, xonalar, inshootlar va boshqa obyektlarni, shuningdek, dam olishni tashkil etish, mehnatkashlar va ularning oila a'zolari bilan madaniy-ma'rifiy, jismoniy tarbiya- sog`lomlashtirish ishlarini olib borish uchun zarur bo`lgan dam olish maskanlarini, bolalar-o`smirlar lagerlari va boshqa sog`lomlashtirish lagerlarini bepul foydalanish uchun beradi. Korxona kasaba uyushmalariga jamoa shartnomasida belgilangan maqsadlar uchun qonunlarda belgilab qo`yilgan miqdorda mablag` o`tkazadi. Korxonada ish olib boradigan kasaba uyushmalarining faoliyati uchun boshqa moddiy sharoitlarni yaratish jamoa shartnomasi (bitimi) bilan tartibga solinadi.

O'xshashlar

Xo`jalik yurituvchi subyektlarga davlat organlari va nodavlat notijorat tashkilot
O'zbekiston xalqaro valyuta fondi, bank va savdo tashkilotlari bilan aloqalar
O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy taraqqiyot istiqbollari
O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining shakllanishi
Demokratik islohotlar siyosiy plyuralizm va ko'ppartiyaviylik