Мурожаат этиш институтининг конституциявий қонунчилик асослари - Huquqshunoslik - Referatlar

Мурожаат этиш институтининг конституциявий қонунчилик асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112.5 KB

Ko'chirib olish

Мурожаат этиш институтининг конституциявий қонунчилик асослари Режа: 1. Тадбиркорлик субъектлари мурожаатларининг маъмурий- ҳуқуқий кафолатлари 2. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бу з ганлик учун жавобгарлик

Мурожаат этиш институтининг конституциявий-қонунчилик асослари Ўзбекистон халқи ва давлати ўз олдига демократик жамият ва ҳуқуқий давлат барпо этишни бош мақсад қилиб қўйган. Мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг қамровли сиёсий-ҳуқуқий ва ижтимоий ислоҳотлар натижасида салмоқли ютуқларга эришилмоқда. Демократиянинг яна бир муҳим ютуғи фуқароларнинг давлат органлари ва муассасаларига мурожаат этиш институтининг конституциявий мустаҳкамланиши бўлди. Бу Ўзбекистон Республикаси Конституциянинг 35-моддасида қуйидагича ўз аксини топди: «Ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга». Ушбу ҳуқуқни амалга ошириш механизмини яратиш мақсадида 1994 йил 6 майда «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонун қабул қилинди. 2002 йил 13 декабрда ушбу қонун янги таҳрирда қабул қилинди 1 . 2010–2011 йилларда суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг бир мунча жадаллашуви ва суд амалиётини умумлаштириш натижасида, шунингдек, тадбиркорлар ҳуқуқларини муҳофазалашни кучайтиришнинг бир қатор чоралари кўрилганлиги сабабли юридик шахсларнинг мурожаати институтини ҳуқуқий расмийлаштириш лозимлиги кун тартибига чиқди. Бу ерда хусусий тадбиркор ҳам юридик шахс сифатида расмийлаштирилиши мумкинлигидан келиб чиқилди. Адлия вазирлиги тегишли қонунчилик таклифини асослантириб ҳукуматга тақдим этди. Шу асосда Вазирлар Маҳкамаси Парламентга ушбу масала бўйича қонунчилик таклифи билан кирди ва 2014 йил октябрьноябрь ойларида Парламент «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги янги қонунни қабул қилди. Давлатимиз раҳбари қонунни 2014 йил 3 декабрда имзолади 2 . Мазкур Қонун давлат органлари ва муассасаларига жисмоний ва юридик шахслар мурожаат қилиши натижасида келиб чиқадиган ижтимоий муносабатларни тартибга солишга хизмат қилади.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси 2015 йил 31 мартда «Давлат органлари ва муассасаларида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлаш тартиби тўғрисида»ги 73-сонли қарор билан Намунавий низомни тасдиқлади. Мурожаат этиш ҳуқуқи ихтиёрий амалга оширилади, у мурожаат этувчи субъектнинг манфаатини акс эттирса-да, ўзга шахснинг манфаатига зид бўлмаслиги керак. Қонунда белгиланишича, жисмоний ва юридик шахслар давлат органларига мурожаат этиш ҳуқуқига эга. Мурожаат этиш ҳуқуқи ихтиёрий амалга оширилади. Ҳеч ким биронбир мурожаатни ҳимоя қилишга ёхуд унга қарши қаратилган ҳаракатларда иштирок этишга мажбур қилиниши мумкин эмас. Мурожаат этиш ҳуқуқининг амалга оширилиши бошқа жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқларини, эркинликларини ҳамда қонуний манфаатларини, шунингдек, жамият ва давлат манфаатларини бузмаслиги керак. Хорижий давлатларнинг жисмоний ва юридик шахслари, фуқаролиги бўлмаган шахслар Ўзбекистон Республикаси давлат органларига ушбу Қонунга мувофиқ мурожаат этиш ҳуқуқига эга. Қонун мурожаат этиш субъектларига бир қатор талабларни қўяди. Жумладан: – жисмоний шахснинг мурожаатида жисмоний шахснинг фами-лияси (исми, отасининг исми), унинг яшаш жойи тўғрисидаги маълумотлар кўрсатилган ва мурожаатнинг моҳияти баён этилган бўлиши; – юридик шахснинг мурожаатида юридик шахснинг тўлиқ номи, унинг жойлашган ери (почта манзили) тўғрисидаги маълумотлар кўрсатилган ва мурожаатнинг моҳияти баён этилган бўлиши; – мурожаатлар давлат тилида ва бошқа тилларда берилиши ва ҳоказо. Давлат органларида жисмоний шахсларни ва юридик шахсларнинг вакилларини қабул қилиш ташкил этилади. Жисмоний шахсларни ва юридик шахсларнинг вакилларини қабул қилиш давлат органининг раҳбари ёхуд бошқа ваколатли шахс томонидан амалга оширилади. Бунинг учун давлат

органларида махсус таркибий бўлинмалар ташкил этилиши мумкин, қабул учун масъул бўлган мансабдор шахслар белгиланади. Жисмоний шахсларни ва юридик шахсларнинг вакилларини қабул қилиш белгиланган кун ва соатларда, қабул қилиш жадвалларига мувофиқ ўтказилади. Мурожаат этиш ҳуқуқи амалга оширилганида, давлат органлари мурожаатларни кўриб чиқишда Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунлари талабларига риоя этиши, уларнинг тўлиқ, холисона ва ўз вақтида кўриб чиқилиши учун чоралар кўриши, жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқлари, эркинликлари тикланишини ҳамда қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишини таъминлаш бўйича ўз ваколатлари доирасида чоралар кўриши шарт. Мурожаат этиш ва уни кўриб чиқишнинг ҳуқуқий механизмлари белгиланганлиги қонуннинг аҳамиятини жиддий равишда оширади. Таъкидланишича, жисмоний ва юридик шахслар мурожаатни мустақил равишда беришга, шунингдек бу борадаги ваколатни ўз вакилига беришга ёхуд мурожаатни почта алоқаси воситалари орқали ёки электрон шаклда юборишга ҳақли. Вояга етмаганлар, муомалага лаёқатсиз ва муомала лаёқати чекланган шахсларнинг манфаатларини кўзлаб, мурожаатлар уларнинг қонуний вакиллари томонидан қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда берилиши мумкин (Қонуннинг 16-моддаси). Қонунда мурожаатларни кўриб чиқишнинг қуйидаги тартиблари ва муддатлари белгиланган: қўйилган масалаларни ҳал этиш ваколат доирасига кирмайдиган давлат органига келиб тушган мурожаатлар беш кунлик муддатдан кечиктирмай тегишли органларга юборилиб, бу ҳақда мурожаат этувчига ёзма ёхуд электрон шаклда хабар қилинади. Мурожаатларни кўриб чиқиш учун асоссиз равишда бошқа давлат органларига ўтказиш ёхуд қарорлари ёки ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан шикоят қилинаётган органларга ёки мансабдор шахсларга юбориш тақиқланади.

Агар мурожаатларда уларни тегишли органларга юбориш учун зарур маълумотлар мавжуд бўлмаса, бу мурожаатлар мурожаат этувчига беш кунлик муддатдан кечиктирмай асослантирилган тушунтириш билан қайтарилади. Мурожаатни тўлиқ, холисона ва ўз вақтида кўриб чиқиш учун қўшимча маълумотлар, маълумотномалар ва материалларга зарурат пайдо бўлган тақдирда, мазкур мурожаатни кўриб чиқаётган давлат органининг мансабдор шахси мурожаат этган жисмоний ёки юридик шахсдан, шунингдек, ўз ваколатлари доирасида бошқа давлат органларидан қўшимча ахборотни сўраб олиши мумкин. Агар ахборот давлат сирини ёки қонун билан қўриқланадиган бошқа сирни ташкил этувчи маълумотларни ўз ичига олган бўлмаса, жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларига, жамият ва давлат манфаатларига зарар етказмаса, давлат органлари, уларнинг мансабдор шахслари ўзларидан сўралаётган ахборотни ўн кун ичида тақдим этиши шарт (18-модда). Жисмоний ва юридик шахслар ўз мурожаатларини улар кўриб чиқилгунига қадар ва кўриб чиқилаётган вақтда мурожаат юзасидан қарор қабул қилингунига қадар ёзма ёхуд электрон шаклда ариза бериш орқали қайтариб олиш ҳуқуқига эга. Мурожаат давлат органлари томонидан кўриб чиқилаётганда жисмоний ва юридик шахс мурожаат кўриб чиқилишининг бориши ҳақида ахборот олиш, шахсан важларини баён этиш ва тушунтиришлар бериш, мурожаатни текшириш материаллари ҳамда уни кўриб чиқиш натижалари билан танишиш, қўшимча материаллар тақдим этиш ёки уларни бошқа органлардан сўраб олиш тўғрисида илтимос қилиш, адвокат ёрдамидан фойдаланиш ҳуқуқига эга. Мурожаатни кўриб чиққан давлат органи мурожаат этувчига кўриб чиқиш натижалари ҳамда қабул қилинган қарор ҳақида мурожаат кўриб чиқилганидан сўнг ёзма ёхуд электрон шаклда дарҳол хабар қилади.

Жисмоний ва юридик шахснинг аризаси ёки шикоятидаги талаб қондирилган тақдирда, у билан боғлиқ етказилган моддий зарар ўрни мурожаат этувчига суд тартибида қопланди. Суд тартибида маънавий зиён ҳам компенсация қилиниши мумкин. Шундай қилиб, жисмоний ва юридик шахсларнинг давлат органларига мурожаат этишини кафолатлаш мамлакатда қонунийлик муҳитини шакллантиришга, ҳуқуқий тартиботни мустаҳкамлашга катта ҳисса қўшади. Тадбиркорлик субъектлари мурожаатларининг маъмурий-ҳуқуқий кафолатлари Мурожаат қилиш ҳуқуқи тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқий мақомининг ажралмас таркибий қисми ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг 2012 йил 2 майда қабул қилган «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги қонуни 1 да тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқлари кафолатлари шаклларидан бири сифатида тадбиркорлик фаолияти субъектларининг мурожаатларини кўриб чиқиш белгиланган. Хусусан, қонуннинг 31-моддасида тадбиркорлик субъектларининг мурожаатлари албатта қабул қилиниши ва кўриб чиқилиши кераклиги, тадбиркорлик субъектларининг таклифлари давлат органига ёки хўжалик бошқаруви органига келиб тушган кундан эътиборан, қўшимча ўрганишни талаб этадиган таклифларни истисно қилган ҳолда, бир ойгача бўлган муддатда кўриб чиқилиши, давлат органлари ва хўжалик бошқаруви органлари томонидан Интернет жаҳон ахборот тармоғида тадбиркорлик субъектларига давлат органларининг ёки хўжалик бошқаруви органларининг ғайриқонуний қарорлари, мансабдор шахсларининг ғайриқонуний ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан шикоят бериш имкониятини берувчи доимий равишда янгилаб бориладиган саҳифа яратилиши назарда тутилган. Қонун ҳужжатлари таҳлили тадбиркорлик субъектлари мурожаатларини давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, назорат қилувчи ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар томонидан ўз вақтида кўриб чиқилиши ва қонуний ҳал этилишини кафолатловчи махсус нормалар шаклланганлигини

кўрсатади. Хусусан, Ўзбекистон Республикасининг 2012 йил 2 майда қабул қилган «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги қонуннинг 13-моддасига кўра, рўйхатдан ўтказувчи органлар ариза берувчини тадбиркорлик фаолияти субъекти сифатида давлат рўйхатидан ўтказишни уни ташкил этиш мақсадга мувофиқ эмас деган важлар билан рад этишга ёки унга қонун ҳужжатларида назарда тутилмаган қўшимча талабларни белгилашга ҳақли эмаслиги, ариза берувчини тадбиркорлик фаолияти субъекти сифатида давлат рўйхатидан ўтказишни рад этганлик, шунингдек, давлат рўйхатидан ўтказиш муддатларини бузганлик устидан судга шикоят қилиниши мумкинлиги, рўйхатдан ўтказувчи органнинг қарори, шунингдек, мазкур орган мансабдор шахсларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) суд томонидан қонунга хилоф деб топилган тақдирда, улар ариза берувчига рўйхатдан ўтказишни рад этганлик ёки рўйхатдан ўтказиш муддатини бузганлик туфайли етказилган зарарнинг ўрнини қоплаши ва маънавий зарар учун компенсация тўлаши ҳамда 18-моддада тадбиркорлик субъектларининг ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиши, давлат органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, бошқа ташкилотларнинг қонунга хилоф қарорлари, мансабдор шахсларининг қонунга хилоф ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланиши, 50-моддада эса тадбиркорлик субъектлари давлат органлари ва бошқа органларнинг қонунга хилоф қарорлари, мансабдор шахсларининг қонунга хилоф ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан ўз хоҳишига кўра бўйсунув тартибида юқори турувчи органга ёки мансабдор шахсга ёхуд бевосита судга шикоят қилиш ҳуқуқига эгалиги, бўйсунув тартибида юқори турувчи органга ёки мансабдор шахсга шикоят берилганлиги шундай шикоятни судга бериш ҳуқуқини истисно этмаслиги, тадбиркорлик субъектлари давлат органлари ва бошқа органларнинг қарорлари, мансабдор шахсларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ ўз ҳуқуқлари ва

қонуний манфаатлари бузилганлиги тўғрисида судга мурожаат қилганида давлат божи тўлашдан озод этилиши белгиланган. Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 43-моддасида ҳам жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини қабул қилиш ва кўриб чиқишни қонунга хилоф равишда рад этиш, уларни кўриб чиқиш муддатларини узрли сабабларсиз бузиш, ёзма ёхуд электрон шаклда жавоб юбормаслик, жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларига зид қарор қабул қилиш, жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқлари тикланишини, мурожаат муносабати билан қабул қилинган қарорнинг бажарилишини таъминламаганлик учун жавобгарлик белгиланган. Шундай қилиб, тадбиркорлик субъектлари мурожаатларининг маъмурий-ҳуқуқий кафолатлари қуйидагиларда намоён бўлади: биринчидан , тадбиркорлик субъектлари мурожаатларини кўриб чиқишнинг мажбурийлигида; иккинчидан , тадбиркорлик субъектларининг мурожаатларини назорат қилувчи ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар томонидан ўз вақтида кўриб чиқилиши ва қонуний ҳали этилишини кафолатловчи махсус нормаларнинг мавжудлигида; учинчидан, тадбиркорлик субъектлари мурожаатларини кўриб чиқишни рад этганлик ёки кўриб чиқиш тартибини бузганлик учун етказилган зарарни қопланиши назарда тутилганлигида; тўртинчидан , тадбиркорлик субъектлари мурожаатларини кўриб чиқишни рад этганлик ёки кўриб чиқиш тартибини бузганлик учун судга ёки юқори турувчи органларга шикоят қилишнинг белгиланганлигида; бешинчидан, тадбиркорлик субъектлари мурожаатларини қабул қилиш ва кўриб чиқишни қонунга хилоф равишда рад этиш, уларни кўриб чиқиш тартибини бузганлик учун маъмурий жавобгарлик назарда тутилганлигида ва ҳоказо.

Бироқ таҳлиллар шуни кўрсатадики, тадбиркорлик субъектлари кўп ҳолларда бузилган ҳуқуқ ва манфаатлари юзасидан қайси орган ёки мансабдор шахсга мурожаат қилишлари лозимлиги ҳақида етарлича билим ва кўникмага эга бўлмайдилар. Хусусан, кўпчилик тадбиркорлар адлия органларининг «ишонч телефонлари» рақамини ҳамда Адлия вазирлиги расмий сайти орқали электрон шаклда мурожаат қилиш мумкинлигини билмайдилар. Бизнингча, тадбиркорлик субъектларининг адлия органларида ташкил этилган «ишонч телефонлари»га мурожаат қилишлари учун янада кенгроқ имконият ва шарт-шароитлар яратиш мақсадида ҳудудий адлия органларида ташкил этилган 14 та шаҳар телефон тармоғидан иборат «ишонч телефонлари» рақамларини бутун республика учун ягона бўлган қисқа рақамли «ишонч телефони» рақами билан алмаштириш ва уларни марказлашган тартибда қабул қилиш ҳамда келиб тушган мурожаатларни назоратга олган ҳолда уларни кўриб чиқишни тегишлилиги бўйича ваколатли субъектларга йўналтириш механизмини жорий этиш, «ишонч телефони»га бепул қўнғироқ қилиш имконини вужудга келтириш, «ишонч телефони» ва электрон шаклда келиб тушган мурожаатларни Адлия вазирлигининг Тадбиркорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бошқармаси ва унинг ҳудудий бўлимлари негизида қабул қилиш ва мувофиқлаштириш ҳамда уларнинг ҳал этилишини назорат қилиш механизмни жорий этиш зарур. Тадбиркорлик субъектлари мурожаатларининг маъмурий-ҳуқуқий кафолатларини янада такомиллаштиришнинг истиқболдаги муҳим омили сифатида уларнинг электрон шаклда мурожаат қилишлари имкониятини оширишни назарда тутиш мумкин. Гап шундаки, электрон шаклдаги мурожаатлар Интернет тармоғи орқали тақдим этилади ва бу мурожаатни қабул қилиш ва ҳал этишнинг шаффофлигини, унинг қонунийлиги устидан реал назорат қилиш имконини беради.

Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бу з ганлик учун жавобгарлик Мамлакатимиз босиб ўтган 24 йиллик тарихий даврда кучли демократик давлатдан кучли фуқаролик жамияти сари одимлаб бормоқда. Бу борада жамиятимиз аъзоларининг ҳуқуқ ва эркинликлари, тадбиркорлик, хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини муҳофаза қилиш, бузилган ҳуқуқларини тиклаш, айбдор шахслар учун жавобгарлик муқаррарлигини таъминлаш давлатимиз сиёсатининг асосий йўналишларидан бири сифатида белгиланди. Зеро, давлатимиз раҳбари Ислом Каримов таъкидлаганларидек, «қонун, яна бир бор қонун – каттаю кичик, жинсидан, миллати, эътиқоди ва мансабидан қатъи назар – барчамиз учун устувор бўлмоғи даркор!» 1 . Асосий қонунимиз – Конституциянинг 15-моддасида бу устувор тамойил ўз ифодасини топган. Унга биноан, Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади. Давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўрадилар. Шу боис, мамлакатимизда кучли ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамиятини қуриш борасидаги ислоҳотлар ўзаро узвий тадрижий асосда босқичма-босқич ва изчил амалга оширилмоқда. Дастлаб 1994 йил 6 майда Ўзбекистон Республикасининг «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонуни қабул қилинди 2 . Кейинчалик 2002 йил 13 декабрда мазкур қонунга ўзгартишлар ва қўшимчалар киритилиб, унинг янги таҳрири тасдиқланди. Мурожаатларнинг аҳамияти бўйича юртбошимиз Ислом Каримов қуйидагиларни таъкидлаганлар «... ҳар қайси мурожаатнинг ортида тирик жон турибди, уларда кимнингдир арз-доди, керак бўлса, дарди, айрим амалдорлар томонидан йўл қўйилган адолатсизлик турганини ҳеч қачон унутмаслик лозим. Бу масалалар бўйича биз қанча лоқайд ва бетараф бўлиб

юрсак, одамларнинг норозилиги шунча кўпаяди. Такрор айтаман, юзага келган бирон-бир муаммо ўз-ўзидан ҳал бўлади, деган кайфият билан юриш жуда катта хато бўлади. Агарки ҳар қайси раҳбар, етакчи ўзи дуч келган муаммони бугун ечмаса, эртага кеч бўлади. Раҳбарнинг асосий бурчи ва вазифаси ҳам айнан ана шундан иборат» 3 . Республикамизда изчиллик билан амалга оширилаётган ҳуқуқий ислоҳотлар натижасида нафақат фуқароларимизни, балки чет эл фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахсларни, шунингдек, юридик шахсларнинг ҳам мурожаат қилиш ҳуқуқини ҳуқуқий тартибга солиш мақсадида 2014 йил 3 декабрда Ўзбекистон Республикасининг «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонуни қабул қилинди 1 . Ушбу Қонуннинг мақсади давлат органлари ва давлат муассасаларига жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари соҳасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат. Бироқ, ушбу қонуннинг амал қилиши: кўриб чиқиш тартиби маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги, фуқаролик процессуал, жиноят-процессуал, жиноят-ижроия, хўжалик процессуал қонун ҳужжатлари ва бошқа қонунлар билан белгиланган мурожаатларга; давлат органларининг, шунингдек улар таркибий бўлинмаларининг ўзаро ёзишмаларига нисбатан татбиқ этилмайди. Мазкур қонун қабул қилингач, давлат органлари ва муассасаларида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлаш тартибини белгилаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 31 мартда «Давлат органлари ва давлат муассасаларида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлаш тартиби тўғрисидаги намунавий низомни тасдиқлаш ҳақида»ги 73-сонли қарори қабул қилинди 2 . Ушбу қарор билан вазирликлар ва идораларга, Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар, шаҳарлар ва туманлар ҳокимликларига тасдиқланган намунавий низом асосида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлаш тартиби тўғрисидаги низомларни ишлаб чиқиш, тасдиқлаш ва 1 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2014. – №49. – 578-м. 2 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2015. – №13. – 154-м.

ўзларининг норматив-ҳуқуқий ҳужжатларини ушбу қарорга мувофиқлаштириш вазифаси қўйилди. Бугунги кунга келиб мазкур қонун ва қонуности ҳужжатлар талаблари асосида ваколатли давлат бошқарув органлари ва уларнинг мансабдор шахслари ваколати доирасига кирувчи мурожаатларни кўриб чиқиб, уларни қонуний ҳал этиш бўйича тегишли чораларни амалга оширадилар. Қонунда белгиланганидек, била туриб ёлғон маълумотлар баён этилган мурожаатларни кўриб чиқишда давлат органи томонидан қилинган харажатлар жисмоний ёки юридик шахсдан суднинг қарорига кўра ундириб олиниши мумкин. Шунингдек, мурожаатлар тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун, худди шунингдек туҳмат ва ҳақоратдан иборат мурожаат берганлик белгиланган тартибда жавобгарликка сабаб бўлиши қайд этилган. Шу боис, Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси ва Жиноят кодексларига тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди. Жумладан, амалдаги МЖтКнинг 43-моддаси қуйидаги таҳрирда баён этилди: «43-модда. Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузиш Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини қабул қилиш ва кўриб чиқишни қонунга хилоф равишда рад этиш, уларни кўриб чиқиш муддатларини узрли сабабларсиз бузиш, ёзма ёхуд электрон шаклда жавоб юбормаслик, жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларига зид қарор қабул қилиш, жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқлари тикланишини, мурожаат муносабати билан қабул қилинган қарорнинг бажарилишини таъминламаганлик – мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади». Ҳуқуқшуносликда ҳар қандай ҳуқуқбузарликнинг таркиби бўлгани каби маъмурий ҳуқуқбузарликнинг ҳам: ҳуқуқбузарликнинг объекти ва объектив

томони, субъекти ва субъектив томони каби хусусиятлар (элементлар) йиғиндисидан иборат юридик таркиби бўлади. Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг юридик таркиби – маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги қонун ҳужжатларига биноан маъмурий жавобгарликка тортиш назарда тутилган ғайриҳуқуқий, айбли қилмишни ҳуқуқбузарлик сифатида тавсифлайдиган объектив ва субъектив элементлар ҳамда улардаги хусусиятларнинг минимал ва етарли мажмуи. Ҳуқуқбузарликнинг юридик таркиби доимо тўртта хусусият (элементдан)дан иборат бўлади. Содир этилган қилмишда мазкур хусусият (элемент)ларнинг исталган бирининг мавжуд бўлмай қолиши ушбу қилмишни ҳуқуқбузарлик деб топилмаслиги ҳамда юридик жавобгарликни юзага келмаслигига олиб келади. Аксинча, ушбу тўрт элементнинг мавжудлиги эса – қилмишни ҳуқуқбузарлик деб топилишига ва юридик жавобгарлик юзага келишига олиб келади. Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг объекти маъмурий ҳуқуқ нормалари билан ўрнатилган ва муҳофаза этиладиган ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Қуйида ушбу маъмурий ҳуқуқбузарликнинг юридик таркибини кўриб чиқамиз. Мазкур ҳуқуқбузарликнинг объекти – давлат органлари ва муассасаларига жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари соҳасидаги қонун ҳужжатлари билан қўриқланадиган ижтимоий муносабатлар. Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг объектив томони – ҳуқуққа хилоф қилмиш, яъни маъмурий ҳуқуқбузарлик объектига қаратилган ғайриҳуқуқий ҳаракат ёки ҳаракатсизлик, унинг хусусиятлари, шунингдек, уни содир этиш (ёки содир этмаганлик) шароитлари ҳисобланади. Маъмурий ҳуқуқбузарлик объектив томондан икки кўринишга эга: Биринчиси, маъмурий ҳуқуқбузарликни ғайриҳуқуқий ҳаракат натижасида содир этиш. Ҳаракат инсоннинг фаол хулқ-атвори ҳисобланади. Аксарият маъмурий ҳуқуқбузарликлар, объектив томондан шахсларнинг ғайриҳуқуқий ҳаракати орқали содир этилади. Масалан, туҳмат, ҳақорат

қилиш, енгил тан жароҳати етказиш, ўрнатилган турли умуммажбурий қоидаларни бузишда ифодаланган ҳуқуқбузарликлар ғайриҳуқуқий ҳаракатлар натижасида содир этилади. Иккинчиси , маъмурий ҳуқуқбузарликнинг ҳаракатсизлик натижасида келиб чиқиши. Ҳаракатсизлик – инсоннинг ёки мансабдор шахснинг белгиланган вазифа, мажбуриятни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганликда ифодаланадиган пассив хулқ-атвори. Масалан, ота- оналарнинг болаларни тарбиялаш ва уларга таълим бериш бўйича мажбуриятларини бажармаганлиги, ҳокимият вакилининг қонуний талабларини бажармаганликда ифодаланган ҳуқуқбузарликлар ҳаракатсизлик натижасида келиб чиқади. Биз кўриб чиқаётган маъмурий ҳуқуқбузарликнинг объектив томони ғайриҳуқуқий ҳаракатсизлик натижасида ҳам, ҳаракат орқали ҳам содир этилиши мумкин. Масалан, мансабдор шахслар томонидан жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини қабул қилиш ва кўриб чиқишни қонунга хилоф равишда рад этиш, уларни кўриб чиқиш муддатларини узрли сабабларсиз бузиш, ёзма ёхуд электрон шаклда жавоб юбормаслик, жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқлари тикланишини, мурожаат муносабати билан қабул қилинган қарорнинг бажарилишини таъминламаслик каби қилмишлар ғайриҳуқуқий ҳаракатсизлик деб эътироф этилади. Ғайриҳуқуқий ҳаракат натижасида содир этиладиган қилмиш эса жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларига зид қарорлар қабул қилиш ҳисобланади. Мазкур маъмурий ҳуқуқбузарликнинг субъекти – ҳуқуқбузарлик содир этган махсус субъект – мансабдор шахс ҳисобланади. Яъни, МЖтКнинг 15- моддасида эътироф этилган (давлат органлари ва муассасаларида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини қабул қилиш ва кўриб чиқиш вазифаси зиммасига юклатилган) мансабдор шахс.

Мазкур маъмурий ҳуқуқбузарликнинг субъектив томони – ҳуқуқбузарлик субъекти (Мансабдор шахс)нинг ҳуқуққа хилоф ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги ҳамда унинг оқибатларига нисбатан руҳий муносабати. Ҳуқуқбузарнинг ҳуқуққа хилоф қилмишни содир этишда айби мавжуд бўлса, уни жавобгарликка тортиш мумкин. Айб – содир этилган қилмишга нисбатан шахснинг руҳий муносабати. Айб икки шаклда: қасд ва эҳтиётсизликда ифодаланган бўлиши мумкин. Айб маъмурий ҳуқуқбузарлик субъектив томонининг мажбурий шарти ҳисобланади. Ушбу маъмурий ҳуқуқбузарлик айбнинг икки шаклида ҳам, яъни қасддан ёки эҳтиётсизликдан содир этилиши мумкин. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси МЖтКнинг 11-моддасига биноан, маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахс ўз ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги ғайриҳуқуқий эканлигини билган бўлса, унинг зарарли оқибатларига кўзи етган, юз беришини истаган бўлса ёки бу оқибатларнинг келиб чиқишига онгли равишда йўл қўйган бўлса, бундай маъмурий ҳуқуқбузарлик қасддан содир этилган ҳисобланади. Маъмурий ҳуқуқбузарликни қасддан содир этиш икки кўринишда бўлиши мумкин: а) тўғри қасд, яъни маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахс ўз ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги ғайриҳуқуқий эканлигини билади, унинг зарарли оқибатларига кўзи етади ва унинг юз беришини истайди; б) эгри қасд, яъни маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахс ўз ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги ғайриҳуқуқий эканлигини билади, унинг зарарли оқибатларига кўзи етади ва бу оқибатларнинг келиб чиқишига онгли равишда йўл қўяди. Ўзбекистон Республикаси МЖтКнинг 12-моддасига биноан, маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахс ўз ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги зарарли оқибатларга олиб келиши мумкинлигига олдиндан кўзи етса-да, лекин калтабинлик билан унинг олдини олиш мумкин деб ўйлаган бўлса, ёхуд бундай оқибатларнинг келиб чиқиши мумкинлигини олдиндан кўзи етиши лозим ва мумкин бўлгани ҳолда олдиндан кўзи етмаган бўлса, бундай

маъмурий ҳуқуқбузарлик эҳтиётсизлик орқасида содир этилган деб ҳисобланади. Эҳтиётсизлик орқасида содир этилган айбнинг икки шакли: Ортиқ даражада ўзига ишониш , яъни шахснинг ўз ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги зарарли оқибатларга олиб келиши мумкинлигига олдиндан кўзи етган бўлса ҳам, лекин енгилтаклик билан уларнинг олдини олиш мумкин деб ўйлаши ва бепарволиги, унинг қонунда кўрсатилган оқибатларнинг келиб чиқиши мумкинлигига олдиндан кўзи етиши лозим ва мумкин бўлгани ҳолда уларга олдиндан кўзи етмагани билан фарқланади. Бепарволикда ҳуқуқбузарнинг зарарли оқибатлар келиб чиқиши мумкинлигига олдиндан кўзи етмайди. Кўпинча бу ҳол шу нарса билан боғлиқ бўладики, ҳуқуқбузар ўзи амалга оширган ҳаракат нималарга олиб келиши мумкинлигини ўйлаб кўрмайди. Шахснинг ўз ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги зарарли оқибатларга олиб келиши мумкинлигига олдиндан кўзи етиши лозимлигини аниқлаб олиш учун у мавжуд объектив шарт- шароитларни билиши зарур бўлади. Мазкур ҳолатлар ушбу ҳуқуқбузарликнинг юридик таркибини ташкил этади. Ушбу маъмурий ҳуқуқбузарликни кўриб чиқиш ва маъмурий жавобгарликка тортиш, МЖтКнинг 245-моддасига биноан, маъмурий ишлар бўйича судьялар ваколатига тегишли. Мамлакатимизда жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик ҳам белгиланган. Бу Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 144- моддасида ўз аксини топган. Қуйидаги қилмишлар: жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини қабул қилиш ва кўриб чиқишни қонунга хилоф равишда рад этиш, уларни кўриб чиқиш муддатларини узрли сабабларсиз бузиш, ёзма ёхуд электрон шаклда жавоб юбормаслик, жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларига зид қарор қабул қилиш, жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқлари тикланишини, мурожаат муносабати билан қабул

қилинган қарорнинг бажарилишини таъминламаганлик ёки жисмоний шахсларнинг шахсий ҳаёти тўғрисидаги ёхуд юридик шахсларнинг фаолияти тўғрисидаги маълумотларни уларнинг розилигисиз ошкор этиш, худди шунингдек жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бошқача тарзда бузиш жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқларига, эркинликларига ёки қонун билан қўриқланадиган манфаатларига ёхуд жамият ва давлат манфаатларига жиддий зиён етказилишига сабаб бўлса, шунингдек, жисмоний шахсни, унинг вакилини, уларнинг оила аъзоларини, юридик шахсни, унинг вакилини ва юридик шахс вакилининг оила аъзоларини улар давлат органига, давлат муассасасига ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига мурожаат қилганлиги муносабати билан ёхуд билдирган фикри ва мурожаатидаги танқид учун, шунингдек, бошқача шаклда танқид қилганлиги учун мансабдор шахс томонидан таъқиб этганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Хулоса қилиб айтганда, республикамизда қабул қилинаётган қонунлар ва қонуности ҳужжатлари турли ижтимоий муносабатларни тартибга солиш билан бирга, маълум бир ҳуқуққа хилоф ҳаракат (ҳаракатсизликлар)ларни ҳуқуқбузарлик деб топиб, улар учун тегишли маъмурий жазо чораларини ҳам белгилайди. Мамлакатимизда жисмоний шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, тадбиркорлик, хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини муҳофаза қилиш, бузилган ҳуқуқларини тиклаш, айбдор шахслар учун жавобгарлик муқаррарлигини таъминлаш ишлари жадал амалга оширилиб келинмоқда. Бугунги кунда ана шу қонунларимизни «ишлаши»ни таъминлаш ҳам муҳим вазифа бўлиб қолмоқда. Зеро, давлатимиз раҳбари Ислом Каримов таъкидлаганларидек, «...ҳуқуқий давлатнинг қуроли ҳам, ҳимояси ҳам, кўзи ҳам, сўзи ҳам қонундир» 1 .

Адабиётлар : 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқи. Дарслик. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир-ю.ф.н., доц. Б.Ж.Ахроров. –Т.: Ўқитувчи, 2002. – 208б. 2. Жиноят-ижроия кодексига шарҳлар. Рустамбоев М.Ҳ., Ахраров Б.Ж. ва бошқалар. Маъсул муҳаррир: ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. – Т.: ТДЮИ, 2007. – 574 б. 3. Комментарий к Исправительно-трудовому кодексу Республики Узбекистан. –Т.: Узбекистан, 1997.- 345с. 4. Абдухалиқов М.А., Пайзуллаев Қ., Абдуқодиров Ш.Ё. Жиноят -ижроия ҳуқуқи (альбом схемалар). –Т.: ТДЮИ, 2005. – 142 б. 5. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-1 общая часть учение о преступлении . учебник. М.Х. Рустамбоев . - Т.:ТДЮИ, 2009.-526 ст. 6. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-2 общая часть учение о наказании . учебник. М.Х. Рустамбоев . - Т.:ТДЮИ, 2009.-394 ст.

O'xshashlar

Конституциявий хукук асослари

Олий Мажлис қонунчилик палатасининг конституциявий ҳуқуқий мақоми

Узбекистонда фукаролар бурчларининг конституциявий асослари ( Узбекистонда фукоролар бурчларининг конституциявий асослари

Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаат этиш ҳуқуқининг кафолатлари

Ижтимоий тузумнинг конституциявий-ҳуқуқий асослари