Muhammad Paygambar (suv) missiyasi - Huquqshunoslik - Referatlar

Muhammad Paygambar (suv) missiyasi

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

115 KB

Ko'chirib olish

Muhammad Paygambar (suv) missiyasi Reja: 1. Islomning Arabistondagi g`alabasi 2. Payg`ambar sahobalari - to`g`ri yo`ldan boruvchi xalifalar

Islom sivilizatsiyasi - Sharqdagi eng yosh sivilizatsiyalardan biri. U milodiy VII asrda shakllana boshlagan. Keyinchalik o`z chegaralarini kengaytirib, juda ko`p davlatlarni qamrab olgan islom sivilizatsiyasining beshigi Arabiston yarimoroli hisoblanadi. Arabiston yarimorolining katta qismini sahro egallagan; faqat qirg`oqbo`yi hududlarida unumdor yerlar bor. Bu hududlarda yashovchi aholi g`alla, uzum, zaytun, ziravorlar yetishtirgan, qo`y va tuya boqqan. Bu yerda joylashgan qadimgi shaharlar O`rta yer dengizi mamlakatlari, Afrika va Hindiston bilan savdo-sotiq olib borgan. Davlatchilikning ilk kurtaklari ham shu yerda vujudga kelgan. Arabiston yarimorolining markazida yashovchi ko`chmanchi xalq - badaviylarning turmush tarzi boshqacha bo`lgan. Ular chorvachilik bilan shug`ullangan va sahroda karvonlarga (muayyan haq evaziga) sorbonlik qilgan yoki ularni o`z tuyalari bilan ta`minlagan. Badaviylarning qabilalari bir-biri bilan dushmanlik munosabatlarida bo`lgan va qo`shnilariga hujum qilib turgan. Kadimda Arabistonda, ayniqsa uning shimoli-g`arbiy qismida kuchli davlatlar mavjud bo`lgan. Ulardan biri - Nabitay podshohligi edi, lekin u 106 yilda rimliklar tomonidan istilo qilingan va Arabiston viloyatiga aylantirilgan. 524-526 yillarda Janubiy Arabiston efioplar tomonidan bosib olingan. Oradan ellik yil o`tgach, arablar efioplar zulmidan qutulishga muvaffaq bo`lgan, lekin ularning o`rnini Eron shohining noiblari egallagan. Bir paytlar gullab-yashnagan shaharlar xarobazorga aylandi. Kadimgi rimliklar «Arabiya Feliks» («Baxtiyor Arabiston») deb atagan mamlakat qashshoqlashdi va inqirozga yuz tutdi. Bor lash-lushini tuyaga ortmoqlagan ko`chmanchilar, badaviylar mamlakat bo`ylab darbadar kezardilar. Yarimorolning g`arbidagi Makka shahrigina hali faol hayot bilan yashar edi. Bu yerda qora muqaddas toshli Ka`ba (arab. - kub, to`rt burchak) ibodatxonasi joylashgan edi. Uning atrofida Kuraysh qabilasi yashardi. Bir yilda to`rt marta bu yerda sarbozor (yarmarka) tashkil etilar, unga butun yarimoroldan va hatto karvon yo`li orqali Mesopotamiyadan ham savdogarlar kelardi.

Ka`ba ibodatxonasida turli arab qabilalari xudolarining 360 sanami saqlangan, chunki islom dinini qabul qilgunga qadar arablar har xil ilohlarga, shu jumladan Oy va Kuyoshga ham sig`inganlar; bu yerda ajdodlarga topinish keng tarqalgan edi. Majusiylarning e`tiqodlariga chetdan katta ta`sir ko`rsatilgan. Bu avvalo arablar bilan birga nasroniylar va yahudiylar tinch-totuv yashagan Shimoliy va Janubiy Arabistonga taalluqlidir. Islom dini paydo bo`lgan davrga kelib yakkaxudolik g`oyasi havoda kezib yurardi: yangi, haqiqiy Xudoni topishga harakat qilgan juda ko`p din targ`ibotchilari - payg`ambarlar paydo bo`ldi. Bo`lajak islom sivilizatsiyasining diniy poydevorini qurgan Muhammad (AS, taxminan 570-632) shulardan biri edi. Muhammad Payg`ambar (SAV) iudaizmga ham, xristianlikka ham hurmat bilan munosabatda bo`lgan, ularni Xudo nafasi tekkan kitoblarga ega dinlar deb hisoblagan. Alloh taoloning Muhammad (AS)ga vahiy orqali nozil qilgan kalomi ifodalangan musulmonlarning muqaddas kitobi - Kur`oni karimda iudaizm va xristianlikning ta`siri seziladi. Bu eng avvalo yakkaxudolik g`oyasida o`z aksini topgan. Lekin Payg`ambar iudaizm va xristianlik yangi dinga faqat zamin hozirlagan, islomda Xudo to`la vahiy (ilohiy ilhom) yuborib, Zabur, Tavrot va Injilda yozilgan ko`pgina narsalarni bekor qilgan, deb hisoblagan. Muhammad Payg`ambar (SAV) paydo bo`lishining teran mazmuni shundan iboratki, u ilohiylikning arablarga hozirgi davlatchilik poydevorini qurish imkonini bergan talqinini yaratdi. Arab-musulmon Sharqida Yangi davr Yevropadan ancha oldin - VII asrda, ya`ni Fransiyadagi Ma`rifat davridan qariyb ming yil avval boshlangan. «O`qimishli yevropalik» hisoblangan va shu bois «qoloq Sharq»qa mensimay qaragan, o`zining shu o`qimishliligi doirasida Muhammad Payg`ambarning (SAV) ahamiyatini noto`g`ri talqin qilgan donishmand Volter umrining oxirida unga bo`lgan munosabatini batamom o`zgartirgan va Muhammad Payg`ambarning (SAV) shaxsi va ishiga yuksak baho bergan.

Volterdan farqli o`laroq, Napoleon Muhammad Payg`ambar (SAV) shaxsini juda yuksak baholagan, uni eski xudolarni yenggan, butun dunyoda butparastlarning ibodatxonalarini buzib tashlagan, Konstantinopol, Dehli, Kipr va Marokashda tan olingan, «dunyo qiyofasini o`zgartirgan buyuk zot» deb atagan. «Bu qadar qisqa vaqt - 50-60 yil ichida u qanday qilib, qaysi mo`jizalar yordamida butun dunyoni zabt etishga muvaffaq bo`lganini tushunib yetish lozim. Bunga u kimlar bilan birga erishgan? Omi, urushga tayyorlanmagan, intizomsiz, tizimsiz, oz sonli sahro ko`chmanchilari bilan va mablag`larga boy ma`rifatli dunyoga qarshi. Buni fanatizm bilangina izohlab bo`lmaydi, boz ustiga, bunga vaqt ham kerak, Muhammad Payg`ambar (SAV) ixtiyorida esa atigi 13 yil bo`lgan». Afsuski, Muhammad Payg`ambar (SAV) haqida zamondoshlarining yozma guvohliklari saqlanib qolmagan. Uning hayoti va faoliyati haqidagi uzoq vaqt og`izdan-og`izga o`tib yurgan rivoyatlar (hadislar) keyinroq yozib olingan. Muhammad Payg`ambarning (SAV) hadislar asosidagi birinchi tarjimai holi Ibn Ishoq (767 y. vafot etgan) tomonidan tuzilgan, bizgacha Ibn Hishom (834 y. v.e.) qayta ishlagan shaklda va qisman tarixchi at-Tabariy (923 y. v.e.) asarlaridan olingan parchalarda yetib kelgan. Muhammad Payg`ambar (SAV) haqida mavjud adabiyotlar nafaqat hadislarni, balki uning yurishlari, fazilatlari va tashqi ko`rinishi haqidagi hikoyalar to`plamlarini ham o`z ichiga oladi. Muhammad Payg`ambarning (SAV) hayot yo`lini bayon qilishga bag`ishlangan alohida adabiy yo`nalish - «siyra» vujudga kelgan. Payg`ambar hayotidagi har bir musulmon bilishi farz bo`lgan muhim voqealar va sanalar bayon etilgan mufassal, yirik asarlar ham, muxtasar risolalar ham shu yo`nalish doirasida yaratilgan. Ibn Ishoq va Ibn Hishomning «Siyrat Rasu-l-Alloh» («Alloh elchisining hayot yo`li») asari siyra yo`nalishida yaratilgan eng katta (ming sahifadan ortiqroq) va nufuzli asar hisoblanadi. Bu bizgacha yetib kelgan siyralar orasida Muhammad Payg`ambar (SAV) haqidagi dastlabki asarlardan biridir. Islom dini va Payg`ambar haqida keyinchalik yaratilgan asarlarning hammasi «Siyrat Rasu-l-Alloh»ga asoslangan.

Muhammad ibn Ishoq qalamiga mansub bu asarning dastlabki matni bizgacha yetib kelmagan. Bizga uning Abd ul-Malik ibn Hishom tomonidan qayta ishlangan shakli ma`lum: «Ibn Ishoq dedi: Allohning elchisi «Fil voqeasi»ning birinchi yili, rabi` ul- avval oyining 12-kuni, dushanba tongida tug`ildi...». Shunday qilib, Kuraysh qabilasi, hoshimiylar urug`idan bo`lgan Muhammad ibn Abdulloh «fil yili» - Abrahaning Makkaga yurishi muvaffaqiyatsiz tugagan yil, ya`ni taxminan 570 yilda tug`ilgan deb hisoblash qabul qilingan. U uncha boy bo`lmagan, lekin Makka zodagonlariga yaqin oilada tavallud topgan. Muhammad (AS) go`dakligidayoq yetim qolgan; tug`ilmasidan avval otasi Abdulloh, olti yoshligida esa - onasi Omina vafot etgan. Muhammadni o`z tarbiyasiga olgan bobosi Abdulmuttalib ham ko`p o`tmay (Muhammad o`n yoshga to`lganda) olamdan o`tadi. Yetim bolani tarbiya qilishni amakisi - hoshimiylar urug`ining oqsoqoli Abu Tolib o`z zimmasiga oladi. Muhammad (AS) bolaligida amakisining podasini boqadi, keyin tijorat ishlariga jalb qilinadi - karvonlarni kuzatib bora boshlaydi. Savdo ishlari bilan u Suriyaga safar qiladi, bu yerda xristian diniy ta`limoti bilan tanishadi. Muhammad (AS)ning bolalik va o`smirlik yillari haqidagi ma`lumotlar juda kam. U Makka shahrining siyosiy hayotida ishtirok etgani, Ka`bani suv toshqini vayron qilgach, uni tiklashga ko`maklashgani ma`lum. Muhammad (AS) yigirma besh yoshga to`lganda badavlat beva ayol Xadichaga uylanadi. Xadicha katta savdo ishini o`zi boshqarar edi. Muhammad Damashq, Hiro, Makka va Yaman oralig`ida qatnab, savdo ishlarini olib boradi va bu borada muvaffaqiyatga erishadi. Muhammad (AS)dan Xadicha uch o`g`il (Kosim, Tohir, Tayyib) va to`rt qiz (Ruqiya, Zaynab, Ummu Kulsum, Fotima) ko`rgan. O`g`illari go`dakligidayoq vafot etgan. Kizlaridan Fotimagina Muhammad (AS) naslini davom ettirgan. Musulmon mamlakatlaridagi ko`pchilik sulolalar (Hasaniylar, Husayniylar, Idrisiylar, Fotimiylar, Sa`diylar va b.) hamda barcha sayyidlar Fotima va uning eri

Ali ibn Abu Tolib avlodlari deb hisoblanadi. Fotima Muhammad Payg`ambar (SAV) vafotidan olti oydan so`ng olamdan o`tgan. Muhammad (AS) Xadicha hayotligida boshqa xotin olmagan, u vafot etganidan keyin uning xotirasiga kambag`allar uchun tez-tez aqiqalar o`tkazib turgan. Bunday nasihat haqida «Zuho» surasida shunday deyilgan: «Kasamyod eturman choshgoh vaqtiga va (o`z zulmati bilan atrofni) qoplab turgan kechagaki, (ey Muhammad), Rabbingiz Sizdan voz kechgani ham yo`q, yomon ko`rib qolgani ham yo`qdir! Albatta, Siz uchun oxirat dunyodan yaxshiroqdir. Yaqinda Rabbingiz Sizga (shunday ne`matlar) ato eturki, Siz, albatta, (undan) rozi bo`lursiz. (Ey Muhammad, Rabbingiz) Sizni yetim holda topib, boshpana bermadimi?! Yana Sizni gumroh (g`ofil) holda topib, (Haq yo`liga) hidoyat qilib qo`ymadimi?! Sizni kambag`al holda topib, boy qilib qo`ymadimi?! Bas, endi Siz (ham) yetimga qahr qilmang! Soil (gado)ni esa (malol olib) jerkimang! Parvardigoringizning (Sizga ato etgan barcha) ne`mati haqida esa (odamlarga) so`zlang!» (Kur`oni karim, «Zuho» surasi, 1-11-oyatlar). Muhammad (AS) qirq yoshga to`lgunga qadar ko`pincha yolg`iz ibodat bilan mashg`ul bo`lar, o`yga tolardi. 610 yilning iyul (ramazon) oyida, Muhammad (AS) Hiro tog`idagi g`orda ibodat qilayotganida, Allohdan birinchi vahiy (Jabroil vositasida) tushadi va Kur`oni karimning ilk oyatlari nozil bo`ladi. Jabroil Muhammadga (AS) so`zlashni, aniqrog`i, Ilohiy Kitobdan kalima o`qishni buyuradi, lekin Muhammad (AS) hali buni bilmagani uchun sukut saqlaydi. Ikkinchi amr kelgach, Muhammad (AS) savol berishga jur`at etadi va faqat uchinchi savolga javoban Kur`oni karim «(Alaq» surasining ilk oyatlari nozil bo`lgan: «Mehribon va Rahmli Alloh nomi bilan (boshlayman). (Ey, Muhammad, butun borliqni) yaratgan zot bo`lmish Rabbingiz nomi bilan o`qing! U insonni laxta qondan yaratdi. O`qing! Rabbingiz esa karamli

zotdir. U insonga qalam bilan (yozishni) o`rgatgan zotdir. U insonga bilmagan narsalarini o`rgatdi ...». (Kur`oni karim, «(Alaq» surasi, 1-5-oyatlar). Arabcha «iqra`» (o`qimoq) so`zi ikki yaqin ma`noli «qr`» o`zagiga ega bo`lib, «yod o`qimoq» va «qiroat qilmoq» degan ma`nolarni anglatadi. «Kur`on» so`zi ana shu o`zakdan kelib chiqqan. Shunday qilib, Ilohiy da`vatning ilk so`ziyoq vahiy tushganidan dalolat beradi: Muhammad (AS) Alloh yuborayotgan So`z (Kalom) bilan uni o`zi eshitishga ham, o`qishga ham qodir bo`lmagan odamlar o`rtasida vositachi etib saylangan. Muhammad Payg`ambar (SAV) ta`limot yaratgani yo`q, balki Allohning vahiy orqali yuborilgan talqiniga muvofiq, Uning amrlari va taqiqlari ijrosi tariqasida yashash shakllarini yaratgan. Muhammad (AS) Kur`oni karimda ogohlantiruvchi (Munzir) va elchi (Rasul) deb nomlangan. Kur`oni karimda avvalgi zamondagi payg`ambarlar hayotidan ibrat va saboqlar keltirilib, odamlarni tavhidga (yakkaxudolikka) chaqiriladi. Alloh - yakkayu yagona xudo, Olamning yaratuvchisi va Kiyomat kunining egasidir. Islomning eng asosiy talabi hisoblangan kalimai shahodat «La ilaha illallohu Muhammadur-Rasu-l-Alloh» («Allohdan o`zga iloh yo`q, Muhammad Uning payg`ambaridir»), deb uqtiradi. Kur`oni karimda Allohning yagonaligi va buyukligi juda ko`p bor ta`kidlanadi. «(Ey, Muhammad), ayting: «U Alloh yagonadir. Olloh behojat, (lekin) hojatbarordir. U tug`magan va tug`ilmagan ham. Shuningdek, Unga biror tengqur ham yo`qdir». (Kur`oni karim, «Ixlos» surasi, 1-4-oyatlar). Kur`oni karimda doim Allohning mukammalligi, qodirligi va ulug`ligi ta`kidlanadi. Alloh «aliym», ya`ni biluvchidir, u bo`lib o`tgan ishlarni, endi bo`ladigan ishlarni biladi. Alloh «murid», ya`ni xohlaguvchidir - dunyodagi ishlarning barchasi Alloh taolo irodasi va xohishi bilan bo`ladi. Alloh «qodir»,

ya`ni har ishga qudrati yetuvchidir. Alloh «basir», ya`ni ko`ruvchi - yer va osmondagi, qorong`u va yorug`dagi, katta va kichik narsalarning barchasini ko`radi. Alloh «sami`», ya`ni eshituvchidir - u har qanday ovozlarni eshitadi. Alloh «mutakallim», ya`ni so`zlaguvchidir - Kur`oni karimdagi barcha oyatlar, shuningdek Tavrot, Injil, Zabur kitoblari Alloh taoloning so`zlaridir. Eng muhimi, Alloh Mehribon (ar-Rahmon) va Rahmli (ar-Rahim)dir. Kur`oni karimning har bir surasi (bobi) «Bismillahir rohmanir rohiym», ya`ni «Mehribon va Rahmli Alloh nomi bilan» degan so`zlar bilan boshlanadi. Bu so`zlar insoniyatga Xudo Rahmdillik ekanligini eslatib turadi. Muhammadning (AS) da`vati bilan yangi dinga birinchilardan bo`lib uning xotini Xadicha, qizlari Ruqiya, Ummu Kulsum va Fotima, Muhammadning (AS) amakivachchasi Ali ibn Abu Tolib hamda asrandi o`g`li Zayd ibn Horisa kiradilar. O`sha vaqtda Ali o`n ikki-o`n uch yashar bola edi. Keyinchalik u Fotimaga uylanib, Payg`ambarga (SAV) kuyov va to`rtinchi xalifa bo`lgan. Ko`p o`tmay, Makkaning eng nufuzli savdogarlaridan Abu Bakr (keyinchalik birinchi xalifa), Zubayr, Talha, Sa`d ibn Abu Vaqqos (keyinchalik, 637 yil Kadisa yaqinidagi jangda forslarni yenggan mashhur sarkarda), Abdurahmon ibn Avf va Usmon ibn Affon (keyinchalik Payg`ambar (SAV)ning qizi Ruqiyaga uylangan va uchinchi xalifa bo`lgan) Muhammad (AS)ni chin payg`ambar deb tan olishgan. Muhammadning izdoshlari jamoasi dastlabki paytlarda ellik kishidan oshmagan. Makkaning asosiy aholisi, ayniqsa, nufuzli qurayshliklar esa Muhammad (AS) ta`limotini ochiqdan-ochiq dushmanlik bilan qarshi olishgan. Buning natijasida Muhammad (AS) tarafdorlaridan 11 xonadon Habashistonga (hozirgi Efiopiya) ko`chib ketishga majbur bo`lgan. Muhammad (AS) jamoasiga jasur jangchilar sifatida tanilgan Hamza va Umar ibn Xattobning qo`shilishi jamoaning mavqeini oshirgan. Bu yerda shuni ta`kidlab o`tish zarurki, agar Muhammad (AS) targ`ib qilgan dinni uning zamondoshlari tushunib yetmaganida, u izdoshlar orttirmagan va tez

orada unutilgan, uning missiyasi esa, Xudo haqidagi yangi ta`limotlarning aksariyati kabi, rad etilgan bo`lur edi. Muhammad (AS) esa, o`z xalqining qarshisida boqiy haqiqat haqida so`z yurituvchi Payg`ambar sifatida namoyon bo`ldi: «Ayting: «Albatta, namozim, ibodatim va hayotu mamotim olamlar Rabbi Alloh uchundir. Uning sherigi yo`qdir. Mana shu (aqida)ga buyurilganman va men (Allohning buyruqlariga) taslim etuvchilarning avvaliman». (Kur`oni karim, «An`om» surasi, 162-163-oyatlar). Ayni vaqtda, quraysh zodagonlarining Muhammad (AS) va uning tarafdorlariga dushmanligi yanada kuchaygan. 620 yilda Xadichaning, so`ngra Abu Tolibning vafotidan so`ng Makkada vaziyat yomonlashadi, Muhammad (AS) muayyan xatar ostida qoladi. Har yilgi an`anaviy Makka ziyoratiga kelgan yasriblik Avs va Hazraj qabilalarining vakillari Muhammad (AS) bilan uchrashib, sodiqlik bildirishadi va yordam qilishga va`da berishadi, Muhammad (AS)ni Yasrib (Madina)ga ko`chib borishga da`vat qilishadi. Avval Payg`ambar (SAV)ning izdoshlari (as`hoblar) o`z oilalari bilan quraysh zodagonlaridan maxfiy ravishda guruh-guruh bo`lib ko`chadi. Oxirida Muhammad (AS)ning o`zi Abu Bakr Siddiq (RA) bilan jo`nab ketadi. Makka mushriklari Payg`ambar (SAV) ketidan quvganida, u Abu Bakr Siddiq (RA) bilan birga Makka yaqinidagi bir g`or ichiga yashirinadilar. Ertalab «ovlari» qo`ldan ketganini anglagan mushriklar bir izquvar bilan ularning ortidan tushishadi. Lekin haligi g`orga yetib kelishgach, iz yo`qoladi va ular... g`orning og`zi o`rgimchak to`rlari bilan to`silganini, u to`rga bir kaptar tuxum ham qo`yganini ko`radilar va hafsalalari pir bo`lib ketadilar. «... ikkovlari g`orda turib, (Muhammad) hamrohi (Abu Bakr)ga: «Tashvish chekma! Albatta, Alloh biz bilan birgadir», degan edi». Shunda Alloh unga taskin (xotirjamlik) nozil etdi va sizlar ko`rmagan lashkarlar (farishtalar) bilan uni quvvatladi hamda kofir bo`lganlar so`zini tuban qildi. Allohning so`zi esa, u yuksakdir. Alloh qudratli va hikmatli (zot)dir».

(Kur`oni karim, «Tavba» surasi, 40-oyatidan). Shunday qilib, ular g`orda uch kun berkinib yotishgach, bir yo`lboshlovchi yetagida Madinaga yetib oladilar. Garchi bu oyat Payg`ambar va u zotning hamrohlari xususida bo`lsa-da, qissadan hissa shuki, kimda kim Alloh yo`lida, Uning O`zidan madad tilab ezgulikka qadam qo`ysa, Allohning O`zi uni har qanday ta`qibchi va ayg`oqchilardan asrab, ko`zlagan maqsadiga yetkazadi. 622 yilda yuz bergan bu ko`chish payti (arabcha «hijra»)dan musulmonlar erasi - hijriy yil hisobi boshlanadi. Musulmon yili oylari tartibi bilan muharram, safar, rabiul avval, rabiul oxir, jumodil avval, jumodil oxir, rajab, sha`bon, ramazon, shavvol, zulqa`da, zulhijja deb ataladi. Yil oy sikllari bilan o`lchangani uchun yarimoy islom ramziga aylandi. Kamariy yil shamsiy yildan taxminan 11 kunga qisqa. Yasrib (Madina)da Payg`ambarni islom dinini qabul qilgan odamlarning ikki guruhi: 1) Makkadan Payg`ambardan oldinroq ketganlar; 2) ularning yasriblik tarafdorlari qarshi olishgan. Hijrat qilgan musulmonlar - muhojirlar, kutib olgan madinaliklar - ansorlar (yordamchilar) deb atalgan. Shundan beri Yasrib shahri Madina-t-un-Nabiy («Payg`ambar shahri») yoki qisqacha, Madina deb ataladigan bo`ldi. Madina - musulmonlarning Makkadan keyingi ikkinchi muqaddas shahridir. Makkada Muhammadga (AS) qabila boshliqlari homiylik qilgan bo`lsa, Madinada u muhojirlar sayyidi (qabila boshlig`i) sifatida faoliyat ko`rsata boshladi. Madinada birinchi masjid qurildi, islom arkon (rukn)lari ishlab chiqila boshlandi, Ka`ba qibla ekanligi ma`lum bo`ldi. Jamoani jipslashtirish va uni kengaytirish uchun makkalik mushriklarga qarshi kurashish zarur edi. Makkaliklarga qarshi uyushtirilgan iqtisodiy urush ular farovonligining asosiy manbai bo`lgan savdo

karvonlari ishini chippakka chiqardi. 624 yilda Badr quduqlari oldida, 625 yilda Uhud tog`i etagida janglar bo`ldi. Harbiy harakatlar vaqtigagina saylanadigan sarkarda (qo`id yoki rais yoki aqid) vazifasi ham Muhammad Payg`ambar (SAV) qo`liga o`tdi. Musulmonlar jamoasi - ummada Payg`ambar janglarda shaxsan ishtirok etar, lashkar to`plar, lashkarboshilarni tayinlar, butun jang jarayonini boshqarar edi. Muhammad (SA)ning qo`id sifatida bergan ko`rsatmalari «Anfol» surasidagi oyatlar asosida amalga oshirilgan deyish imkonini beradi: «Ey, iymon keltirganlar! Kofir bo`lganlar to`dasi bilan to`qnashganingizda, ulardan ortga qarab chekinmangiz! Kimki o`sha kuni ulardan ortga chekinsa - jang ishi bilan chetlagan va biror bo`linmaga qo`shilishga borganlar bundan mustasno – Allohning g`azabi bilan (birga) qaytgan bo`lib, joyi jahannam bo`lur. Kanday ham yomon oqibat bu?!» (Kur`oni karim, «Anfol» surasi, 15-16-oyatlar). Islom dini paydo bo`lgunga qadar Arabiston jamiyatida «tartib»ni saqlash vazifasini asosan hakamlar instituti bajargan. Kabilalar, urug`lar va jamoalar o`z nizo va janjallarini odatlar yoki o`z sayyidlari va kohinlarining ajrimi bilan hal qila olmasalar, hakamga murojaat etganlar. Hakamlikka doim nizolashayotgan taraflar bilan qarindoshlik yoki boshqa rishtalar bilan bog`lanmagan eng hurmatli va obro`li odam chaqirilgan. «Konunchilik» va «sud» hokimiyati hakam qo`liga vaqtinchalik topshirilgan va u nizolashayotgan taraflarni yarashtirgan, ba`zan arab qabilalari va jamoalarining siyosiy hayotiga faol aralashgan. Yasribda Muhammad (AS) aynan shunday hakam sifatida chaqirilgan. Hakamlik faoliyati Payg`ambarning (SAV) Yasribda siyosiy va ma`naviy yo`lboshchi sifatidagi mavqeini yanada kuchaytirishga ko`maklashgan. Vaqtinchalik chaqirilgan hakamdan u doimiy hakamga aylangan. Makkaliklar ustidan g`alaba qozonilganidan keyin Muhammad (AS) Makkaga qaytmaganining

sababi ham shunda bo`lsa kerak: Madinada u hijratda yashayotgan hakam maqomini saqlab qolardi; o`z shahriga, qabilalar o`rtasidagi an`anaviy munosabatlar tizimiga qaytgach, u ushbu maqomdan mahrum bo`lishi mumkin edi. Muhammad (AS) hayotining so`nggi yillarida Arabistondagi turli qabilalar vakillarining Payg`ambar huzuriga tashrifi haqidagi hikoyalarda ko`pchilik uning oldiga o`z mulkiy va shajaraviy nizolarini ajrim qilib berishni so`rab kelgani aytiladi. Shunday qilib, Muhammad (AS) faqat Payg`ambar va Alloh elchisi emas, balki o`z vatandoshlarining ko`pchiligi uchun kohin, sayyid, qo`id va xatib ham bo`lgan. Jamoa-davlatda islomdan oldingi Arabiston jamiyati an`anaviy shakl- shamoyillarining mavjudligi Muhammadning vatandoshlariga u ilgari surgan g`oyalarni tan olish, yangi ijtimoiy aloqalar va qadriyatlarni qabul qilishdek og`ir jarayonni yengillashtirgan. Arabiston musulmonlari ko`z o`ngida Muhammad (AS) mohiyat e`tibori bilan o`z hokimiyatini emas, balki Alloh hokimiyatini amalga oshirgan. Shu ma`noda Kur`oni karimning «Anfol» surasida keltirilgan Badr jangidagi turli voqealar tafsiri diqqatga sazovordir. Sura matnida Muhammadning barcha amallari va buyruq-amrlari, yuz bergan hamma voqealar zamirida Allohning irodasi yotishi qayta-qayta ta`kidlanadi: «Ularni sizlar o`ldirmadingiz, balki ularni Alloh o`ldirdi. Otganingizda Siz otmadingiz (ey, Muhammad), balki Alloh otdi. Mo`minlarni O`zining yaxshi sinovii bilan (bir) sinash uchun (shunday qildi). Albatta, Alloh eshituvchi va biluvchidir». (Kur`oni karim, «Anfol» surasi, 17-oyat). Shuning uchun ham Hijoz va butun Arabiston yarimorolida yashaydigan arablar podshoh emas, balki «Alloh elchisi», butun dunyoviy va diniy hokimiyatni, jamiyatni boshqarishning barcha dastaklarini o`z qo`liga olgan Payg`ambar qarshisida bosh egishni o`zlariga isnod deb bilmaganlar.

Ko`rib turganimizdek, ayni holda diniy g`oya Arabistonda hokimiyat institutining tadrijiy rivojlanishiga imkoniyat yaratib, muayyan amaliy rol o`ynagan. Shu tariqa Arabiston an`anasidan ko`pchilik uchun hozirgacha ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan teokratik hokimiyatning musulmoncha andozasi vujudga kelgan. Yana bir xulosa. Madinada Payg`ambarga vahiy orqali islom teokratiyasining Muqaddas Konuni - shariat tushirildi. Shariat diniy, ijtimoiy va yuridik ta`limotlarining asosiy tamoyillari, chunonchi: Umma, adliya, qullarni ozod qilish, yashash huquqi, nikoh, azon, qibla, bag`rikenglik va boshqalar ta`riflab berildi. Shuni ta`kidlash zarurki, ushbu asosiy tamoyillarga musulmonlar hozirgacha rioya qilib keladilar. Umma - Madinada Muhammad Payg`ambar (SAV) izidan borgan va islom dinini qabul qilgan kishilar jamoasi. Shundan Muhammad ummati deyilganda ana shu jamoa a`zolari tushunilgan. Keyinchalik umma umuman musulmonlar mazmunida talqin etilgan. Ma`lumki, arab jamiyati urug`doshlik prinsipiga ko`ra tuzilgan edi. Islom diniga kirganlar o`zlarining Makkadagi urug`doshlaridan ajralgach, odamlarni birlashtirish uchun yangi zamin kerak bo`lib qoldi. Alloh ularga umma tamoyilini tushirdi, unga binoan odamlarni qon-qarindoshlik emas, balki Allohga e`tiqod birlashtiradi. Muhammad Payg`ambar (SAV) bilan yonma-yon Makka va Madina aholisi, forslar va habashlar, islomni qabul qilgan xristianlar va yahudiylar, ozod qilingan qullar va qabila boshliqlari yashardi. Ularning hammasi umma (musulmonlar jamoasi)ni tashkil etardi, chunki ularning barchasi Allohga e`tiqod qilardilar. Adliya. Islomgacha qonga qon olish qoidasi amal qilardi: agar bir jamoa a`zosi boshqa jamoa vakilini o`ldirsa yoki yarador qilsa, birinchi jamoa qasos olish huquqiga ega bo`lardi.

Kur`oni karimda jinoyatchiga beriladigan jazo u sodir etgan jinoyatdek shafqatsiz bo`lmasligi kerak degan qarorga kelgan yoki uni butunlay kechirgan musulmonlar maqtaladi. «Biz unda (Tavrotda) ularga jonga jon, ko`zga ko`z, burunga burun, quloqqa quloq, tishga tish va jarohatlarga qasos (olinur) deb, bitib qo`ydik. Kimki u (qasos)ni sadaqa qilib (kechib) yuborsa, u (gunohlariga) kafforatdir. Alloh nozil etgan (oyatlar) bilan hukm qilmaydiganlar, anna o`shalar zolimlardir». (Kur`oni karim, «Moida» surasi, 45-oyat). Boz ustiga, Kur`oni karim ilgari ma`lum bo`lmagan qasddan va tasodifan odam o`ldirish tasnifini muomalaga kiritgan: agar bir mo`min boshqa mo`minni qasddan o`ldirgan bo`lsa, uning jazosi jahannamdir; agar odam o`ldirish tasodifan yuz bergan bo`lsa, u xun haqi to`lashi lozim. Kullarni ozod qilish. Kur`oni karimda belgilangan barcha mo`minlarning birodarligi tamoyili beva-bechoralarga, shu jumladan qullarga rahm-shafqat ko`rsatishni rag`batlantirgan. Kur`on qullarga yengillik beradi, musulmonlarga islomni qabul qilgan qullarni ozod qilishni buyuradi. «...(Ey, Muhammad,) dovon (oshish) nima ekanini Siz qayerdan ham bilar edingiz?! (U) bo`yinni (qulni) ozod qilish, ...» (Kur`oni karim, «Balad» surasi, 11-13-oyatlar). Yashash huquqi. Islomgacha bo`lgan (joxiliyyat) davrda nafaqat Arabistonda, balki qo`shni mamlakatlarda ham bola o`ldirish tarqalgan edi. Kiz tug`ilishini xohlamagan majusiy arablar ularni tug`ilgan zahoti tiriklayin ko`mib tashlardi. Kur`on bunday odamkushlikni taqiqladi: «(Ey, insonlar), bolalaringizni qashshoqchilikdan qo`rqib o`ldirmangizlar - ularga ham, sizlarga ham Biz rizq berurmiz. Ularni o`ldirish, shubhasiz, katta xatodir». (Kur`oni karim, «Al-Isro» surasi, 31-oyat).

Abu Hurayra (RA) rivoyat qiladi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Har qanday kishi bir musulmon kishini qullikdan ozod qilsa, Alloh taolo o`shal qulning (ozod bo`lgan) har bir a`zosi badaliga uning bir a`zosini jahannam o`tidan xalos qilur (ya`ni qo`li badaliga qo`lini, oyog`i badaliga oyog`ini)», dedilar. (al-Buxoriy. «Al-Jomi` as-Sahih») Nikoh. Er-xotin o`rtasidagi munosabatlarni tartibga solish uchun Kur`oni karim pinhoniy emas, balki yuridik shartnoma sifatidagi nikoh institutini joriy etgan. Kur`on ayolga u ilgari mahrum bo`lgan huquqlarni berdi. Nikohda ayol o`z sepiga egalik qiladigan, erining mol-mulkini meros qilib oladigan, shaxsiy mulkka ega bo`ladigan, moliyaviy masalalarni hal qilishda ishtirok etadigan bo`ldi. Musulmon kishi xristian yoki yahudiy ayol bilan nikoh tuzishi mumkin, lekin musulmon ayol faqat musulmonga erga tegishi mumkin. Musulmon bilan turmush qurgan xristian yoki yahudiy ayol o`z dinida qolishi mumkin, lekin ularning farzandlari musulmonlar kabi tarbiyalanishi lozim. Yetimlar va bevalarni himoya qilish uchun Kur`oni karimda ko`p xotinlilikka ijozat berilgan (Kur`oni karim, «Niso» surasi, 3-oyat). Lekin bu qoida emas, balki ijozat, xolos. Ko`p xotinli erga o`zining barcha xotinlariga nisbatan adolatli bo`lish talab etiladi. Azon - namozga chaqirish. Ilk musulmonlar Payg`ambar bilan birga namoz o`qish uchun yig`ilganlar. Islomni qabul qilganlar soni ko`payishi bilan ularni namozga chaqirish zarurati tug`ilgan. Azon taxminan 622-623 yillarda Muhammad Payg`ambar (SAV) tomonidan belgilangan. Birinchi muazzin (namozga chaqiruvchi) islom dinini qabul qilganidan keyin ozod qilingan habash qul Bilol bo`lgan. Kibla - musulmonlar namoz vaqtida qarab turadigan tomon.

Dastlab Muhammad Payg`ambar (SAV) va uning tarafdorlari Kuddus (Iyerusalim) tomonga qarab namoz o`qishgan. Lekin Madinada nozil bo`lgan Kur`on oyati («Baqara» surasi, 144-oyat) bilan Makkadagi Ka`ba (Baytulloh) barcha musulmonlar uchun Kibla qilib belgilangan. Musulmonlar namoz vaqtida qarab turadigan tomonning bunday o`zgarishiga Payg`ambarga (SAV) va Kur`on kalomiga yahudiylarning qarshiligi sabab bo`lgan bo`lsa kerak. Shundan beri Ka`badagi «Muqaddas masjid» islomning bosh ziyoratgohiga aylandi. Bag`rikenglik. Kur`oni karim «ahli kitob», ya`ni Xudo nafasi tekkan kitoblarga ega dinlarning vakillari - yahudiylar va xristianlarga nisbatan bag`rikenglik qilishni buyuradi. Xudo bu ikki jamoaga vahiy orqali yuborgan Tavrot va Injilda keltirilgan oyatlar Kur`onda muqaddas deb e`lon qilingan, lekin yahudiylar va xristianlar To`g`ri Yo`ldan ozishda ayblanganlar. Ahli Kitob ummaning bir qismi hisoblangan, shu bois ularning e`tiqod erkinligi, haq-huquqlari va mol-mulki qonun bilan qo`riqlangan. Ularga jang qilish ruxsat etilmagan, shuning uchun ular qo`shimcha soliq to`laganlar. «Dinda zo`rlash yo`q, zero, to`g`ri yo`l yanglish yo`ldan ajrim bo`ldi....». (Kur`oni karim, «Baqara» surasi, 256-oyat). 635 yilda xalifa Umar (634-644) Iyerusalim Yepiskopining yahudiylarning Kuddusdagi bosh ibodatxonasi - Ma`bad, yoki «Xudoning uyi»da namoz o`qish haqidagi taklifini rad etdi (Yepiskop musulmonlar bu yerda masjid qurishlarini xohlamas edi). U ochiq havoda - hozir Umar masjidi turgan joyda namoz o`qirdi. Kur`oni karim musulmonlarga qimor o`ynash, may ichish va cho`chqa go`shti yeyishni taqiqlaydi. Madinada bu va boshqa qonunlar nozil bo`lishiga qarab, musulmonlarning e`tibori Ummulquro, ya`ni shaharlar onasi (Kur`oni karim, «An`om» surasi, 92- oyat) bo`lgan Makkaga qaratildi. Musulmonlar bilan makkalik mushriklar o`rtasida urush boshlandi. Nihoyat, 630 yilda Makka Muhammad (AS)ga taslim bo`ldi va Payg`ambar (SAV) o`z

vataniga g`alaba bilan qaytib keldi. Makkaliklar Muhammad (SAV) jamoalariga qo`shilishdi. Shundan keyin Muhammad (AS) boshchiligidagi musulmonlar Ka`baga kelib, Maryam va Iso tasviridan boshqa barcha sanam va tasvirlarni olib tashlaganlar, suvrat va yozuvlarni o`chirganlar, bunda ular Kur`onning quyidagi oyatini takrorlaganlar: «Yana ayting: «Haqiqat (ya`ni, Islom) keldi va botil (kufr) yo`qoldi. Chunki botil yo`qoluvchi (narsa)dir». (Kur`oni karim, «Al-Isro» surasi, 81-oyat). Oradan ikki yil o`tgach, Muhammad Payg`ambar (SAV) o`z oila a`zolarini olib, Madina atroflaridagi 100 mingdan ortiq kishi bilan Makkaga birinchi va oxirgi marta ziyorat (haj)ga bordi. Bu vidolashuv haji bo`lgan edi. Muhammad Payg`ambar (SAV) Arafot tog`i ustida turib musulmonlarga o`zining mashhur «Vidolashuv va`z»ini aytgan. Bu va`z quyidagi so`zlar bilan yakunlanadi: «Men sizlarga Alloh Kitobi va Uning Payg`ambari Sunnasini qoldiryapman. Ey odamlar, so`zlarimga quloq soling. Barcha musulmonlar birodardir». Payg`ambar (SAV) Madinaga qaytib keldi, lekin 632 yil iyunda kasal bo`lib qoldi va oradan ko`p o`tmay xotini - eng yaqin do`sti Abu Bakrning qizi Oysha qo`lida olamdan o`tdi. Alloh taolo payg`ambarlarining so`nggisi hijriy hisob bo`yicha 11 yil rabi` ul-avval oyining 13-kuni (632 yil 8 iyun)da 63 yoshida vafot etdi. Payg`ambar (SAV) Madinada o`z hujrasiga dafn qilingan, maqbarasi keyinchalik u yerda qurilgan katta masjid ichida qolgan, musulmonlarning qadamjosi va ziyoratgohiga aylantirilgan. Muhammad (AS) tirikligidayoq payg`ambar deb tan olingan. Tarixchi Shahristoniy naql qilishicha, Muhammadning (AS) paydo bo`lishi Zend-Avestoda Zardusht tomonidan bashorat qilingan. Unga bu haqda farishta Surush (xristianlar uni Gavriil, musulmonlar esa - Jabroil deb atashadi) xabar keltirgan.

Muhammad Payg`ambar (SAV)ning hayoti va tarjimai holi siyrada, uning so`zlari va qilgan ishlari haqidagi rivoyatlar hadislarda bayon etilgan. Islom ta`limotida Muhammad Payg`ambar (SAV) komil inson sifatida ta`riflanadi. Hijraning 10-yili (xristiancha hisob bo`yicha 631 yil) Muhammad Payg`ambar (SAV) o`zining ko`p sonli tarafdorlari bilan birga Makkaga oxirgi marta hajga bordi. Ular Arafot tog`iga ko`tarilganida, Alloh taolo o`z Kur`onining oxirgi oyatini vahiy orqali nozil qildi. Bu oyatda, jumladan, shunday deyiladi: «...Ana, endi bugun, diningizni kamoliga yetkazdim, ne`matimni tamomila berdim va sizlar uchun Islomni din bo`lishiga rozi bo`ldim. ...». (Kur`oni karim, «Moida» surasi, 3-oyat). Kur`onning bu oyati Payg`ambarga Yerdagi hayoti poyoniga yetganidan nishona bo`ldi. U Arafot tog`i etagida xalqni yig`ib, ularga qarata vido xutbasini o`qigan. Alloh Elchisi dedi: «- Ey odamlar! So`zlarimni diqqat bilan eshiting! Borlar eshitsinlar, yo`qlarga so`zlarimni yetkazsinlar! Bu mening sizlarga so`nggi nasihatimdir! Ey odamlar! Alloh taoloning Kur`oni karimda buyurganlarini bajaringlar! Ijozat etilgan amallar (halol)ga rioya etinglar va haromdan qochinglar! O`z birdamligingizga putur yetkazmang, haq yo`lidan qaytmang, to`g`ri yo`ldan boring! Ey odamlar! Allohdan qo`rqing, ayollarga nisbatan adolatsizlik qilmang! Bir-biringizga nisbatan shafqatsizlik qilmang! Ey odamlar! Mo`min bo`linglar va kattalarga, o`z rahbarlaringiz va yo`lboshchilaringizga bo`ysining! O`z rahbariga bo`ysinuvchi menga bo`ysungan hisoblanadi, menga bo`ysinuvchi esa Allohga bo`ysingan bo`ladi!

Ey odamlar! Mening tarafdorlarimni hurmat qiling! Kur`onni yoddan biluvchilarni va hayotda uning qoidalariga binoan ish ko`ruvchilarni izzat-ikrom qiling! Ey odamlar! Alloh haj qilishni imkoniyati bor odamlarga farz etgani shubhasizdir! Ey odamlar! Og`zingizni yomon so`zlar bilan iflos qilmang! Ko`z yoshingizni Allohni deb to`king! Alloh yo`lida qalbingizni har qanday yomon niyatlardan tozalang! Tanangizni muhtojlik nimaligini bilishga majbur qiling! Dushmanlaringiz bilan kurashing! Masjidlarni obod qiling! E`tiqodingizni avaylab asrang! Musulmon birodarlaringizga nasihat qiling va ularga to`g`ri yo`l ko`rsating!» Muhammad Payg`ambar (SAV) haj payti Arafot tog`ida so`zlagan so`nggi xutbaning mazmuni ana shunday. Bu so`zlar har bir musulmon uchun eng muqaddas vasiyat hisoblanadi. Madinaga qaytib kelgach, Muhammad (AS) Suriyaga yurishga otlana boshladi, lekin u o`sha paytdayoq og`ir bezgakka chalingan edi. Muhammad Payg`ambar (SAV) batavri imkon masjidda namozga rahbarlik qila boshladi (bunda unga amakivachchasi va kuyovi Ali yordam berdi), lekin oxir-oqibat Payg`ambar o`rnini uning iltimosiga ko`ra Abu Bakr egalladi. Payg`ambarning ahvoli yaxshilanmadi va u butunlay yotib qoldi. Muhammad (AS) Oysha bilan yolg`iz qolishni xohlayotganini sezgan xotinlari uni Oyshaning hujrasiga yotqizdilar. Shu yerda Payg`ambar 632 yil 8 iyunda (hijraning 11-yili rabi` ul-avval oyining 13-kunida) xotini Oyshaning qo`lida vafot etdi. Uning oxirgi aytgan so`zlari quyidagilar bo`lgani ma`lum: «Menga Jannatda eng munosib odamlar qatorida bo`lish yozilgan». Uning izdoshlari Payg`ambar oddiy odam singari vafot etishi mumkinligiga ishonmaganlar, lekin Abu Bakr ularga Uhud jangidan keyin aytilgan vahiy orqali yuborilgan Allohning so`zlarini eslatgan: «Muhammad payg`ambardir, xolos. Undan oldin ham payg`ambarlar o`tgan. Mabodo, u o`lsa yoki o`ldirilsa, ortlaringiz (kufrga) qaytib ketasizmi?! Kimki

ortiga qaytsa, Allohga sira zarar yetkaza olmaydi. Alloh shukr qiluvchilarni mukofotlar». (Kur`oni karim, «Oli Imron» surasi, 144-oyat). Payg`ambar vafotidan so`ng xalifani saylash lozim bo`lgan. Abu Bakr (RA) jamoa rahbari etib saylanganidan keyin «xalifa» so`zi terminologik ma`no kasb etdi. Ikkinchi xalifa – Umar (RA)ni avval xalifa (Alloh elchisining xalifasi) deb ataganlar, lekin keyinroq bu unvoniga u qo`shimcha amir al-mo`minin (mo`minlar hukmdori) unvonini qabul qilgan. Shuni ta`kidlab o`tish zarurki, musulmonlar jamoasi Muhammad (AS)ning eng yaqin safdoshlari orasidan saylangan dastlabki to`rt xalifa (Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali)ni xulafoi roshidin, ya`ni to`g`ri yo`ldan boruvchi xalifalar deb atashgan, ularning turmush tarzi va amallari musulmonlar uchun namuna va Sunnaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Ali va Muoviya o`rtasidagi kurash davrida musulmon jamoasining bo`linishi yuz bergan, Ali tarafdorlari shialikka asos solishgan. Ular musulmon jamoasida hokimiyat faqat imom hisoblangan Ali va uning avlodlariga tegishli bo`lishi lozim deb hisoblaganlar. Xalifa unvonini shialar tan olmaydilar. Alini dastlab qo`llab- quvvatlaganlar ichidan xorijiylar ajrab chiqqan, ular xalifani saylash tamoyilini qattiq himoya qilishgan. Ilk musulmonlar uchun xalifa Ilohiy vahiyni o`zida mujassamlashtirgan tabarruk zot emas, balki jamoa hayotini shariat bo`yicha tartibga solish va Alloh taolo ko`rsatmalariga musulmonlar tomonidan amal qilinishini nazorat qilish uchun saylab qo`yilgan musulmon jamoasi rahbari hisoblangan. Xalifa hokimiyatini avloddan-avlodga meros bo`lib o`tadigan hokimiyatga aylantirishga birinchi urinish Alining (RA) o`g`li Husayn (669 y. v.e.) shialar tomonidan uning vorisi sifatida tan olinishi bo`lgan. Hokimiyatning Muoviya (660- 680) qo`liga o`tishini ko`pchilik jamoa a`zolari xalifa hokimiyatini tortib olish sifatida qabul qilmadi, chunki u mazkur hokimiyatni tan oldi. Muoviya hayotlik

paytida yangi qoida - taxt vorisiga qasamyod qilish joriy etildi, lekin xalifa hokimiyatida vorisiylik tamoyilining qaror topishi uning xususiyati o`zgarganini anglatmas edi. Ayrim o`zgarishlarni umaviylar sulolasining oxirgi vakillari davrida kuzatish mumkin. Ular o`zlarini «xalifai rasululloh» - «Alloh elchisining yordamchisi» deb emas, balki «xalifai Alloh» - «Alloh yordamchisi» deb e`lon qildilar. Muhammad Payg`ambar (SAV) vafotidan so`ng musulmonlar jamoasi uning vorisini saylashi lozim bo`lgan 632 yilga qaytsak, Rasululloh (SAV) bilan Makkada ham, Madinada ham birga bo`lgan odamgina xalifa bo`lishi mumkinligi hammaga oydek ravshan edi. Bundan tashqari, u hadislarni yaxshi bilishi, uning hayoti Payg`ambar (SAV)ning Sunnada tavsiflangan hayotiga o`xshash bo`lishi lozim edi. O`z-o`zidan ravshanki, xalifaning buyruqlarini odamlar zudlik bilan va so`zsiz bajarishlari uchun ushbu lavozimga saylangan odam katta obro`ga ega bo`lishi kerak edi. Shuni ta`kidlash zarurki, dastlabki to`rt xalifa bu talablarga to`la mos keladi va shuning uchun ham ular to`g`ri yo`ldan boruvchi xalifalar sifatida tan olingan. Xalifalar katta boyliklardan cheksiz foydalanish huquqiga ega bo`lsa-da, amalda juda kamtarona hayot kechirishgan, Payg`ambar vasiyatlariga sodiq qolib, unga o`xshashga harakat qilgan, avliyolik va mo`minlik xislatlari bilan dovruq taratgan. Muhammad (AS) uning bo`lajak vorisi amakivachchasi va kuyovi Ali (RA) ekanligiga bir qancha ishoralar qilgan bo`lsa-da, og`ir kasallikka yo`liqqach, u namozni boshqarishni aynan Abu Bakr (RA)ga topshirgan. Shu tariqa hokimiyat jamoa oqsoqollaridan biriga o`tishiga qat`iy ishonch paydo bo`lgan. Abu Bakr (RA) xalifa etib saylangach, musulmonlar qo`l siqish yo`li bilan unga sodiqlikka qasamyod qilganlar. Ushbu marosimda ishtirok etgan musulmonlar unda hozir bo`lmagan qarindoshlari uchun ham qasamyod qilishlari mumkin bo`lgan. Shunga qaramay, islom dinini qabul qilgan badaviylar Muhammad (AS) vafotidan so`ng o`zlarini umma oldida majburiyatlardan xoli deb

hisoblagan payt ham bo`ldi. Lekin bu islomdan qaytish holati (ridda) mushriklikka qaytish bilan tugamagan. Oradan bir yil o`tmasdan ridda bartaraf etilgan. Islomdan qaytganlar harakatiga rahbarlik qilgan ba`zi shaxslar o`zlarini payg`ambar deb e`lon qilganlari bois, islomda ular «mutanabbiylar», ya`ni «soxta payg`ambarlar» nomini olgan. 633 yilda xalifa Abu Bakr (RA, 632-634) shunday soxta payg`ambarlardan biri Musaylama (Maslama)ga qarshi sarkarda Xolid ibn Valid boshchiligidagi qo`shinni yuborgan. Xalifa qo`shini soxta payg`ambar izdoshlarini tor-mor keltirgan, bu jangda Maslama o`ldirilgan. Abu Bakr (RA)ning xalifalik davrida Bahrayn, Janubiy Arabiston - Ummon, Xadramaut hududlari, shuningdek Iroq va Suriyaning bir qismi umma tarkibiga kirdi. Aholisi islom dinini qabul qilgan hududlar doirasi kengayib bordi. 633 yilning boshida Musanna ibn Xoris boshchiligidagi arablar qo`shini Mesopotamiyaga bostirib kirdi va martda Lahmiylarning sobiq poytaxti Xirani egalladi. «Zanjirli jang»da (lashkar safining oldingi qatorlaridagi askarlar o`zini zanjir bilan bog`lab olgani uchun shunday atalgan) g`alaba qozongach, Musanna qo`shini Furot daryosidan kechib o`tdi. Shu yil may oyida boshqa arab sarkardasi Xolid ibn Valid Ullays yaqinidagi jangda forslar qo`shinini tor-mor keltirdi. 634 yilning boshida uning qo`shini Suriyani fath etishga otlandi. Xira bilan bir vaqtda Janubiy Falastin ham taslim bo`ldi. 634 yil iyulda al- Ajnadayn yaqinidagi jangda erishilgan g`alaba arablarga viloyat ichkarisiga yo`l ochdi. O`lim to`shagida yotgan Abu Bakr (RA, bu paytga kelib u amir al-mo`minin - mo`minlar hukmdori unvonini qabul qilgan edi) jamoani navbatdagi xalifani saylash huquqidan mahrum qilib, Umar (RA, 634-644)ni o`zining vorisi etib tayinladi. Ali (RA) bundan norozi bo`lsa-da, lekin xalifaning amriga bo`ysundi. Umarning xalifalik davri cheksiz harbiy harakatlar bilan tavsiflanadi. 638 yil Kuddus (Iyerusalim) fath etildi. Kuddus (Iyerusalim) xristianlarining hukmdori

Sofroniy Umar (RA) dan boshqa hech kimning hokimiyatini tan olmasligini e`lon qildi. Shuni ta`kidlash zarurki, xalifa Umar (RA) xristianlarga juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lgan, Ma`bad («Xudoning uyi»)da namoz o`qishdan o`zini tiygan. Xristianlarning bu ziyoratgohi masjidga aylantirilmagan. Umar (RA) ning o`n yillik xalifalik davrida islom Iroq, Suriya, Misr, Liviya, Eronning g`arbiga tarqaldi, bir dinga e`tiqod qiluvchi arablar jamoasi ko`p millatli davlatga aylandi, arab-musulmon saltanati tarkib topa boshladi. Uning davrida barcha asosiy ma`muriy-huquqiy muassasalar, avvalo, soliq-o`lpon tizimi tuzildi. Bulardan eng muhimi fath etilgan yerlarni bo`lib olishning man etilishi va buning o`rniga devon ro`yxatiga kiritilgan barcha sahobalar va jangchilarga maosh (ato) va oziq-ovqat ulushi (rizq) to`lashning joriy etilishi bo`lgan. Bu islohotni amalga oshirish uchun Umar (RA) 638 yilning boshida Suriyaga kelgan (safar paytida u Iyerusalim bilan shartnomani imzolagan), lekin bu tizim 640 yildagina uzil-kesil tarkib topgan bo`lsa kerak. Shu bilan bir vaqtda Eronda yer hujjatlarini tekshirish amalga oshirilib, xiroj va jizya miqdorlari belgilangan. Misr fath etilganidan so`ng Umar (RA) u yerdan Makka va Madinani bug`doy bilan ta`minlab turish haqida buyruq bergan. Umar (RA)ning xalifalik davrida musulmonlar jamoasi tez orada ruhoniylar idora etadigan davlatga aylandi. U yangi musulmon yil hisobi - hijriy yil taqvimini joriy etdi (rabi` ul-avval oyining 16-kuni - milodiy 637 yil aprel). Musulmonlar tarixiy an`anasi quyidagi amallar borasidagi diniy-huquqiy farmoyishlarni ham Umar (RA) nomi bilan bog`laydi: - har yili haj qilish (haj ziyoratini uning o`zi boshqargan); - zino qilganlik uchun toshbo`ron qilish; - qamchi bilan savalash jazosi; - diya miqdorini qayd etish va b. Sunniylar tarixiy an`anasida Umar (RA) risoladagidek hukmdor, ya`ni taqvodor, kamsuqum, musulmonlarga nisbatan adolatli, dushmanlarga beshafqat

inson, «Umari odil», hukmronlik davri esa, islomning «oltin asri» deb tavsiflanadi. Shialar an`anasida Umar (RA)ga johil hukmdor sifatida tavsif berilgan. Basra voliysi Mug`iyra ibn Shu`baning quli nasroniy Abu Lu`lua ertalabki namoz paytida olti marta xanjar sanchib yaralagach, Umar (RA) o`limi oldidan o`z o`rniga yangi xalifa saylash uchun Muhammad payg`ambarning (SAV) olti nafar eng keksa safdoshlaridan iborat sho`ro tuzgan va shu kengashlardan birida Usmon (RA) xalifa etib saylangan. Darhaqiqat, Usmon (RA)ning xalifalik davrida musulmonlar saltanati g`arbda Shimoliy Afrikadan sharqda Xitoy va Ind vodiysi chegaralarigacha kengaydi. Usmon (RA) dastlab Payg`ambarning qizi Ruqiyaga uylangan (taxminan 610 yil), u vafot etgach, Muhammad (AS) ikkinchi qizi Ummu Kulsumni ham Usmonga nikohlab bergan (623 yil), shuning uchun u «Zun-Nurayn» - «ikki nurli», degan nom olgan. Usmon (RA)ning buyrug`i bilan Kur`oni karim matni to`planib, bir butun (mushaf) kitob shakliga keltirildi va bu yetti mushaf turli o`lkalarga tarqatildi, Masjidi Nabaviy kengaytirilib, qayta ta`mirlandi, Rumo arig`i qazildi. Usmon (RA) o`ta xudojo`y odam bo`lishiga qaramay, Kuraysh qabilasiga mansub umaviylar sulolasining eng obro`li vakili bo`lgan va yangi fath etilgan hududlarni munosib hokimlar bilan ta`minlash maqsadida bu lavozimlarga o`z qarindoshlarini tayinlagan va o`rinli ravishda nepotizmda ayblangan. Kufa va Fustot musulmonlari bundan norozi bo`lib, sakson yashar Usmon (RA)dan hokimiyatdan voz kechishni talab qildilar. Lekin Usmon (RA) bundan darg`azab bo`lib, ularni quvib soldi. Natijada xalifaga muxolifat yuzaga keldi, qo`shin va viloyatlardagi zodagonlar o`rtasida Usmon (RA) siyosatiga qarshi norozilik kuchaydi. 656 yil may oyining boshlarida Madinaga misrliklardan elchilar keldi. Usmon (RA) ularning talablarini qondirishga va`da berdi. Naql qilishlaricha,

shundan keyin xalifa o`z noibiga elchilar qaytganidan keyin ularni qatl etishni buyurib xat yuborgan. Xat yo`lda egallab olingan, misrliklar yurtiga qaytib bormagan va boshqa norozilar bilan birga Usmon (RA)ning uyini qamal qilgan. 656 yil 17 iyunda Usmon (RA) Madinada, uyida Kur`on o`qib turgan chog`ida birinchi xalifa Abu Bakrning o`g`li Abdulloh boshchiligidagi isyonchilar tomonidan o`ldirilgan. Uning qoni Kur`on sahifalariga sachragan. Usmonning o`limi xalifalikda ko`p yillik fuqarolik urushiga sabab bo`ldi. Misrliklarning taklifi bilan (ularga kufaliklar va basraliklar ham qo`shilgan) Ali ibn Abu Tolib (taxminan 600 - 661.21.1) xalifa deb e`lon qilindi. Ali - «xulafoi roshidin» yoxud «choryorlar» deb ataluvchi dastlabki to`rt xalifaning to`rtinchisi, Muhammad Payg`ambarning (SAV) amakivachchasi va kuyovi (Fotimaning eri) edi. Islomda vujudga kelgan shialik harakati bevosita Ali ismi bilan bog`liqdir. 656 yil iyunida Usmon o`ldirildi va Ali xalifa deb e`lon qilindi. Ammo sahobalardan Talha va az-Zubayr hamda Aliga nisbatan adovatda bo`lgan payg`ambarning bevasi Oysha tarafdorlari unga qarshi bosh ko`tardilar. Ular Alining qat`iyatsizligi va sustkashligidan foydalanib, Basrani egallab oldilar. Ayni vaqtda qatl etilgan Usmonning qarindoshi Suriya hokimi Muoviya ham Aliga qarshi urush e`lon qildi. 656 yil dekabrda Basra shahri yaqinida bo`lgan «tuyalar jangi»da Ali Talha va az-Zubayrning kam sonli qo`shinini tor-mor keltirishga muvaffaq bo`ldi. Lekin Muoviya bilan urush cho`zilib ketdi. Ali o`z qarorgohini Iroqqa - Kufa shahriga ko`chirib, suriyaliklarga qarshi urush boshladi. 657 yil iyulda Furot daryosining o`ng qirg`og`idagi Siffin degan joyda yuz bergan jangda Ali qo`li baland kelgan bo`lsa-da, u raqiblari bilan kelishishga ko`ndi. Bundan norozi bo`lgan Ali askarlaridan 12 ming kishi jang maydonini tark etdilar va xorijiylar deb atalgan diniy-siyosiy oqimni tashkil qildilar. Xorijiylar raqiblariga qarshi yakka terror usulini qo`llay boshladilar. 661 yil 19 yanvarda Ali Kufa masjididan chiqish paytida ibn Muljam degan xorijiy tomonidan jarohatlandi va ikki kundan so`ng vafot etdi. Jasadi ana shu masjid

yaqiniga dafn etilgan, keyinchalik Najaf qasabasiga ko`chirilgan va shialar ziyoratgohiga aylangan. Muoviya xalifalik unvonini egallash imkoniyatidan foydalanishga ahd qildi. Alining o`g`li Hasan haq evaziga o`z huquqlaridan voz kechishga rozi bo`ldi. Alining ikkinchi o`g`li - Husayn Muoviyaning o`limiga qadar taxtga da`vogar bo`lmaslikka rozilik berdi. Muoviya Madinaga ko`chmaslikka qaror qildi va musulmonlar davlatining poytaxti Damashq bo`lib qoldi. O`limi oldidan Muoviya Husayn o`rniga o`g`li Yazidni voris etib tayinladi. Kutilganidek, xorijiylar Yazidni tan olmadilar, Husayn esa Yazidga bay`at qilishdan bosh tortdi. Kufa shialari Husaynni o`zlarining imomi deb tan olib, Kufaga taklif etdi va xalifa Yazidga qarshi qo`zg`olonga bosh bo`lishni so`radi. Husayn Makkadan Kufaga jo`nadi. 70 jangchisi bilan Kufaga yaqin Karbalo dashtiga yetib kelganida xalifa Yazidning 4 ming kishilik qo`shini unga qarshi chiqdi. 680 yilning 10 oktabr kuni Husayn jangda shahid bo`ldi, jasadi o`sha yerga dafn etildi. Muoviya o`lganidan keyin xalifalik avloddan-avlodga meros bo`lib o`tadigan bo`ldi. Birinchi sulola Umaviylardir. Ulardan keyin hokimiyat Abbosiylar qo`liga o`tdi. Abbosiylar - arab xalifalari sulolasi (750-1258), Muhammad Payg`ambarning (SAV) amakisi Abbos ibn Abdulmuttalib ibn Hoshim (653 y. v.e.) avlodlari. Abu Muslim qo`zg`oloni natijasida hokimiyat tepasiga kelgan. Dastlabki poytaxti - Kufa shahri. «Saffoh» («Xunrez») laqabi bilan mashhur bo`lgan Abul Abbos Abdulloh sulolaning birinchi xalifasi bo`lgan. Ikkinchi xalifa - Saffohning ukasi Abu Ja`far Mansur Bag`dod shahriga asos solib, poytaxtni shu yerga ko`chirdi. Abbosiylar hukmronligining dastlabki davrida mulkchilik munosabatlari o`sib, savdo-sotiq rivojlandi. Bag`dod Sharqning yirik savdo markaziga aylandi, ilm-fan ravnaq topdi. Ayniqsa, Horun ar-Rashid va uning o`g`li Ma`mun zamoni Abbosiylar sulolasining gullagan davridir.

X asr o`rtalariga kelib Abbosiylar siyosiy hokimiyatni tamoman qo`ldan boy berib, musulmonlarning diniy xalifasigina bo`lib qoldilar. Erondagi buvayhiylar (945 yil) Bag`dodni o`z qo`liga oldi, lekin ular Abbosiylarning mavqei bilan hisoblashar edi. Bag`dod saljuqiy-sunniylar tomonidan bosib olinganidan keyin Abbosiylar siyosiy hukmronligi qisman tiklandi va dinning mavqei mustahkamlandi. 1258 yil mo`g`ullar Bag`dodni vayron qilib, Abbosiylarni tamoman tor-mor keltirdi. Mo`g`ul xoni Huloku buyrug`i bilan Abbosiy xalifalarning so`nggisi - Musta`sim qatl etildi. Abbosiylar sulolasining qolgan vakillari esa Misrga qochdi. Mamluk sultonlari davrida (turklar 1517 yil Misrni olgunga qadar) Abbosiylar Kohirada muqaddas kishilar sifatida yashab keldilar. 1261 yil mamluk sultoni Beybars Abbosiylardan biri al-Mustansirni xalifa deb e`lon qildi. 1517 yil Abbosiylarning avlodi Mutavakkil III Istanbulga keltirilib, u diniy rahnamolik huquqini turk sultonlariga topshirgan.

Adabiyotlar: 1. Abdulla Abdug`ani. Musulmonlarning huquqlari va vazifalari. - Toshkent: «Adolat», 1993. 2. Abdulaziz Mansur. Kur`oni karim ma`nolarining tarjimasi. – «Toshkent Islom universiteti» nashriyoti, 2001. - 617b. 3. Raxmanov A.R. Islamskoye pravo. – Tashkent, «Yangi asr avlodi», 2003, - 480s. 4. Kulakov A.YE. Religii mira: Posobiye dlya uchahixsya. - Moskva: «Izdatelstvo AST-LTD», 1997. - 352 b. 5. Maksud R. Islam / Per. s angl. V.Novikova. - Moskva: FAIR-Press, 2001. - 304 b. 6. Irmiyayeva T.Y. Istoriya musulmanskogo mira. Ot xalifata do Blistatelnoy Porto`. - Moskva: Izd-vo «Ural LTD», 2000. - 350 b. 7. Vasilyev L.S. Istoriya religiy Vostoka: Uchebnoye posobiye dlya studentov vuzov. - 2-ye izd., pererab. i dop. - Moskva: Vo`sshaya shkola, 1988. - 416 b. 8. Safi ar-Raxman al-Mubarakfuri. Muxammad. Vtoroye izdaniye. - Moskva: Izdatelskiy dom «Badr», 2001. - 324 b. 9. Islom. Ensiklopediya: A-H / Z.Husnutdinov tahriri ostida. – Toshkent: «O`zME» Davlat ilmiy nashriyoti, 2003. 10.www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Suv huquqi munosabatlari

Suv fondi va zahira yerlarining huquqiy holati

Musulmon huquqi yo`nalishlari va mazhablar

Suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy holati

Xo`jаlik yurituvchi sub`еktlаr fаоliyatini qаytа tаshkil etish vа tugаtish