Махкамалар ва уларнинг рахбарлари, ҳукумат ва унинг аъзоларининг жавобгарлиги - Huquqshunoslik - Referatlar

Махкамалар ва уларнинг рахбарлари, ҳукумат ва унинг аъзоларининг жавобгарлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.5 KB

Ko'chirib olish

Махкамалар ва уларнинг рахбарлари, ҳукумат ва унинг аъзоларининг жавобгарлиги Режа 1. Маҳкама тушунчаси, аҳамияти ва турлари; «Етакчи махкама» (молия вазирлиги). 2. Маҳкама рахбариятининг иммунитети ва олиб бориладиган сиёсат учун ҳукумат аъзоларининг сиёсий масoулияти (ишонч ва ишончсиз вотуми). 3. Қонун бЎз илишига юридик жавобгарлик.

Вазирликлар ва идоралар муайян давлат бошқаруви соҳасида махсус ваколатларга эга бўлган ижроия ҳокимиятнинг тармоқ орган лари хисобланади. Улар маъмурий ҳуқуқ курсида батафсил ўрганилади. Турли мамлакатларда турли йўналиш вазирликлари амал қила ди. Қоида тариқасида булар: - мудофаа; - ташқи ишлар; - Меҳнат; - Молия; - қишлоқ хўжалиги; - соглиқни сақлаш; - таълим ва бошқа вазирликлардир. Вазирликлар билан бир қаторда турли идоралар, қўмиталар, бошқармалар, департаментлар фаолият кўрсатади. Ҳукумат идоралари раҳбарлари парламент томонидан тасдиқланади (ишонч вотуми) ёки президент томонидан тайинланади. Агар вазир мақомига эга бўлса, у ҳукумат таркибига киритилади (масалан, тоталитар социализм мамлакатларида режалаштириш давлат қўмита си раиси ҳукумат таркибига киради). Нохукумат идора (ведомства) лар (масалан, марказий статистика бошқармаси) раҳбарлари премьер вазир ёки ҳукумат томонидан тайинланади. Улар ҳукумат таркибига кирмайдилар ва вазир мақомига эга эмаслар. Ҳукумат мажлисларида таклиф қилинган тақдирда қатнашадилар, шунингдек хукумат мажлисларида муҳокамавий овозга эга. Баъзи вазирлик ва идоралар (масалан, молия вазирлиги) идоралараро ваколатларга эга, бошқа вазирликлар айрим масалалар юзасидан уларга тобе ёки мувофиқ лаштирилган бўладилар. Вазирликлар ва идоралар бошқаруви яккабошчилик тамойили асосида амалга оширилади. Лекин тоталитар социализм ва кўпгина постсоциалистик мамлакатларда вазир ҳузурида, одатда, таркиби ҳукумат томонидан тасдиқланадиган маслахат органи - вазирлик коллегияси мавжуд бўлади.

Кўпгина давлатларда бундай орган мавжуд эмас, лекин доимо вазирнинг ёрдамчилари, "Мозговой штат", кабинети ва шахсий ходимлари бўлди. У вақти-вақти билан турли масалаларни ҳал қилиш учун вазирликнинг юқори мартабали чиновникларини йиғиб туради. Турли бошқарув шаклларига эга бўлган давлатлардаги вазир ларни тайинлаш ва бўйсунув тартиби ҳақида юқорида айтиб ўтилган. Ҳукумат аъзоларига кўпинча (парламент аъзоларининг иммуни тет ва имтиёзларига тўғри келувчи иммунитет ва имтиёзлар билан бир қаторда чекловлар ҳам белгилан) Вазирларга: хусусий фирма лар кенгашларида ва дирекцияларида қатнашиш, давлат мулки билан б оғлиқ битимларга киришиш, шунингдек (деярли барча мамлакат ларда) ҳақ тўланадиган бошқа фаолият билан шуғулланиш (ижодий, илмий ва педагогик фаолият бундан мустасно) тақиқланади. Вазирликлар таркибида дирекциялар, департаментлар, бўлимлар ташкил қилинади. Уларга вазир ТОМО нидан тайинланадиган мансаб дорлар раҳбарлик қилади. Бошқарма ва бўлимлар гуруҳини вазир ўринбосарлари йўналтириб туради. Континентал ҳуқуқ тизимидаги мамлакатларда вазирлик бош котибияти муҳим аҳамият касб этади. Бу ўз моҳиятига кўра вазирлик штаби ҳисобланади. Давлат хизматидаги фуқаролар умумий аҳолининг Германияда -7,3% ини, Францияда - 7,6% ини, И ТАЛ ияда - 6,2%ини ва Испанияда - 5,6%ини ташкил қилади. Оддий давлат хизматчилари (давлат муас-сасаларидаги врачлар, ўқитувчилар ва бошқалар) билан турли давлат ларда турлича (баъзиларида – оммавий, баъзиларида - фуқаролик ва айримларида - федерал) аталувчи малакали давлат хизматчилари фарқланади. Бундан ташқари муниципиал хизмати ҳам мавжуд, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари чиновник- бошқарувчи ларига эгадирлар. Малакали давлат хизматига мансуб давлат хизматчилари муайян ваколат доираси ва моддий ҳолатини белгиловчи малакавий даража, мақом ва унвонларга эга. Бундай синфий сони бир хил эмас (масалан, Буюк Британияда

улар 4 та, Японяяда 15 та). Одатда, маъмурлар, профессионаллар, ижрочилар ва бошқалар синфи ажралиб туради. Чиновниклар дискрецион ваколатларга эга, яъни қонун доирасида ўз фикрларига кўра қарорлар қабул қилиш ҳуқуқи. Давлат хизматининг, масалан, юқори давлат хизматчиларининг замещенияси тайинлаш, шу мансабни эгаллаб турган мансабдорни аттестация қилиш (одатда, беш йилда бир) ёки танлов йўли (бўш ўринлар учун) амалга оширилади. Агар танлов ўтказилса, унда турли комиссиялар ҳам тузилади (масалан, танловга кўювчи ва тайинловчи комиссиялар). Юқори ва ўрта мансаб учун танлов оғзаки имтиҳонни эслатади, яъни муайян шахслар (номзодлар) билан (баъзида назорат саволлари берилиши мумкин) суҳбат ўтказилади ёки ёзма ҳужжатлари текширилиши мумкин (Германия). Қуйи поғонадаги давлат хизматчилари мансаби учун суҳбат ва амалий билимларни текшириш кўлланилиши мумкин. Чиновниклар дискрецион ваколатларга (қонун доирасида қарорлар қабул қилиш), алмаштирилмаслик имтиёзига (яъни вазирлар ва ҳукумат алмашган тақдирда ҳам ҳатто сайловларда оппозициядаги партия ғалабасида ҳам ўз хизмат вазифасида қолади) эгалар. Лекин баъзи юқори мансаблар "хизмат кўрсатганлик даражаси тизими" бўиича эмас, балки "ўлжа тизими" бўйича эгалланади. Айниқса, бу мансаб президент ёки вазирнинг шахсий ходимлиги ёхуд сиёсий характерга эга бўлса, ғолиб чиққан сиёсий партиянинг арбоблари тайинланади. Янги президент ёки ҳокимият тепасига келган партия томонидан шакллантирилган хукумат вазирларнинг шахсий ходимлари, вазирликлар бош котибияти, губернатор ва бошқа сиёсий харак тердаги лавозим эгаларини алмаштиришга ҳаракат қилади, лекин баъзида вазирлар ўринбосарлари ўз мансабида қолиб, тармокдаги ваколатларини давом эттирадилар. Чиновниклар ўз ваколатлари даврида бошқа ҳақ тўланадиган лавозимни эгаллашлари мумкин эмас (ижодий, илмий, дарс бериш фаолияти бундан мустасно), совға қилинган буюмларни давлатга топширишга мажбурдирлар (масалан, АҚШда ҳар қандай давлат хизматчиси чет давлатлар совға қилган қиймати 100$дан ортиқ бўлган буюмларни давлатга

топширишлари шарт), шунингдек улар сиёсий партия аъзоси бўлишлари, сиёсий акцияларда ва иш ташлашларда қатнашишлари мумкин эмас - бу давлат аппаратини департизациялаш ва деполитизациялаш дейилади. Улар давлат билан муносабатда поялностни сақпаб қолишлари шарт. АҚШда поялность текширувлари ўтказилган, Германияда эса радикал элементлар давлат хизматига, шунингдек таълим-тарбия ишларига киритилмайди. Шу билан бирга ривожланган кичик ҳудудли мамлак атларда (Дания, Швеция, Норвегия, Финляндия ва бошқалар) оддий, шунингдек юқори мақомдаги чиновниклар давлат ва жамоатчилик назоратида туради ҳамда уларнинг имтиёзлари айтарли даражада кенг ҳам эмас. Ҳуқуқ нормасида ҳукуқ ва мажбурият мавжуд, агар мажбурият бажарилмаса жавобгарлик вужудга келади. Бу исбот талаб қилин майдигаи ҳолат ҳукумат аъзоларининг фаолиятини конституциявий- ҳуқуқий тартибга солишда ҳам ўз кучига эга. Қонун чиқарувчи бу принципиал ҳолатни, ҳукумат аъзоларининг конституциявий- ҳуқуқий жавобгарлиги орқали бевосита ифодаланган конституциявий - ҳукуқий институтлар ривожланишини эътиборсиз қолдирмаслиги лозим. Қоидага биноан, ҳукумат аъзолари ҳукумат ҳаракатлари ва ўзларининг ваколатларига тегишли шахсий ишлар, шунингдек, уларга бўйсунадиган органларнии ҳаракатлари учун жавобгардир (Литва Конституцияси 96-моддасл 1 , Польша Конституциясининг 157-моддаси 2 , Руминия Конституциясининг 108-моддаси). Словения Конституциясининг 114-моддасида таъкидланишича, вазирлар ҳуку матнинг фаолияти учун биргаликда жавобгардир, ҳар бир вазир эса ўзининг вазирлиги фаолияти учун жавобгардир. Греция Конститу циясининг 85-моддасига 3 мувофиқ, Вазирлар кенгаши аъзоси хуку мат юритаётган умумий сиёсат учун биргаликда жавобгардир. Ҳуку мат аъзоларининг биргаликдаги жавобгарлик тамойили бошқарувнинг парламентар ва аралаш 1 'Конституции мира (Сборник конституций государств мира.Т.З) Сост. и автори вступительних статей У.Таджиханов, А.Х.Саидов. -Т.: Акалемиа МВД Республики Узбекистан, 1998. С.ЗО5. 2 Та же литература. С. 109. 3 Та же лнтсрэтура. С.54.

шаклларида алоҳида ўрин эгаллайди. Ҳукумат аъзоси ҳукуматнинг сиёсати ва қабул қилинаётган қарор ларнинг ижобийлигидан қатьи назар, гарчи вазирнинг шахсан ўзи у ёки бу қарорни қабул қилишда иштмрок этмаган бўлса-да, жавобгар бўлиб ҳисобланади. Финландия Конституциясининг 43- моддасига 4 мувофиқ, ҳукумат томонидан кўрилаётган масалада иштирок этган ҳар бир вазир, агар протоколга киритиш билан эътироз билдирмаган бўлса, қабул қилинган қарор учун жавобгардир. Қозоғистон Респуб ликаси Конституциясининг 68-моддасига' 5 мувофиқ, хукумат аъзоси ҳукумат томонидан қабул қилинаётган қарорлар учун жавобгар бўлиб гарчи шу қарорга овоз бермаса ҳам ўз эътирозлари тўғрисида тезда хабар бермаганлари ҳолатида ҳам жавобгардирлар. Масъулиятнинг бу мезони, хусусан, ҳукумат аъзолари томонидан қабул қилинаётган қарорларнинг ёпиклигига олиб келади. Масалан, Буюк Британияда, қарор қабул қилинаётган ички жараённи, ёки қарор қабул қилган қўмитанинг даражасини маълум қилиш мумкин эмас. Биргаликдаги жавобгарлик шуни талаб этадики вазирларнинг қарашлари ёпиқ ҳолда эркин бахс - мунозара қилиниши, шу билан бирга, қарор қабул қилингандан кейин улар ягона фронт чизиғини сақлашлари шарт. Вазирларнинг биргаликдаги жавобгарлиги ўзларига ишониб топши рилган соҳа учун якка масъулиятни истисно қилмайди. Ҳукуматнинг айрим аъзолари ваколатлари доирасида эркиндирлар ва ўз вако латлари доирасида қилган ҳаракатлари учун жавобгардир (Болгария Конституцияси 108-моддаси 6 , Словения Конституциясининг 110- моддаси). Қатор мамлакатларда парламент нафақат хукуматга, балки айрим вазирларга ҳам ишонч билдирмаслиги мумкин (Австрия феде рал конституциявий қонунининг 74-моддаси 7 , Греция Конституция- сининг 84-моддаси, Словакия Конституциясининг 116-моддаси). Бироқ, вазирларнинг парламент олдидаги 4 Та же лнтература. С.249. 5 121 Та ж е лнтература». С.375. 6 Констигуции мира (Сборник конституций государств мира.Т.1) Сост. и автори всгупителних статей У.Таджиханон, А.Х.Саидов. -Т.: Акалеми» МВД Республики Узбекистан»), 1997. С.325. 7 121 Та ж е лнтература».С.88.

якка тартибдаги жавобгар лиги механизми парламентнинг қарорлари ҳукумат (давлат) бошлиғи нинг вазирни лавозимидан четлатши тўғрисидаги қарори билан муво фиқлаштирилган ҳолдагина амал қилади. Шу билан бирга, бошқа рувнинг парламентар ва аралаш типидаги давлатларда ҳам вазирлар нинг парламент олдидаги якка тартибдаги жавобгарлиги механизми бўлмасилиги мумкин. Масалан, бошқарувнинг парламентар шакли мавжуд. Исроилда вазирларнинг парламент олдидаги якка тартибдаги жавобгарлиги тараққиёти ўзига хос хусусиятларга эга. Давлатнинг ташкил қилиниши давридан бошлаб, 1962 йилгача Исроилда вазир ларнинг якка масъулияти тўғрисидаги тушунчанинг ўзи бўлмаган. Бош вазир вазирни истеъфога чиқариш хукуқига эга бўлмаган (сиё сий ва конституциявий бўйсуниш бўлмаган ҳолларда ҳам, масалан, ҳаттоки вазир Кнессетда ҳукуматга қарши овоз берган бўлсада, агар вазир, бош вазирнинг хоҳишига кўра истеъфога чиқишга рози бўлмаса, уни кузатишнинг ягона имконияти бўлиб ўша вазирсиз янги ҳукуматни шакллантириб, эски хукуматнинг истеъфога чиқариш бўлган. Бу вазиятнинг олдини олиш учун 1962 йилда 1949 йилдаги Муваққат қонуннинг 11 -моддаси "д" банд билан тўлдирилди. Унга мувофиқ, агар Кнессет министрга ёки унинг партиясига қарши овоз берса министр жавобгар ҳисобланадиган бўлди. Санкция вазирга ҳукумат томонидан истеъфо беришдан иборат эди. Бу қонун "Итгифоқдаги интизом тўғрисидаги қонун" номини олган. Шундан сўнг, "Ҳукумат тўғрисида"ги асосий қонуннинг 21-моддасига қўшимча сифатида "а" банд киритилган бўлиб, унга мувофиқ бош вазир истеъфога хукуматнинг хохлаган аъзосини жўнатиши мумкин. Бу тўғрисидаги фармойиш 48 соат давомида кучга кирган. Аслида вазирнинг истеъфоси оддий ҳолат бўлмаган, айниқса вазир, бош вазир аъзоси бўлган партиядан бошқа партияга аъзо бўлган бўлса. Агар бундай ҳолат юз берса, истеъфодан сўнг иттифок инкирози юзага келиши мумкин эди. Бу билан шу нарса вужудга келдики, 1984 йилдан бошлаб хамма коалицион битимлар ўз ичига қуйидаги шартни қамраб олган: Премьер - министр бошқа партия аъзоси бўлган министрни, шу партия

розилигисиз, жойидан силжишига бетараф қолмоғи керак. Аммо бундай шартларни кўйиш 1991 йил февралда қабул қилинган "Ҳукумат тўғрисида"ги Асосий қонунга тузатиш киритилганлиги сабабли тақиқланган эди. Янгидан қабул қилинган 2001 йилдаги "Ҳукумат тўғрисида"ги Асосий қонунда ҳам Премьер - министрнинг ўз ихтиёри билан министрларни истеъфога чиқариш ваколати яна белгиланмади. Франция конституциявий ҳуқуқига ҳам айрим министрларнинг парламент олдидаги жавобгарлик масаласи номаълум. Министрларга якка тартибда резолюция танбеҳи чиқарилиши мумкин эмас. Жавоб- гарликка факат бутун ҳукумат тортилади, шунинг учун министрлар келишилган ҳолда ҳаракат қилмоғи ва ўз ҳамкасблари фикрини инобатга олишлари керак. Ҳаттоки министрнинг жавобгарлиги ҳақи даги масалани парламент олдида қўйиб бўлмайди, чунки бу каби қарорлар у бошқараётган министрлик иш фаолияти учун ҳалокатли эди. Министр Парламент олдида ўз министрлигини ёмон фаолияти, унинг қўл остида бўлган хизматчиларининг хато ва айблари учун жавоб бермайди. Мансабга эҳтиёт бўлмай тайинлашлар, кам назорат, амалга ошириб бўлмайдиган кўрсатмалар министрларнинг жавобгар-лигига олиб келадиган нотўғри ҳаракатлар бўла олмайди. Агар Пар- ламент олдида министр жавобгарлиги йўқ бўлса-да, у шунга қара- масдан Премьер - министр ва республика президенти олдида жавоб- гардир. Франция Конституциясининг 8-модда 2-қисмига биноан, Премьер - министрнинг тақдими орқали президент министрларнинг ваколатларини тўхтатиши мумкин. 8 Амалиётда министрлар деярли тез-тез Премьер - министр ташаббуси туфайли ишдан бўшатилган. Ваколатларини тугатишга сабаб бўладиган асослар мутлақо ҳар - хил: Премьер - министрнинг минисгр олиб бораётган сийсати билан келишмаслиги, ваколатларни амалга оширмаслик, шахсий хатолар, министрнинг эҳтиётсиз айгилган фикрлари. Министрнинг 'истеъфога чиқиши унинг парламент билан 8 Констнтуции Государста Европейского Союза. Под об ще рсда ц исй м со вс т у п ительной с татьей д иректора Инс тит ута за конодательст в а и сравннгельного право ведение при Правительстве Росс ий ской Федера ции Л.А.Окунь ков а. -М.: Издательска я » группа НОРМА-ИНФРА М .1999.- 66 7с.

бўлган муносабатларида қийинчи-ликлар сабабли юзага келган бўлиши мумкин. Россия Федерациясида на Конституция, на "Россия Федерацияси ҳукумати тўғрисида"ги федерал конституциявий қонун федерал министрларнинг парламент олдидаги якка тартибдаги жавобгарли- гини эътиборга олмаган. Россияда федерал министрни мансабидан бўшатиш тўғрисидаги тўхтам Президент ва хукумат Раисининг бунга розилигини тахмин қилади (қайд этилган Федерал конституциявий қонуннинг 9-моддаси). Демак, уларнинг фикрлари қарама - қарши бўлиши хам мумкин бўлган ҳолахнинг эҳтимоли бор. Ҳукумат раиси- нинг Давлат Думасидаги кўпчиликка таянган пайтида, президентга ҳукумат раиси талабларига кўнмаслиги анчагина муаммо тўғдиради. Президент ҳукумат раисидан асоссиз бирор бир ҳукумат аъзосини истеъфога чиқарилишини талаб қила олиши ҳолатини тасаввур қилиш жуда қийин. Ҳар ҳолда назарий жиҳатдан ҳукумат раиси президентнинг бундай талабларини бажаришдан бош тортиши мумкин, лекин унда давлат бошлиғи билан низо келиб чиқиш хавфи мавжуд. Амалиётда Россия Президенти хукуматнинг ҳақиқий раҳба- ри ва ижроия ҳокимиятининг бошлиғи (таажжуб, Россия Федера- цияси Конституциясининг 110-моддасида ижроия ҳокимиятни ҳуку- мат амалга оширади деб, шу тармоқни ким бошқариши ҳақида тўхталиб ўтмаган). Президент ҳукумат раисини мажбурлаб ўзининг фикри билан қисоблашишига мажбур этувчи конституциявий имкониятларга эга. Шу борада федерал министрларнинг жавобгарлик чораси сифатида министрларнинг ваколатларини тугатиш масаласи юзасидан: у ўзига қандай қулай бўлса, шундай ҳолда бутун ҳуку- матни истеъфога чиқариши мумкин (117-модданинг 2-қисми). Тари-хий воқелик бунга мисолдир. Шундай қилиб, Россия ҳукумати аъзо-ларининг якка жавобгарлиги мавжуд ҳолат. Аммо федерал министр- ларнинг якка тартибдаги жавобгарлик инстанцияси бўлиб Давлат Думаси эмас, балки президент ва хукумат раиси хдсобланади. Феде- рал министрларнинг якка тартибдаги жавобгарлиги ҳукуматиинг ягона жамоа бўлишини таъминлайди ва министрларга уларнинг ваколатларини

обрўсизлантирадиган ахлоқпари туфайли ваколатла- рининг тугаши ҳолатларига ўз фикрларини билдиришларига имкон беради. Давлатнинг ҳар қандай органлари сингари қукумат ҳам ўз фао- лиятидаги ноқонуний ҳаракатлар сабабли жавобгарликка тортилиши мумкин. Ҳукуматнинг парламент жавобгарлиги одатда сиёсий жавоб- гарлик сифатвда тавсифланади. Суд жавобгарлигига тортиш жиноий ҳаракат натижасидаги жазоланадиган қолат ёки бошқа бир ғайриқо- нуний ҳаракат бажарилиши натижасилда содир бўлади, бу эса суд жавобгарлигининг сиёсий жавобгарлиқцан асосий фарқи бўлиб ҳисобланади. Парламент жавобгарлиги деб - ҳукумат томонидан ўтказиладиган сиёсий ҳаракат, бошқлрув фаолиятининг бажарилиши учун яқдил жавобгарликни ўз зимасига олишини билдиради. Парламент шаклида бошқариладиган давлатларда ҳукумат то олий .давлат вакиллик органида кўпчилик омонидан қўллаб- қувватланар экан қокимиятни қўлда сақлаб тураисради. Ишончсизликни билди- риш аниқ юридик шаклда амалга оширилиши керак, махсус парла- мент тартибига риоя қилинган ҳолда, ҳукуматга нисбатан "ишонч- сизликни билдириш" ёки "танбеҳ бериш" қарорини қабул қилиш сиёсий оқибатгагина олиб келади ва ўз-ўзидан ижро этувчи ҳоки-миятнинг аъзоларини тергов қилишга асос бўла олмайди. Одатда, кам овозга эга бўлиб қолган хукумат янгиси билан алмаштирилаци. Бироқ, маглубиятга учраган ҳукумат (расман - ҳокимиятларни бара- варлаштириш учун) истеъфога чиқиш муддатидан илгари парламент- ни (қуйи палатани) тарқатиб юбориши мумкин ва навбатдан ташқари сайловлар ўтказишни белгилайди. Истисно тариқасида бу ҳолат айрим давлатларда қабул қилинганидек, белгиланган вакт билан чегараланган ёки муайян жараён билан боглиқ бўлиши мумкин. Масалан, Францияда янги сайловлар ўтказилганидан сўнг бир йил мобайнида Миллий Мажлисни Президент лавозимини бажарувчи шахс тарқатиб юбориши мумкин эмас. Бироқ Миллий Мажлис ҳам юқоридаги ҳолатда танбеҳ бериш қарорини чиқаришга ҳаққи йўқ. Германия Федерал Республикасида Бундестаг ҳукуматга

ишончсиз-ликни билдириш билан бирга янги федерал канцлерни сайласа мағлу-биятга учраган ҳукумат Бундестагни тарқатиб юборишга хдққи йўқ. Классик конституциявий таълимотга кўра, ҳукуматнинг олиб бораётган сиёсати ва қабул қилган қарорлари учун министрлар ҳам умумжамоавий асосда жавобгардир, қайсики, у ёки бу министр бу қарорга қарши бўлган бўлса ёки умуман ҳукумат мажлисларида иш- тирок этмаган бўлса ҳам. Ҳамда ҳар бир министр ўз департаменти- нинг олиб бораётган фаолияти учун шахсан жавобгардир. Индивиду- ал (шахсий) жавобгарлик Буюк Британияда ҳозирда хдм қўлланилади. Мансаб фаолиятини суиистеъмол қилиш ёки жамоат тартиб қоидаларига мос келмаган ножўя ҳаракатлар билан боғлиқ ҳукумат аъзоларининг жавобгарлиги камдан-кам учрайдиган ҳолатга айланиб бормоқда. Кўпчилик давлатларда ҳукумат аъзолари Премьер министр тақдимига биноан президент томонидан тайинланади. Мана шу асосдан келиб чиқиб ҳукумат аъзоларини ҳукумат раҳбари олдида жавобгардирлар дейишимиз мумкин. Чунки хукумат раҳбари хоҳлаган министрни лавозимдан озод қилиши ва бошқаси билан алмаштириши мумкин. Шу сабабдан ҳозирги вактда гап кўпинча Премьер министрнинг жавобгарлиги хақида кетади. Хорижий давлатларнинг аксариятида хукуматнинг иарламент жавобгарлигини ҳаракатга келтириш механизми конституциявий қарорлар қабул қилиш орқали амалга оширилади. Лекин давлатлар тажрибалари турлича. Буюк Британияда Жамоа палатаси томонидан ҳукуматнинг ҳар қандай дастурига салбий овоз бериши ҳукуматга нисбатан ишончсизлик билдириш билан тенг ҳисобланади. Италия Конституциясининг 95-моддасига' 9 биноан, ҳукумат таклифларига нисбатан Парламент палаталаридан бирининг қарши овоз бериши албатта хукуматнинг истеъфога чиқишини келтириб чиқармайди. Италияда ҳукуматга 9 Констнтуции Государста Европейского Союза. Под об ще рсда ц исй м со вс т у п ительной с татьей д иректора Инс тит ута за конодательст в а и сравннгельного право ведение при Правительстве Росс ий ской Федера ции Л.А.Окунь ков а. -М.: Издательска я » группа НОРМА-ИНФРА М .1999.-438с.

ишончни рад этиш, рад этиш сабаблари кўрсатилган ҳолда ифода этилиш зарур. Буюк Британияда эса шу ҳолат учун далил келтириш шарт эмас. Ишонч тўғрисидаги савол хукумат томонидан ҳам парламент томонидан ҳам қўйилиши мумкин. Ҳукумат номидан ишонч тўғри- сидаги саволни Премьер министр қўяди. Парламент номидан эълон қилкнадиган ишончсизлик тўғрисидаги қарор қоида тариқасида бир гуруҳ депутатларнинг имзоси билан тасдиқланиши шарт. (Франция, Испания, Италияда имзо чеккан депутатлар сони депутатлар умумий сонининг 1/10 қисмидан кам бўлмаслиги шарт). Ишончсизлик тўгри- сидаги қарорга имзо чеккан депутатлар агарда уларникг бу қарор- ларига депутатларнинг мутлақ хўпчилиги овоз бермаса бу сессия давомида яна бунақанги таклиф билан чиқишлари мумкин эмас. Ишончсизлик билдириш тўгрисидаги қарорни ҳукуматга киритиш ва уни овозга қуйиш орасида муайян вақт бор. Францияда бу муддат 2 сутка, Италияда - 3 кун, Испанияда - 5 кун. Бу вақгни ҳукумат махфий музокаралар ўтказишга ва парламент аъзоларига нисбатан тазйиқ ўтказишга сарфлаши мумкин. Ишончсизлик тўгрисидаги қарорни қабул қилиш учун, овоз- ларнинг мутлақ кўпчилиги талаб этилади. Агар бир гуруҳ депутатлар томонидан киритилган ишончсизлик тўғрисидаги қарорга кўпчилик депутатлар овоз бермаса, қарор рад этилган ҳисобланади. Ҳукумат учун берилган овозлар ва бетараф овозлар ҳисобга олинмайди. Бундай тартиб биринчи навбатда ҳукумат учун фойдалидир, чунки бошқа усул билан овоз берилса эди ҳукуматга берилган овозларнинг сони камроқ бўлиши мумкин. Германия Федератив Республикасида "ишончсизликни конструктив билдириш" усули мавжуд. Парламент- Я мутлақ кўпчилик томонидан ишончсизлик билдирилиши хукумат нинг истеъфога чиқиши учун камлик қилади. Бунинг учун янги Канцлер номзоди кўпчилик овози билан маъқулланиши керак. Бундай шарт бажарилмаган тақдирда Бундестаг муддатидан илгари тарқатиб юборилиши мумкин.

Бундай ҳодиса Германия Федератив Республикасида фақатгина 1982 йилда социал - либерал иттифоқ христиан либералларга алмаш-тирилганда юз берган. Германиянинг ишончсизликни конструктлв билдириш усули Испанияда ҳам қабул қилинган. Дунёдаги барча парламентар ва президентлик республикаларида конституциявий қонунчилик ҳукумат раҳбарининг ёки ҳукумат аъзоларининг жиноят содир этганликлари учун суд жавобгарлигига тортишни ўзида акс эттирган. Айблов парламент ёки қуйи палата номидан амалга оширилади. Ишни кўриб чиқиш ва қарор қабул қилиш аслида юқори палата ихтиёрида (Америка Қўшма Штатлари) Конституциявий суд (Италия, Германия) ёки айнан шу мақсад учун ташкил этилган суд органи (Франция). Агар судлов Президент фаолияти устидан амалга оширилаётган бўлса бу иш юқори Одил Судлов палатаси томонидан, агар судлов ҳукумат аъзоси устидан бўлса бунда бу иш Одил Судлов палатаси томонидан амалга оширилади. Ижроия ҳокимиятини амалда назорат қилиши турли давлатларда турличадир. Парламентда бир партия ёки ташкиллашган расмий гуруҳ мутлақ кўпчиликни ташкил этса, қарши томоннинг ҳукуматга билдирган ишончсизлиги амалда натижасиз қолади. Парламентида мутлақ кўпчиликп I ташкил этувчи гуруҳ мавжуд бўлмаган давлатларда жавобгарлик ииститути кўпроқ қўлланилади. Ҳукуматга нисбатан ишончсизлик билдирилиши ҳукумат сиёсати-нинг тубдан ўзгаришига олиб келмас.шги мумкин. Кўпинча у ҳуку- мат таркибвда жиддий ўзгаришга ҳам олиб келмайди. Жаховдаги турли давлат Конституцияларида ҳукумат аъзолари- нинг жавобгарлик масалалари ҳам ўз ифодасини топган. Шундай қилиб, ҳукумат аъзоларига нисбатан коиституциявий - ҳуқуқий жавобгарлик инстанцияси бўлиб, биринчидаи, Парламент, унинг палатаси (Словакия Конституциясининг 116-моддаси), иккин- чидан, давлат раҳбари (масалан, Грузия Конституциясининг 79, 80-моддалари' Грузия Президенти олдида ҳукумат аъзоларининг жавобгарлигини белгилайди, қолбуки унинг фармони билан министр эгаллаб турган мансабидан озод этилиши мумкин),

учинчидан, хукуматнинг ўзи ёки унинг раҳбари (Венгрия Конституциясининг 39 параграфига биноан ҳукумат аъзолари ўз фаолияти учун хукумат олдида жавобгардирлар ва унинг олдида ҳисоб беришга мажбурдир-лар), тўртинчидан, суд ва махсус ташкил этилган органлар (Греция Конституциясининг 8б-моддасига биноан, министрларга қарши айблов, Парламент раиси ташкил зтадиган махсус суд орқали кўри- лади). Бундан ташқари бир қанча конституциялар ҳукумат аъзолари- нинг бирданига бир неча инстанциялар олдида жавобгарлигини назарда тутади. Масалан, Литва Конституциясининг 96-моддасига биноан, министрлар уларга топширилган вазифаларни бажариш юзасидан раҳбарликни амалга ошираётганда, Сейм, Президент ва Премьер - министр олдида жавобгардирлар. Одатда, конституциявий - ҳуқукий нормалар хукумат аъзолари-нинг конституциявий - хуқуқий жавобгарлигига асос бўла оладиган ҳолатларни аниқ ҳолда камдан - кам ифода этади. Тарихий мисол сифатида, қуйидагиларни келтириш мумкин, биринчидан, 1791 йидда қабул қилинган Франция Конституциясининг 4 - бўлим, 2 - бобига биноан, қонун чиқарувчи орган министрларга нисбатан ноаниқ асослар доирасида айб қўйиши мумкин: жамоат хавфсизлиги ва конституцияга тажовуз қилиши, шахсий мулк ва эркинликка тажовуз қилиши, керакли нарсаларга сарфланадиган маблағларни сарфламай уни исроф қилиши, ва, иккинчидан, янаям ноаниқ белгиланган министрлар жавобгарлигининг асослари бўлиб қуйидагилар ҳисоб- ланади: "Министр икки ҳолатда судланади: қачонки ўзининг ҳоки мият ваколатларидан четга чиқса ёки қачонки унга ёвузликни олдиии олиш учун берилган ваколатлардан фойдаланмаса". Шу қаторда министрларнинг жавобгарлигини аниқ белгилаган асослар шахсий хоқишларни бартараф зтиш ёки турли - хил сиёсий йўл тутишларни йўқ қилиш учун зарур. Ҳукумат аъзолари консти- туциявий - ҳуқуқий жавобгарлигининг қуйидаги замонавий асослари-ни келтириб ўтиш мумкин. 1. Конституция ёки қонунни бузиш. Польша Конституцияси- нинг 156- моддасига мувофиқ Министрлар Кенгаши аъзолари Консти- туция ёки

қонунларни бузганлик ҳолатлари учун жавобгардирлар. 115 депутат ёки презвдент ташаббуси билан Сейм Министрлар кенгаши аъзоларини Давлат Трибунали олдида конституциявий - ҳуқуқий жавобгарликка тортилиши ҳақида қарор қабул қилади. Австрия Федерал конституциявий канунининг 76 ва 142-моддаларига асосан, Миллий кенгаш Федерал , ч укумат аъзоларига қарши Конс-титуциявий суд томонидан кўриладиган қонунни бузаётганликлари айбини қўйиши мумкин. 2. Таалуқли бўлмаган мажбуриягларни бажариш. Ҳукумат аъзолари шак-шубҳасиз уларга юклатилган мажбуриятларни виж донан бажаришлари, айрим ҳолларда, масалан, Нидерландия Консти- туциясининг 49-моддасига 129 мувофиқ мансабни эгаллаш олдидан улар қасамёд ичишлари талаб этилади ва уни амалга оширишлари учун жавобгардирлар. Дания Конституциясининг 16 – бўлимига 10 биноан министрлар бурчларини мансабларига тегишли бўлмаган ҳолда бажарганлари учун мансабдан четлаштирилишлари мумкин, Греция Конституциясининг 85-моддаси эса, министрлар Кенгаши аъзолари ўзларининг фаолиятлари доирасида янглишганликлари учун жавобгардирлар тартибида ифодаланган. 3. Бир-бирига мос келмайдиган фаолият натижасида қону ний талабларнинг бузилиши. Бир қатор мамлакат конституциялари ҳукумат аъзолари ваколатларини амалга ошириш тартибини бузган ҳолатда ўз лавозимидан айрилиши билан боғлиқ бўлган аниқ қонун талабларини қамраб олган (масала) , Молдавия Конституциясининг 100- моддаси). 11 Одатда, ҳукумат ш чоси бир вақгнинг ўзида иккита давлат мансабини эгаллашга, бошқа касб фаолиятни амалга ошириш га ҳакли эмас (Швеция Бошқарув шаклларининг 9 параграфи, 6- боби, Франция 10 Констнтуции Государста Европейского Союза. Под об ще рсда ц исй м со вс т у п ительной с татьей д иректора Инс тит ута за конодательст в а и сравннгельного право ведение при Правительстве Росс ий ской Федера ции Л.А.Окунь ков а. -М.: Издательска я » группа НОРМА-ИНФРА 11 Констигуции мира (Сборник конституций государств мира.Т.1) Сост. и автори всгупителних статей У.Таджиханон, А.Х.Саидов. -Т.: Акалеми» МВД Республики Узбекистан»), 1997. С.325.

Конституциясининг 104-моддаси), шунингдек тадбиркорлик билан шуғул- ланишга ёки фойда олиш мақсадида бўлган корхонанинг бошқарув таркибига киришга ҳақли эмас (Россия Федерацияси Асосий қону- нининг 66-моддаси). 12 Россия Федерацияси Конституциясида ми- нистрлар бошқарув фаолиятлари доирасига зид келувчи вазифалар ёритилмаган бўлсада, "Россия Федерациясининг ҳукумати тўғриси- да"ги конституциявий қонуннинг 11- моддасида, бу тартибдаги фаолият турлари учун бир қатор чекловлар белгиланган, лекин ми-нистрларнинг бу қоидаларни бузганлик ҳолатлари учун жавобгарлик тартиби белгиланмаган. 4. Ишончни йўқотиш. Бу асос министрлар ва ҳукумат парла мент ишончидан фойдаланишлари керак бўлган, бошқаруви парла ментар ва аралаш шаклга эга бўлган давлатларда мавжуд (Греция Конституциясининг 84-моддаси). "Швеция Бошқарув шакллари"нинг 6-боб 5 параграфига биноан, агарда Риксдаг министр ишончни қозона олмади деб белгиласа, талъман (парламент раиси) уни истеъфога жўнатади. 5. Ҳукумат аъзосининг мажбуриятларни амалга оширишига зид келувчи ҳаракатларни (жиноятлар) содир этиши. "Швеция Бошқарув шакллари"нинг 3 параграф 12-бобига асосан, министрлар нинг ўз хизмат бурчларини бажараётганликлари ва хукумат иш ларини олиб бораётганликларини текшириши керак бўлган Риксдаг конституциявий комиссия айблови бўйича министрни ўз бурчларини бажараётганда содир этган жинояти учун жавобгарликка тортади, агарда у шу вақтда ўз хизмат бурчлари остида ҳаддан зкёд локайдлик қилган бўлса. Министрлар бошқа шахслар ҳаракати учун жавобгар бўлишлари мумкин. Масалан, маълумки, айрим конституциялар ҳукумат аъзо ларига нисбатан жавобгарликни назарда тутади, қайсики давлат раҳбари (ёки х.укуматнинг) 12 Констнтуции Государста Европейского Союза. Под об ще рсда ц исй м со вс т у п ительной с татьей д иректора Инс тит ута за конодательст в а и сравннгельного право ведение при Правительстве Росс ий ской Федера ции Л.А.Окунь ков а. -М.: Издательска я » группа НОРМА-ИНФРА М .1999.485с.

тасдиқлаган қарорлари натижасида келиб чиқувчи оқибатлар учун. Давлат раҳбари қарорини тасдиклаган ми- нистр шунинг учун ҳам жавобгар бўлади (Бельгия Конституция сининг 106-моддаси). " Шу билан биргаликда айрим ҳолларда давлат рақбарининг оғзаки ёки ёзма кўрсатмаси ҳеч қандай ҳолатда ҳам министрни жавобгарликдан озод қила олмаслиги алоҳида таъкидлан- ган (Бельгия Конституциясининг 102-моддаси, Греция Конститу- циясининг 85- моддаси). 13 Ҳукумат аъзоларига нисбатан қуйидаги конституциявий - ҳуқуқий жавобгарлик чоралари кўлланилиши мумкин. 1. Ваколатлардан маҳрум бўлиш (вақтинча тухтатиш). Бир инчидан, министр ўз ваколатларидан импичмент тартибида маҳрум 6ўлиши мумкин. Масалан, Дания Конституциясининг 16 – бўлимига асосан, министрлар мансабларига тааллукли бўлмаган мажбурият- ларни бажарганликлари учун қирол ёки Фолкетинг томонидан уларга импичмент эълон қилиниши мумкин ва шу импичментни қиролик- нинг Олий суди амалга оширади. Грузия Конституциясининг 64-моддасига асосан, министрлар импичмент тартибида Парламент томони дан Конституцияга ҳал қилишганликлари, давлатга хиёнат килган ликлари учун мансабларидан четлашт филишлари мумкин. Иккинчидан, ҳукумат аъзолари чақириб олинишлари мумкин. Чақириб олиш, одатда, конституцияв -ҳуқуқий жавобгарликнинг бошқа, ишончсизликни ифода қилш чорасидан сўнг амалга оши- ради. Словакия Конституциясининг 116-моддасига мувофиқ Миллий кенгаш айрим ҳукумат аъзоларига шончсизлшсни ифода қилиши мумкин, бу ҳолда президент ҳукумат 1 ъзосини чақириб олади (модо- мики уни ўзи тайинлаган); президенгга ҳукумат аъзосини чақириб олиш таклифини ҳукумат раиси ҳгм киритиши мумкин. Шунга ўхшаш масала Полша Конституциясининг 159- моддасида ҳам белгиланган. 13 Констнтуции Государста Европейского Союза. Под об ще рсда ц исй м со вс т у п ительной с татьей д иректора Инс тит ута за конодательст в а и сравннгельного право ведение при Правительстве Росс ий ской Федера ции Л.А.Окунь ков а. -М.: Издательска я » группа НОРМА-ИНФРА

Ирландия Конституциясининг 28-моддасига мувофиқ, ҳуку- мат аъзоси Премьер - министр талабларига бўйсунмаса, унинг Давлат Президенти томонидан ўз мажбуиятларини амалга ошириши тўхтатиб қўйилиши мумкин. 2. Баҳоловчи копституциявий - ҳуқуқий санкциялар. Литва Конституциясининг 61-моддасига мупофиқ сўровга министр томони дан берилган жавоб муҳокама қилинганидан кейин Сейм бу жавобни қониқарсиз деб қарор қилиши мумкин. Эстония Конституциясининг 97- моддаси Давлат Мажлиси ўзининг қарори билан министрга ишоИчсиз- лигини билдириши мумкин деган тушунчани белгилайди. 3. Констнтуцняга (қонунга) мос келмайднган министрлар актларини бекор қилиш. Болгария Конституциясининг 107-моддасига мувофиқ, Министрлар Кенгаши министрларнинг қонунга мос келмай- диган ёки "нотўғри актлари"ни бекор килади. Полша Конституциясининг 149- моддасига мувофиқ Министрлар Кенгаши ми-нистрнинг фармойиш ва буйруқларини бекор қилиши мумкин. Куба Конституциясининг 96- моддасига мувофиқ, агар министрларнинг, марказий идора раҳбар- ларининг фармойишлари катта ҳуқуқий кучга эга бўлган нормаларга юқори даражадаги нормаларга зид келса, Министрлар Кенгаши уларни бекор қилиши ёки ҳақиқий эмас деб эълон қилиши мумкин. Конституциявий - ҳуқуқий жавобгарликнинг махсус субъекти сифатида ҳукумат раҳбарини кўрсатиш мумкин. Бир томондан, ҳукумат раҳбари ҳам қолган бошқа ҳукумат аъзолари сингари белгиланган тартиб ва асосларда конституциявий - ҳуқуқий жавобгарликка тортилади ("Шве ция Бошқарув шакллари"нинг 6-боб 5 параграфи, Ирландия Консти туциясининг 28-моддаси). Бошқа томондан конституциявий - хуқуқий жавобгарликнинг субъекти сифатида хукумат раҳбари мавқеи, одатда, айрим ўзига хос хусусиятларга эга. Хусусан, у ҳукумат фаолиятини муво- фиклаштиради, умумий сиёсатнинг асосий йўналишларини белгилайди, шунингдек айрим бошқа соҳалар учун жавобгардир (Болгария Консти туциясининг 108-

моддаси, Италия Конституциясининг 95-моддаси, Гер- мания Федератив Республикаси Асосий қонунининг 65-моддаси). Бундан ташқари, Мадагаскар Конституциясининг 63-моддасига мувофиқ, Премьер - министр министрликлар фаолиятини мувофиқлаштириш фаолияти учун ҳам жавобгардир. Баъзи мамлакатларда, айнан, ҳукумат раиси номига парламент томонидан ишончсизлик вотуми билдирилиши мумкин, шунинг натижасида ҳукумат рақбари вазифасидан озод этилади (Непал Крнституциясининг 36-моддаси). Ҳукумат аъзолари ўз мажбуриятларини амалга ошириши жараё- нидаги ҳаракатлари (шунингдек, айтган фикрлари) учун конституциявий - ҳукуқий нормалар билан жавобгарлик белгиланмаган ҳолатлар жуда кам. Шу билан бир каторда Бельгия Конституциясининг 101-модцаси министр- лардан ҳеч бири ўз вазифасини бажараетган пайтида билдирган фикри учун жавобгар эмаслигини кўзда тутади. Ҳукумат фаолиятининг барқарорлигини таъминлаш конунчилик органининг биринчи даражадаги вазифасидир.

Адабиётлар 1. Муаллифлар жамоаси — Ўзбекистон Республикаси мустақил давлат. — Т., 1995. 2. Азизхўжаев А.А. Ҳокимият тақсимланиши таомилининг амалий ифодаси. — Т., 1994 йил, “Ҳаёт ва қонун”, 2-сон. 3. Файзиев М.М. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги аъзоларининг ҳуқуқий статуси. “Ўзбекистон Республикаси — мустақил давлат”. — Т., “Адолат”, 1995. 4. Тожихонов У.Т. Истиқлолимизнинг ҳуқуқий негизи. — Т., 1994. 5. Бурхонова Ф. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги. “Ўзбекистон Республикаси — мустақил давлат”. — Т., “Адолат”, 1995. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод Ислок Абдуганиевич Каримовнинг таржимаи ҳоли ва дастури (ўзбек ва рус тиллари). Т. Ўзбекистон, 1999 й 7. Саидов А.Х. Султонов С.А. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва инсон ҳуқуқлари. Т. «Адолат», 1998 8. Саидов А.Х. Султонов С.А. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва инсон ҳуқуқлари. Т. «Адолат», 1998 9. Ислом Каримов Конституция тўғрисида (Ўзбекистон Республикасининг Конституциясини ўрганувчиларга ёрдам) /тузувчилар: юридик фанлар докторлари, профессорлар А.Саидов, У.Тожихонов. –Т., «Академия» ноширлик маркази, 2001. –156 б. 10. Ахмедов Д.К. Хорижий мамлакатлар давлат (конституциявий) ҳуқуқи курсини ўрганиш юзасидан ўқув-услубий тавсиянома. Т –1999 11. А.А.Азизхўжаев Давлатчилик ва маҳнавият/ Масҳул мухаррир О.Т.Хусанов/. –Т.: Шарк, 1997

O'xshashlar

Тадбиркорларнинг ҳуқуқлари, бурчлари, жавобгарлиги ва ҳуқуқий кафолатлари

Парламент иш тартиби ва парламент аъзоларининг ҳуқуқий мақоми

Ҳукуматни тузиш, унинг таркиби ва бошлиғи ( Хукуматни тузиш, унинг таркиби ва бошлиги )

Тезкор-қидирув фаолияти ходимлари ва уларнинг оила аъзоларининг, шунингдек тқфни амалга оширишга кўмаклашган шахсларни ижтимоий-ҳуқуқий ҳимояси

Тезкор-қидирув фаолияти ходимлари ва уларнинг оила аъзоларининг, шунингдек тқфни амалга оширишга кўмаклашган шахсларни ижтимоий-ҳуқуқий ҳимояси