Маҳсулот етказиб бериш шартномаси - Huquqshunoslik - Referatlar

Маҳсулот етказиб бериш шартномаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

149.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Маҳсулот етказиб бериш шартномаси Маҳсулот етказиб бериш тушунчаси ва ҳуқуқий белгилари. Маҳсулот етказиб бериш шартномасига мувофиқ тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган маҳсулот етказиб берувчи-сотувчи шартлашилган муддатда ёки муддатларда ўзи ишлаб чиқарадиган ёхуд сотиб оладиган товарларни сотиб олувчига тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш учун ёки шахсий, оилавий мақсадларда, рўзғорда ва шунга ўхшаш бошқа мақсадларда фойдаланиш билан боғлиқ бўлмаган бошқа мақсадларда фойдаланиш учун топшириш, сотиб олувчи эса товарларни қабул қилиш ва уларнинг ҳақини тўлаш мажбуриятини олади (ФКнинг 437-моддаси). Маҳсулот етказиб бериш шартномаси товарлар олди-сотдиси бўйича тадбиркорлик фаолиятини амалга оширувчи субъектлар ўртасида қўлланадиган ва энг кўп амалиётда учрайдиган шартномалардан биридир. Ушбу шартнома моддий неъматларни бир шахсдан бошқа шахсга ўтишини таъминлайди. Бу эса ўз навбатида иқтисодий муносабатларни ривожланишига олиб келади. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси олди-сотди шартномасининг алоҳида тури бўлиб ҳисобланади. Ушбу шартномани айрим ҳолларда тадбиркорлик ёки савдо олди-сотдиси деб аташади. Агар тарихга назар ташласак собиқ иттифоқ даврида маҳсулот етказиб бериш шартномаси ўрнини унинг бир кўриниши бўлмиш товарларни давлат эҳтиёжлари учун етказиб бериш шартномаси тўлиқ эгаллаб, уни сиқиб қўйган эди. Чунки ўша даврдаги режали иқтисодни юритиш учун давлатнинг олди-сотдига оид фуқаролик-ҳуқуқий муноса батларга аралашуви оддий ҳол эди. Шартнома тарафларининг тенг эмаслиги ва шартномаларни олдиндан белгиланган тартибда режа асосида тузилиши хусусий ҳуқуқнинг асосий тамойилларига тўғри келмасди.

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикаси ўзини мустақил давлат деб эълон қилди ҳамда демократик ҳуқуқий давлат фуқаролик жамиятини қуришни ўз олдига мақсад қилди. Мулк шакллари ўзгарди, эркин бозор иқтисодиёти муносабатларини шакллантириш йўлида катта ишлар амалга оширилди. Фуқаролар (жисмоний шахслар)нинг тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишларига кенг имкониятлар яратилди. Ушбу ўзгаришлар фуқаролик ҳуқуқий муносабатларда иштирок этаётган субъектларнинг шартнома тузиш эркинлиги, тарафларнинг тенглиги, қонун устуворлиги каби тамойилларини амалда таъминланишига олиб келди. Жумладан, маҳсулот етказиб бериш шартномаси ҳам бундай ўзгаришлардан сўнг ўзини хусусий ҳуқуқнинг нормал шартномалари қаторига кириб, олди-сотди шартномаларига хос ҳусусиятларини шакллантирди. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси улгуржи олди-сотди шартномаси туркумига киради. Шунингдек маҳсулот етказиб бериш шартномаси хўжалик шартномаси ҳисобланади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг ҳуқуқий белгилари. Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг ҳуқуқий белгилари олди-сотди шартномасининг ҳуқуқий белгиларига ўхшаш. Жумладан унинг биринчи ҳуқуқий белгиси шартнома икки томонламалиги. Яъни шартномада иштирок этаётган иккала тарафда ҳам ҳуқуқ, ҳам мажбурият юзага келади. Иккинчи ҳуқуқий белгиси шартнома ҳақ бараварига тузилиб, яъни етказиб берилган маҳсулот учун маҳсулот етказиб берувчига ҳақ тўланади. Учинчи ҳуқуқий белгиси консенсуал шартномалар турига кириши. Яъни, маҳсулот етказиб бериш ҳақида тарафлар келишган ва улар ўртасидаги ушбу келишув қонун билан белгиланган тартибда ва шаклда расмийлаштирилган пайтдан шартнома бўйича ҳуқуқ ва мажбуриятлар юзага келади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардир:

www.arxiv.uz 1. Шартнома предметига бўлган товар билан бирга унга бўлган мулкий ҳуқуқ ҳам сотувчи (маҳсулот етказиб берувчи)дан сотиб олувчига ўтади. 2. Шартнома субъектлари фақат тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган шахслар (юридик шахс тузмасдан тадбиркорлик лицензия асосида тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган жисмоний шахслар ва юридик шахслар) бўлиши мумкинлиги. 3. Шартнома сотувчи томонидан ишлаб чиқариладиган ёки сотиб олинадиган товарлар юзасидан тузилиши. 4. Шартномада тарафлар ўртасидаги муносабатлар одатда бир йил, ундан узоқроқ муддатга ҳамда тарафларнинг ўзаро келишувига кўра белгиланган муддатлар ичида давом этиши мумкин. Олди-сотди шартномасидан фарқли равишда бу шартномада шартномавий алоқалар кўп мартали ва узоқ муддатли ҳисобланади. Чунки маҳсулот етказиб бериш шартномасида товарни жўнатиш кўп марта амалга оширилади ва бу жараён олдиндан белгилаб олинган жадваллар асосида амалга оширилади. Олди-сотди шартномасида эса сотувчининг сотиб олувчига товарни топшириши билан шартномавий алоқалар барҳам топади. 5. Шартнома предмети сотувчи томонидан фақат тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш учун ёки шахсий, оилавий мақсадларда, рўзғорда ва шунга ўхшаш бошқа мақсадларда фойдаланиш билан боғлиқ бўлмаган бошқа мақсадларда фойдаланиш учун сотиб олувчига топширилишдиган товарлар ҳисобланади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг элементлари. Шартнома тарафлари. Шартномада сотувчи сифатида маҳсулот етказиб берувчи намоён бўлади. Маҳсулот етказиб берувчи – тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган товар ишлаб чиқарувчи ёхуд товарларни сотиб олиб уни сотиб олувчига сотувчи (жисмоний ёки юридик) шахс. Сотиб олувчи - фақат тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш учун ёки шахсий, оилавий мақсадларда, рўзғорда ва шунга ўхшаш бошқа мақсадларда

www.arxiv.uz фойдаланиш билан боғлиқ бўлмаган бошқа мақсадларда фойдаланиш учун товар мулк қилиб олувчи шахс (жисмоний шахс, юридик шахс ва давлат). Шартнома предмети – муомаладан чиқарилмаган ҳар қандай ашёлар шартнома предмети бўла олади. Улар аксарият ҳолларда турига хос аломатлари билан белгиланади. Аммо қонун хусусий аломатларга эга бўлган ашёларни шартнома предмети бўлишига тўсқинлик қилмайди. Кўпинча шартнома тузиш вақтида маҳсулот етказиб берувчи ушбу товарга эга бўлмайди. Фуқаролик кодексининг 437-моддасида шартнома предметини маҳсулот етказиб берувчи ишлаб чиқарадиган ёки сотиб оладиган товарлар ташкил қилиши айтиб ўтилган. Аммо ушбу қоидага жуда ҳам жиддий қарамаслик лозим. Чунки бизга маълумки маҳсулот етказиб берувчига қонунда назарда тутилган бошқа йўллар орқали (маҳсулотни қайта ишлаш, юридик шахсни қайта ташкил қилинаётганда ҳуқуқий ворислик асосида ва бошқалар) ҳам мулкий ҳуқуқлар ўтиши мумкин. Шунингдек, товарга нисбатан мулкий (ва бошқа ашёвий) ҳуқуқларга эга бўлмаган шахслар ҳам ушбу шартномада маҳсулот етказиб берувчи сифатида қатнашиши мумкин. Мисол учун насияга олинган товарлар олди-сотисида. Шартнома баҳоси. Шартнома баҳосига доир алоҳида қоида қонунлар билан белгиланмаган. Шартнома предмети - товар баҳосини белгилашда тарафлар эркин бўлиб, шартнома баҳоси тарафлар ўзаро келишуви асосида, товарнинг хусусиятидан келиб чиқиб белгиланади. Олди-сотди шартномаларига оид умумий қоидаларга кўра баҳо шартноманинг муҳим белгиси ҳисобланмайди. Товар баҳоси тарафлар ўзаро келишувига кўра шартномада аниқ қиймат мисолида кўрсатилмаслиги ҳам мумкин. Жумладан, товар етказилиб берилаётган даврдаги бозор нархини назарда тутиши мумкин. Аммо айрим турдаги товарларнинг нархлари давлат томонидан қатьий қилиб белгиланиб қўйилиши ва тартибга солиб турилиши мумкин. Шартноманинг муддати. Шартнома муддати унинг муҳим шартларидан бири ҳисобланади. Барча олди-сотди шартномалари каби маҳсулот етказиб

www.arxiv.uz бериш шартномасида ҳам шартнома шартларини аниқ бажарилиши учун тарафлар шартнома муддатларини аниқ келишиб олишлари шарт. Албатта шартнома муддати деганда унинг амал қилиш муддатига биринчи навбатда тўхталиш керак бўлади. Шунингдек, маҳсулот етказиб бериш шартномаси хусусиятидан келиб чиқиб, унда оралиқ ва шартноманинг муҳим мажбуриятларини белгилаб қўйилиши учун ишлатиладиган муддатлар мавжуд бўлиши мумкин. Юқорида айтиб ўтганимиздек, маҳсулот етказиб бериш шартномаси узоқ муддатли шартномалардан биридир. Умумий қоидага кўра шартнома асосан бир йилгача бўлган муддатга ёки бир йилдан ортиқ муддатга ёинки тарафлар ўзаро келишувига биноан бошқа муддатга тузилиши мумкин. Шартнома муддати шартноманинг муҳим шартларидан бири бўлганлиги туфайли қонуншунос агарда шартномада тарафлар томонидан муддат масаласи ҳал қилинмай қолдирилган бўса, ушбу шартнома бир йилга тузилган деб ҳисобланиши тўғрисидаги қоидани белгилаб қўйди. Агар узоқ муддатли шартномада етказиб берилиши лозим бўлган товарлар миқдори ёки шартноманинг бошқа шартлари бир йилга ёки ундан ортиқ муддатга белгаланган бўлса, шартномада тарафларнинг бу шартларни шартноманинг амал қилиш муддати тугагунга қадар кейинги даврлар учун келишиб олиш тартиби белгиланиши лозим. Шартномада бундай тартиб бўлмаса, шартнома тегишлича бир йилга ёки шартнома шартлари келишилган мудлатга тузилган ҳисобланади. Узоқ муддатли шартнома тарафларидан бири етказиб берилиши лозим бўлган товарлар миқдорини ёки шартноманинг бошқа шартларини кейинги даврлар учун шартномада белгиланган тартибда келишиб олишни рад қилган ёки ундан бош тортган тақдирда бошқа тараф тегишли даврларда товарларни етказиб бериш шартларини белгилаш тўғрисидаги ёхуд шартномани бекор қилиш тўғрисидаги талаб билан судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга (ФК 438-модда).

www.arxiv.uz Шартноманинг шакли ва тузиш тартиби. Маҳсулот етказиб бериш шартномасини шакли ва тузиш тартибига доир масала ФКда унинг ўзига хос ҳусусиятини инобатга олган ҳолда атрофлича очиб берилган. Аксарият ҳолларда ушбу шартнома ёзма шаклда тузилади. Аммо шартномалар шаклига нисбатан ўрнатилган умумий қоидалардан келиб чиқиб, маҳсулот етказиб бериш шартномаси оғзаки шаклда тузилиши ҳам мумкин. Унинг фақат ёзма шаклда тузилиши шарт деб белгиланиши нотўғри бўлади. Мисол учун шартнома агарда минимал ойлик иш ҳақининг 10 бараваридан кам суммага тузилса ҳамда шартнома тарафлари юридик шахс тузмасдан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслар бўлса улар ўртасидаги шартнома оғзаки шаклда тузилиши мумкин. Бунда ҳеч қандай қонунбузарликка йўл қўйилмаган бўлади. Амалиётда бунга ўхшаш ҳолатларни кузатиш мумкин. Улгуржи савдо бозорларида савдо қилаётган сотувчи-тадбиркорлар сотиб олувчи-тадбиркорларга аҳолига дўконлари орқали сотишлари учун товарлари сотганда оғзаки шаклда шартнома тузилишини кўп учратганмиз. Аммо хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятини тартибга солиш мақсадида ФКда 439-моддаси ўрнатилган бўлиб, унинг талаблари ушбу шартномани ёзма шаклда тузилиш тартибини белгилайди. Бу талаблар тарафлар шартномани ёзма шаклда тузиш учун келишганда ва шартнома шартларига нисбатан ўрталигида келишмовчиликлар юзага келганда амал қилади. Жумладан, оферент юборган шартнома лойҳасининг акцептини эмас, балки қарши офертани олганда 30 кунлик муддатда шартнома шартларини келишиш чораларини кўриши (имконият бўлса, бошқа тараф билан биргаликда) ёки шартнома тузишни рад этишини бошқа тарафга ёзма равишда билдириши лозим бўлади. Албатта бундай 30 кунлик муддат оферент илк бор юборган шартнома лойиҳасини олган акцептантга ҳам берилади. У ўзининг эътирозларини оферентга ёзма шаклда келишмовчиликлар баённомасини тузган ҳолда ёки шартноманинг бошқа вариантини юбориши керак бўлади.

www.arxiv.uz ФКнинг 439-моддасида ишбилармонликнинг энг улуғ қоидалари ва этикасини кузатиш мумкин. Яъни, маҳсулот етказиб бериш шартномаси шартлари бўйича келишмовчиликлар баённомасини олган, бироқ шартнома шартларини келишиш чораларини кўрмаган ва шартнома тузишни рад этишни 30 кунлик муддатда бошқа тарафга маълум қилмаган тараф шартнома шартларини келишиб олишдан бош тортиш оқибатида етказилган зарарни қоплашга мажбур бўлади. Сulpa in contrahendo (сўзма сўз таржима қилганда: шартнома тузиш жараёнидаги айб) деб номланган бу ҳолат шартномадан ташқари зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар (делект)га мисол бўла олади. Шартноманинг мазмуни. Маълумки, шартномаларнинг мазмунини тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ташкил этади. Сотувчининг мажбуриятларига сотиб олувчига товарларни тўлиқ барча керакли жиҳозлари ва ҳужжатлари билан келишилган миқдорда, ассортиментда ва комплектда, белгиланган сифатдаги, ўрамдаги ва турдаги шунингдек учинчи шахсларнинг ҳуқуқларидан холи ҳолда топшириши киради. Сотувчининг бундай мажбуриятлари олди-сотди шартномаларига нисбатан ФКнинг 29-бобини 1-§ талабларига риоя қилиши жумладан, 398, 400, 402, 403, 414-моддалари талабларига кўра амалга ошириши талаб этилади. Шунингдек, тарафлар келишувига мувофиқ 423-модда талабларига кўра товарни суғурталаниши сотувчи зиммасига юкланиши ҳам мумкин. Товарни сотиб олувчига етказиб бериш мажбурияти товарни сотиб олувчига (ёки шартномада у кўрсатган қабул қилиб олувчи учинчи шахсга) ортиб юбориш орқали амалга оширилади. ФКнинг 440, 441 ва 442-моддалари мазмунидан маҳсулотни етказиб бериш сотувчининг зиммасида эканлиги анлашилади. Шундай экан бундан келиб чиқиб агар товарни етказиб берилиши ҳақида шартномада ҳеч қандай шартлар белгиланмаган бўлса товарни етказиб бериш мажбурияти сотувчи зиммасида бўлади. Маҳсулот етказиб берувчи шартномада белгиланган шартларга мувофиқ етказиб бериши лозим. Жумладан, товарларни бирданига ҳаммасини етказиб

www.arxiv.uz бериш мажбурияти юклатилган бўлса, уларни шартномада белгиланган вақтда, унинг сифатига, ассортиментига ва бошқа товарга нисбатан белгиланган талабларга жавоб берадиганини сотиб олувчига етказиб беради. Агар тарафлар товарларни шартноманинг амал қилиш муддати мобайнида туркум-туркум қилиб етказиб беришни назарда тутган бўлсалар ва унда алоҳида туркумларни етказиб бериш муддатлари (етказиб бериш даврлари) белгиланган бўлса ушбу белгиланган муддатлар етазиб бериши шарт. Агарда бундай муддат белгиланмаган бўлса, товарлар ҳар ойда бир хил туркумларда етказиб берилиши лозим. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ушбу муносабатни тартибга солишга қаратилган қонун ҳужжатларида ҳамда мажбуриятнинг ўзига хос моҳияти ва мазмуни ёки иш муомаласи одатлари бошқача тартибни назарда тутмаган бўлса юқоридаги муддатларда, назарда тутилган бўлса ушбу шартларга асосан амалга оширилиши керак. Шартномада маҳсулот етказиб бериш даврларини белгилаш билан бир қаторда товарларни етказиб бериш (ўн кунлик, суткалик, соатлик ва ҳоказо) жадвали ҳам белгиланиши мумкин. Бундай жадвалларни белгиланиши жуда муҳим сабаби ушбу шартнома товарлар олди-сотдисини таъминловчи асосий хўжалик шартномаси бўлгани туфайли унинг қанчалик аниқлик билан тузилса, мажбуриятлар аниқ белгиланса шартнома юзасидан тушунмовчиликлар бўлмаса товарларнинг савдо айланмаси шунчалик тез бўлади натижада барча фақат фойда кўради. Товарлар шартномада белгиланган муддатдан олдин етказиб берилишига фақат сотиб олувчининг розилиги билангина йўл қўйилади. Бунга сабаб маҳсулот етказиб берилганда уни сақлаш, реализация қилиш тегишли тайёргарликни ва харажатларни талаб қилади. Товар муддатидан илгари етказиб берилиши сотиб олувчига турли муаммоларни келтириб чиқариши мумкин. Мисол учун сақлаш учун жойи ва имконияти бўлмаслиги мумкин. Шунингдек юқорида айтганимиздек сотиб олувчи рози бўлса, яъни унга товарларни мудддатидан олдин етказиб берилиши ҳеч қандай муаммоларни юзага келтирмаса, балки аксинча жуда харидоргир товар бўлса уни қабул

www.arxiv.uz қилишга ҳеч иккиланмайди. Муддатидан олдин етказиб берилган ва сотиб олувчи томонидан қабул қилинган товарлар кейинги даврда етказиб берилиши лозим бўлган товарлар миқдорига киритилади. Шартномада товарларни етказиб бериш тартибини келишиб олиниши жуда муҳим. Аксарият ҳолларда бундай мажбурият маҳсулот етказиб берувчи зиммасига юклатилади. Товарларни етказиб бериш маҳсулот етказиб берувчи томонидан товарларни шартнома бўйича сотиб олувчига ёки шартномада олувчи сифатида кўрсатилган шахсга жўнатиш (топшириш) йўли билан амалга оширилади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасида товарларни олувчиларга жўнатиш тўғрисида сотиб олувчининг сотувчига кўрсатмалар бериш ҳуқуқи (жўнатиш разнарядкаси) назарда тутилган ҳолларда, маҳсулот етказиб берувчи товарларни жўнатиш разнарядкасида кўрсатилган олувчиларга жўнатади (топширади). Жўнатиш разнорядкаси – маҳсулот етказиб берувчига ёзма шаклда сотиб олувчи томонидан белгиланган шахсларга топшириш учун етказиб берилиши керак бўлган товарларни бир йўла ёки белгиланган график асосида ортиб юбориш (жўнатиш) ёки топшириш бўйича кўрсатмасини мужассамлайди. Бу эса ўз навбатида, маҳсулот етазиб берувчига ҳам қулайликларни келтириб чиқаради. Жумладан, маҳсулот етказиб берувчи товарларни аниқ, ўз вақтида етказиб бериши белгиланса бошқа томондан қулайлиги ўз ишини тартибли олиб боришга асос бўлади. Бу эса, бир йўла бир неча мижоз буюртмасини вақт ва транспорт харажатларини камроқ қилган ҳолда етказиб берилишига олиб келади. Шунингдек, шартнома шартларига риоя қилиниши таъминланади ва бир қаторда товарни етказиб берилганлик учун қўшиладиган қиймати камайиши ҳисобига товарларни тан нархини ҳам камайишига олиб келади. Жўнатиш разнарядкасининг мазмуни ва муддати маҳсулот етказиб бериш шартномасида белгиланади. Айрим ҳолларда жўнатиш разнарядкасини юбориш муддати шартномада назарда тутилмаслиги ҳам мумкин. Бунга сабаб шартнома консенсуал характерда бўлганлиги туфайли ва шартнома

www.arxiv.uz характеридан келиб чиқиб сотиб олувчи ушбу муддатни аниқ белгилашга иккиланиши мумкин. Бундай ҳолларда сотиб олувчи зиммасига маҳсулот етказиб берувчини маҳсулот етказиб бериш даври бошланишидан камида 30 кун олдин жўнатиш разнорядкасининг аниқ муддатларни маълум қилиши яъни юбориши лозим бўлади. Сотиб олувчининг белгиланган муддатда жўнатиш разнарядкасини тақдим қилмаслиги маҳсулот етказиб берувчига ё маҳсулот етказиб бериш шартномасини бажаришдан бош тортиш, ёки сотиб олувчидан товарлар ҳақини тўлашни талаб қилиш ҳуқуқини беради. Бундан ташқари маҳсулот етказиб берувчи жўнатиш разнарядкасини тақдим қилмаслик туфайли етказилган зарарни тўлашни талаб қилишга ҳақли (ФК 441-модда). Товарларни олиб бориб бериш етказиб берувчи томонидан уларни маҳсулот етказиб бериш шартномасида назарда тутилган транспортда ва унда белгиланган шартларда жўнатиш йўли билан амалга оширилади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасида товарларни қай йўл билан етказиб берилиши жуда муҳим. Сабаби юқорида айтганимиздек, олиб бориб бериш қайси транспорт турида (ҳаво, сув тарспортида ҳамда темир йўл ёки авто йўллар транспортида) ёки қандай шартларда амалга оширилиши амалда тарафларнинг тортишувининг асосий сабабчиси ҳисобланади. Чунки у маҳсулотнинг тан нархига таъсир кўрсатади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасида товарларни етказиб берувчидан (унинг маҳсулотлари сақланадиган омборидан ёки бошқа жойдан) олиб кетишни сотиб олувчи ўзининг бунга имконияти мав жудлиги ва товар тан нархини камайтириш мақсадида ҳамда бошқа ўзига фойдали томонини кўзлаб ўз зиммасига олиши мумкин. Бундай ҳолларда ҳам маҳсулот етказиб берувчи қайси вақтда шартнома шартларида белгиланган ассортиментдаги ва сифатдаги товарларни қандай ўрам ва шаклларда сотиб олувчига олиб кетиши учун топшириши ҳақида алоҳида разнорядкада белгилаб қўйиши ва товарнинг юк хатини тақдим этиши лозим бўлади.

www.arxiv.uz Аммо айрим ҳолларда шартноманинг бундай шартлари белгиланмасдан қолиши мумкин, унда олиб бориб берувчи транспорт турини мустақил танлаб, товарни олиб бориб бериш шартларини ҳам мустақил белгилаб етказиб бериш ҳуқуқига эга бўлади. Маҳсулот етказиб берувчининг бундай ҳуқуқи қонун ҳужжатларида, мажбуриятнинг моҳияти ёки иш муомаласи одатларида бошқача тартиб англашилмаса йўл қўйилади. (ФК 442-модда). Маҳсулот етказиб берувчи сотиб олувчига шартномада белгиланган миқдордаги товарларни етказиб бериши шарт. Товар миқдорини аниқлаш усуллари олди-сотди шартномасига нисбатан ўрнатилган умумий қоидалар билан деярли бир хил. Аммо маҳсулот етказиб бериш шартномасида товарнинг миқдорини аниқ шартномада белгиланганидек етказилишини таъминлаш қоидаларидан четга чиқиш мумкин. Яъни маҳсулотни етказиб берилиши ҳолатидан келиб чиқиб унинг миқдори аниқланиши мумкин. Мисол учун қопланмаган (50 ёки 100 кг.дан алоҳида қопларга солинмаган яъни расфасофка қилинмаган) 10 тонна цемент ёки 1 цистерна ўсимлик ёғини етказиб берилаётганда плюс-минус 0,1% дан 5% гача кам ёки кўп етказиб берилиши мумкин. Товар етказиб беришнинг айрим даврида уни тўлиқ етказиб бермаган товар етказиб берувчи, агар товар етказиб бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, етказиб берилмаган товарлар миқдорини шартнома амал қилиш муддати доирасидаги кейинги даврда (даврларда) тўлдириши лозим бўлади. Узоқ муддатли шартномага мувофиқ товар етказиб беришнинг айрим даврида маҳсулот етказиб берувчи томонидан тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрни, агар маҳсулот етказиб бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, товарлар тўлиқ етказиб берилмаган йилнинг кейинги даврида (даврларида) тўлдирилиши лозим. Товарлар маҳсулот етказиб берувчи томонидан маҳсулот етказиб бериш шартномасида ёки сотиб олувчининг жўнатиш разнарядкасида кўрсатилган

www.arxiv.uz бир неча олувчига жўнатилган тақдирда бир олувчига шартномада ёки жўнатиш разнарядкасида назарда тутилганидан ортиқ миқдорда етказиб берилган товарлар бошқа олувчиларга тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрнини қоплаш учун ҳисобга олинмайди ва агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, товар етказиб берувчи томонидан тўлдирилиши лозим. (ФКнинг 443-м). Маҳсулот етказиб бериш шартномасида белгиланган миқдордан кам ёки тўлиқ бўлмаган товарлар етказиб берилганда тарафларнинг ўзаро келишувига кўра унинг ассортименти кўриб чиқилади. Сотиб олувчининг ихтиёрига кўра ва маҳсулот етказиб берувчининг таклифига биноан унинг имкониятларини инобатга олган ҳолда белгиланиши мумкин. Агар тарафлар ўзаро келиша олмасалар маҳсулот етказиб берувчи тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрнини тўлиқ етказиб бермасликка йўл қўйилган давр учун белгиланган ассортиментда тўлдиришга мажбур бўлади. Бир номдаги товарларни маҳсулот етказиб бериш шартномасида назарда тутилгандан кўпроқ миқдорда етказиб бериш шу ассортиментга кирадиган бошқа номдаги тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрнини тўлдириш сифатида ҳисобга олинмайди ва унинг ўрни тўлдирилиши лозим, бундай етказиб бериш сотиб олувчининг олдиндан берган ёзма розилиги билан амалга оширилган ҳоллар бундан мустасно. (ФКнинг 445-мода). Сотиб олувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари. Шартномага берилган таърифни таҳлил этиб, сотиб олувчи унга етказиб берилаётган товар тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш учун мўлжалланган бўлишини талаб этишга ҳақлидир. Бундай сотувчи зиммасидаги мажбурият ушбу шартномада маҳсулот етказиб берувчи сифатида қатнашувчи тарафнинг аввало тадбиркорлик субъекти бўлиши ва айниқса ушбу фаолият билан шуғулланиш учун ваколатли бўлиши (улгуржи савдо билан шуғулланиш ҳуқуқига эга бўлиши) талаб этилганлиги сабабдир. Товарлар сотиб олувчига вақтида етказилиши шарт. Агар товарнинг етказиб бериш муддати ўтказиб юборилган бўлса, сотиб олувчи ушбу товарларни қабул қилишни рад этишга

www.arxiv.uz ҳақли бўлади. Товарларни қабул қилишни рад этишнинг ҳам ўзига хос тартиби мавжуд. Рад этиш билдириш хатини топшириш орқали амалга оширилади. Яъни сотиб олувчи товар етказиб берувчини товарларни қабул қилмаслиги ҳақида ёзма ҳолда хабардор қилиши талаб этилади. Билдириш хати икки нусхада тузилиб, биттаси маҳсулот етказиб берувчига берилади. Иккинчиси эса ушбу билдириш хатини топширилганлигини тасдиқлаш учун сотиб олувчида сақланади. Маҳсулот етказиб берувчи билдириш хати орқали хабардор қилингунига қадар етказиб берган товарларини сотиб олувчи қабул қилишини ва уларни ҳақини тўлашини талаб қилиш ҳуқуқига эга. Етказиб берилган товар ҳақини тўлашдан бош тортиши ёки тўлашни кечиктиришига қонун йўл қўйилмайди. Бу борада ушбу норма диспозитивлигини этиборда тутиш лозим. Яъни шартномада бошқача тартиб назарда тутилиши ҳам мумкин. Жумладан, шартномада товарларни жўнатиш разнорядкаси бўйича шартнома шартларини аниқ бажарилиши юзасидан қатъий шартлар белгилаб қўйилган бўлса, товарни қабул қилишни рад эта олмайди. Рад этган тақдирда маҳсулот етказиб берувчи кўрган барча зарарларни қоплаши шарт бўлади. Шу боис сотиб олувчи (олувчи) шартномага мувофиқ етказиб берилган товарларнинг қабул қилинишини таъминлайдиган барча зарур ҳаракатларни амалга ошириши лозим. Жумладан етказиб берилган товарларни тез ва сифатли қабул қилиш учун шароитларни яратиб қўйиши. Товарни туриб қолмаслигини таъминлаши шарт. Етказиб берилган товарни текшириб унинг сифатини аниқлашни ҳам шу турдаги товарларни аниқлаш ва сифатини текшириш учун одатда кетадиган вақтдан ўтиб кетмаслигини таъминлаши керак. Албатта бундай талабларни барчасини қонунда акс эттирилиши жуда қийин шу боис бундай талаблар тўғри бажарилганини ёки бажарилмаганини аниқлаш сотиб олувчи (олувчи) томонидан қабул қилинган (ёки қабул қилиниши керак бўлган) товарларни қонун ҳужжатларида (ФКда, алоҳида қабул қилинган қонунларда, ВМнинг қарорларида шунингдек турли низомларда), маҳсулот етказиб бериш шартномасида ёки иш муомаласи одатларида белгиланган муддат (ёки маддатлар)да кўздан кечириши талаб

www.arxiv.uz этилади. Ушбу кўздан кечириш натижасида товарлар миқдори ва сифати юзасидан аниқланган номувофиқликлари ва камчиликлари тўғрисида товар етказиб берувчини дарҳол ёзма равишда хабардор қилиши лозим. Дарҳол деган сўзни изоҳлаганда шуни эътиборга олиш керакки, сотиб олувчи ўзининг максимал имкониятларини ишлатган ҳолда ўта масъулиятлилик билан бунга ёндашиб, имкони борича қисқа муддатда ёзма (факс, интернет, телеграмма ҳамда почта орқали) ёки зарурат тақозо этса оғзаки (телефон орқали шунингдек модемограмма) шаклда зарур маълумотни тақдим етиши англашилади. Етказиб берилган товарлар транспорт ташкилотидан олинган тақдирда сотиб олувчи (олувчи) товарларнинг транспорт ва юк ҳужжатларида кўрсатилган маълумотларга мувофиқлигини текшириши, шунингдек бу товарларни транспорт ташкилотидан белгиланган қоидаларга риоя этган ҳолда қабул қилиши лозим. Транспорт ташкилоти етказиб берилган товарга қўйилган талаблар (товар сифати, тури ва ассортименти ҳамда ишлаб чиқариш браки) учун жавоб бермаганлиги боис, сотиб олувчи маҳсулот етказиб бериш шартномасига мувофиқ маҳсулот етказиб берувчи унга топшириш учун юборган товарларни сақлаш учун масъул бўлмайди. Чунки унинг мажбурияти фақат товарларни унга қандай топширилган бўлса шундай топширишдан иборат. Сотиб олувчи унга етказиб берилган товарларни қабул қилишни рад этган тақдирда ушбу товарларнинг токи маҳсулот етказиб берувчи олиб кетмагунга (ёки олиб кетиш чорасини кўрмагунга) қадар бут сақланишини таъминлаши (масъулиятли сақлаш) шарт бўлади. Товарлар юзасидан эътирозни ва нима сабабдан товар рад этилаётганини дарҳол маҳсулот етказиб берувчи хабардор бўлиши юзасидан барча чораларни кўриши шарт бўлади. Маҳсулот етказиб берувчи бундай хабарни олганидан сўнг сотиб олувчи томонидан масъулиятли сақлашга олинган товарни зудлик билан олиб чиқиб кетиши чорасини кўриши ёки сотиб олувчининг огоҳлантирган ҳолда ва барча зарарларни қоплаган ҳолда, оқилона муддат ичида ушбу товарни

www.arxiv.uz тасарруф этиши шарт бўлади. Агар маҳсулот етказиб берувчи ўзини масъулиятсиз тутиб оқилона муддатларни бузиб товарни тасарруф этмасдан ёки олиб кетмасдан ўзини пайсалга олса, сотиб олувчи товарни реализация қилиб кўрган зарарларни ундан чегириб қолиб, қолган маблағларни маҳсулот етказиб берувчига қайтаришга ёки маҳсулот етказиб берувчига товарларни қайтариб юбориш билан боғлиқ зарур харажатлари у томонидан қопланиши шарти билан қайтариб юбориш чораларини кўришга ҳақли бўлади. Сотиб олувчи ўзининг ҳаракатларини қонун ҳужжатларига ва шартнома шартларига мос ҳолда амалга ошириши лозим бўлади. Агарда сотиб олувчи етарли асосларсиз маҳсулот етказиб берувчидан товарни қабул қилиб олишни рад этган бўлса, маҳсулот етказиб берувчи бу ҳолат (асоссиз маҳсулотни қабул қилишни рад этиш) ни исботлай олса сотиб олувчидан товар ҳақини тўлашни талаб қилишга ҳамда унга етказилган моддий ва маънавий зарарларни қопланишини талаб қилишга ҳақли бўлади. Сотиб олувчи билан маҳсулот етказиб берувчи шартнома тузиш вақтида товарларни сотиб олувчи томонидан танлаб олиши тўғрисидаги шарт белгиланиши мумкин. Товарларни танлаб олиниши сотиб олувчи жойлашган ерда ёки маҳсулот етказиб берувчи жойлашган ерда амалга оширилиши мумкин. Аммо аксарият товарларнинг ҳусусиятларидан келиб чиқиб, товарларни танлаб олиш улар ишлаб чиқариладиган ёки сақланаётган жойда амалга оширилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Шу боис маҳсулот етказиб бериш шартномасида сотиб олувчининг етказиб берувчи жойлашган ерда товарларни танлаб олиши назарда тутилган бўлса, сотиб олувчи ўзига топширилаётган товарларни улар топшириладиган жойда кўздан кечириши лозим. Товарларнинг шартномага номувофиқлиги аниқланганда, у бундай товарларни олишдан бош тортишга ҳақли бўлади. Сотиб олувчининг товарларни танлашни товарнинг хусусиятидан келиб чиқиб маҳсулот етказиб берувчи билан келишиб шартномада белгиланган муддат ичида, бундай муддат белгиланмаган бўлса, маҳсулот етказиб

www.arxiv.uz берувчи сотиб олувчига жўнатишга мўлжалланган товарларнинг тайёрлиги тўғрисида билдириш хати орқали маълум қилгандан сўнг, агар сотиб олувчи оқилона муддатда товарларни танлаб олмаса маҳсулот етказиб берувчи шартномани бажаришдан бош тортиб, уни бир томонлама бекор қилиши ва кўрган зарарларини қопланишини талаб қилиши мумкин. Шунингдек, сотиб олувчи буюртмасига кўра ишлаб чиқарилган ёки сотиб олиб келинган товарларни ҳақини сотиб олувчи томонидан тўлашни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасида етказиб берилган товарлар учун ҳисоб-китобларни амалга оширишнинг ўзига хос жиҳатлари мавжуд. Умумий қоидага кўра тарафлар келишувида ҳисоб-китобларнинг алоҳида тартиби ва шакли белгиланмаган бўлса, ҳисоб-китоблар тўлов топшириқномалари билан амалга оширилади. Агар сотиб олувчи товар ҳақини тўлашни бошқа шахс (товарни қабул қилувчи) зиммасига юклаган бўлса ҳам, маҳсулот етказиб берувчи олдидаги ҳақ тўлаш мажбуриятидан озод бўлмайди. Шунинг учун товарни қабул қилувчи етказиб берилган товар ҳаққини тўламаса, маҳсулот етказиб берувчи товар ҳақини тўлашни сотиб олувчидан талаб қилишга ҳақли бўлади. Агар сотиб олувчи бир турдаги бир неча шартномалар орқали маҳсулот етказиб берувчи билан ҳуқуқий муносабатга киришган бўлса ва барча шартномаларнинг умумий ҳисоб-китобини амалга ошириши келишилган бўлса-ю, аммо умумий суммадан камроқ ҳақ тўланса, маҳсулот етказиб берувчи сотиб олувчига қайси шартномага ҳақ тўланган деб ҳисобланиши лозимлиги танлаш имконини бериши лозим. Шартнома хусусиятидан келиб чиқиб, етказиб берилаётган товарлар оддий ва мураккаблигини инобатга олган ҳолда шартномада улар учун ҳақ тўлашнинг ўзига ҳос қоидалари ФКнинг 449-моддасида ўрнатилганини кўришимиз мумкин. Жумладан, шартномада товарларни тўпламга кирадиган алоҳида қисмлар бўйича етказиб бериш назарда тутилган бўлса, сотиб олувчи товарлар ҳақини, башарти шартномада бошқача тартиб назарда тутилган

www.arxiv.uz бўлмаса, тўпламга кирадиган сўнгги қисм жўнатилганидан (танлаб олинганидан) кейин тўлаши белгиланган. Агар маҳсулот етказиб бериш шартномасида товарлар ҳақи олувчи (тўловчи) томонидан тўланиши назарда тутилган бўлса ва у ҳақ тўлашдан асоссиз бош тортса ёки товарлар ҳақини шартномада белгиланган муддатда тўламаган бўлса, етказиб берувчи сотиб олувчидан етказиб берилган товарлар ҳақини тўлашни талаб қилишга ҳақли бўлади. Шунингдек маҳсулот етказиб бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, сотиб олувчи (олувчи) товар келтирилган кўп марта ишлатиладиган идиш ва ўраш материалларини етказиб берувчига қонун ҳужжатларида белгиланган тартиб ва муддатларда қайтариши шарт. Бошқа идиш ва ўраш материаллари фақат маҳсулот етказиб бериш шартномасида назарда тутилган ҳоллардагина етказиб берувчига қайтарилади. (ФКнинг 450-модда) Маҳсулот етказиб бериш шартномасида жавобгарлик. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси хўжалик шартномаси эканлиги ва тадбиркорлик субъектлари томонидан тузилиши унинг асосини таваккалчилик ташкил этишини эътироф этиш керак. Шу боис тарафлар томонидан шартнома шартларини бузилганда асосан етказилган зарарни қоплаш ва неустойка шаклида амалга оширилади. Тегишли даражада сифатли бўлмаган товарлар етказиб берилган сотиб олувчи маҳсулот етказиб берувчига агар унинг камчиликлари шартнома тузиш пайтида маълум қилинмаган бўлса, сотиб олувчи ўз хоҳишига кўра: -худди шу маркадаги (моделдаги, артикулдаги) сифати тегишли даражада бўлган товарга алмаштиришни; -харид нархини тегишинча қайта ҳисоблаган ҳолда бошқа маркадаги (моделдаги, артикулдаги) сифати тегишли даражада бўлган товарга алмаштиришни;

www.arxiv.uz -товарнинг камчиликларини текинга бартараф этишни ёки сотиб олувчи ёхуд учинчи шахс томонидан товарнинг камчиликларини бартараф этиш учун қилинган харажатлар қопланишини; -харид нархини мутаносиб равишда камайтиришни; -кўрилган зарар ўрнини қоплаган ҳолда шартнома бекор қилинишини талаб қилиш ҳуқуқига эга. Товар учун тўланган пул суммасини сотиб олувчига қайтариш вақтда сотувчи ундан товардан тўлиқ ёки қисман фойдаланганлиги, товар кўриниши йўқолганлиги ёки бошқа шунга ўхшаш ҳолатлар туфайли товар қиймати қанча пасайган бўлса, шунча суммани ушлаб қолишга ҳақли эмас (ФКнинг 434-моддаси). Етказиб берилган товарларнинг сифатсизлиги тўғрисида сотиб олувчидан билдириш олган маҳсулот етказиб берувчи етказиб берилган товарларни тегишли даражада сифатли товарлар билан дарҳол алмаштирган ҳоллар бундан мустасно. Маҳсулот етказиб бериш шартномасига биноан сотиб олувчига етказилган товарларни истеъмолчига чакана савдо орқали сотилганда товарнинг сифатсизлиги ва камчиликлари аниқланганда сотиб олувчи унга истеъмолчи томонидан қайтарилган товарни оқилона муддат ичида маҳсулот етказиб берувчи томонидан алмаштирилиши ва сотиб олувчи кўрган зарарларни қоплаши лозим бўлади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг шартларини бузган ҳолда бут бўлмаган товарлар етказиб берилганда маҳсулот етказиб берувчидан сотиб олувчи ўз ихтиёрига кўра: -харид нархини мутаносиб равишда камайтиришни; -товарни оқилона муддатда бутлашни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Агар маҳсулот етказиб берувчи оқилона муддатда сотиб олувчининг товарни бутлаш тўғрисидаги талабини бажармаса, сотиб олувчи ўз ихтиёрига кўра: -бутланмаган товарни бут товарга алмаштиришни талаб қилишга; -шартномани бажаришдан бош тортишга ва товар учун тўланган пул суммасини қайтариб беришни, шунингдек етказилган зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли бўлади (ФКнинг 413-моддаси). Маҳсулот етказиб

www.arxiv.uz берувчи етказиб берилган товарларнинг бут эмаслиги тўғрисида сотиб олувчидан билдириш олганидан кейин товарларни дарҳол бутлаган ёки уларни бут товарлар билан алмаштирган бўлса бундай жавобгарликдан озод бўлади. Товарларни чакана нархларда сотаётган сотиб олувчи (олувчи), агар маҳсулот етказиб бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, истеъмолчи томонидан қайтарилган бут бўлмаган товарларни оқилона муддат ичида бут товарлар билан алмаштиришни талаб қилишга ҳақлидир. (ФКнинг 452моддаси). Сотиб олувчи маҳсулот етказиб берувчига товарлар тўлиқ етказиб берилмагани, товарларнинг камчиликларини бартараф этилиши ёки товарларни бутлаб берилиши тўғрисидаги талабларини дарҳол ёки оқилона муддатларда бажарилмай қолдирилганда қуйидаги ҳуқуқларга эга бўлади: 1. Агар маҳсулот етказиб берувчи товарларни маҳсулот етказиб бериш шартномасида назарда тутилган миқдорда етказиб бермаган бўлса ёхуд сотиб олувчининг тегишли даражада сифатли бўлмаган товарларни алмаштириш ёки товарларни бутлаш тўғрисидаги талабларини белгиланган муддатда бажармаса, сотиб олувчи етказиб берилмаган товарларни бошқа шахслардан олиб, уларни олиш билан боғлиқ барча зарур ва оқилона харажатларни маҳсулот етказиб берувчи зиммасига юклаш ҳуқуқига эга. 2. Маҳсулот етказиб берувчи товарларни тўлиқ етказиб бермаган ёки сотиб олувчининг товарларнинг камчиликларини бартараф этиш ёки товарларни бутлаш тўғрисидаги талабларини бажармаган ҳолларда сотиб олувчининг бошқа шахслардан товарлар олишга қилган харажатларини ушбу Кодекс 456- моддасининг биринчи қисмида назарда тутилган қоидаларга мувофиқ ҳисоблаб чиқарилади. 3. Сотиб олувчи (олувчи) товарларнинг камчилиги бартараф этилгунча ва улар бутлангунча ёки алмаштирилгунча тегишли даражада сифатли бўлмаган ва бут бўлмаган товарлар ҳақини тўлашдан бош тортиш, борди-ю, товарлар

www.arxiv.uz ҳақи тўланган бўлса, - тўланган суммани қайтаришни талаб қилиш ҳуқуқига эга. (ФКнинг 453-моддаси). 4. Товарларни тўлиқ етказиб бермаганлик ёки етказиб бериш муддатларини кечиктириб юборганлик учун қонунда ёки шартномада белгиланган неустойкани тўланишини маҳсулот етказиб берувчидан шартноманинг амал қилиш муддатида мажбурият амалда бажарилгунга қадар ундириш ҳуқуқига эга. (ФКнинг 454-моддаси). Маҳсулот етказиб бериш шартномаси шартларини бузганлик учун жавобгарликни белгилаш нафақат Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодекси балки, ушбу шартнома хўжалик шартномалар гуруҳига кирганлиги сабабли “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий- ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги 29.08.1998 й. N 670-I Қонуни билан ҳам тартибга солинади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасида ёки қонун ҳужжатларида бошқа тартиб назарда тутилган бўлмаса, шартномани бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Қонуннинг 25 – 32-моддаларида қуйидаги жавобгарлик чоралари қўлланилиши белгиланган. 1. Маҳсулотларни етказиб бериш муддатлари кечиктириб юборилган, тўлиқ етказиб берилмаган ҳолларда, маҳсулот етказиб берувчи сотиб олувчига кечиктирилган ҳар бир кун учун мажбурият бажарилмаган қисмининг 0,5 фоизи миқдорида пеня тўлайди, бироқ бунда пенянинг умумий суммаси етказиб берилмаган товарлар баҳосининг 50 фоиздан ошиб кетмаслиги лозим. Пеняни тўлаш шартнома мажбуриятларини бузган тарафни товарларни етказиб бериш муддатларини кечиктириб юбориш, тўлиқ етказиб бермаслик оқибатида етказилган зарарни қоплашдан озод этмайди. (“Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий- ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Қонуннинг 25-моддаси.) 2. Агар етказиб берилган маҳсулотлар сифати, ассортименти ва нави бўйича стандартлар, техник шартлар, намуналарга (эталонларга) қонун

www.arxiv.uz ҳужжатларида ёки хўжалик шартномасида белгиланган бошқа мажбурий шартларга мос келмаса, сотиб олувчи маҳсулотни қабул қилиш ҳамда уларнинг ҳақини тўлашни рад этиб, маҳсулот етказиб берувчидан сифати, ассортименти ва нави лозим даражада бўлмаган маҳсулотлар қийматининг 20 фоизи миқдорида жарима ундириб олишга, агар маҳсулотлар ҳақи тўлаб қўйилган бўлса, тўланган суммани белгиланган тартибда қайтаришни талаб қилишга ҳақлидир. Сифати, ассортименти ва нави лозим даражада бўлмаган маҳсулотлар етказиб берганлик учун жарима маҳсулот етказиб берувчидан акцептсиз тартибда ундириб олинади. Жаримани ундириш тўғрисидаги тўлов талабномаси банк муассасасига маҳсулотларнинг сифати, ассортименти ва нави лозим даражада эмаслиги тўғрисидаги далолатнома тузилгандан кейин ўн кун ичида тақдим этилади. Жаримани ундириш тўғрисидаги тўлов талабномаси белгиланган ўн кунлик муддатни бузган ҳолда тақдим этилган ҳолларда, жаримани ундириш белгиланган тартибда амалга оширилади. (“Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Қонуннинг 26- моддаси.) 3. Бут бўлмаган маҳсулотлар етказиб берилган тақдирда сотиб олувчи: -товарларни бутлаб беришни талаб қилишга ҳақли. Маҳсулот етказиб берувчи сотиб олувчининг талабини олган пайтдан бошлаб, агар тарафларнинг келишувида ўзга муддат белгиланган бўлмаса, ўн беш кунлик муддат ичида товарларни бутлаб бериши шарт; -бундан буён товарлар бутлаб берилгунча қадар уларнинг ҳақини тўлашдан бош тортишга, агар товарларнинг ҳақи тўлаб қўйилган бўлса, белгиланган тартибда тўланган суммалар қайтарилишини талаб қилишга ҳақли; -етишмаётган қисмлар қийматини қўшган ҳолда, маҳсудот етказиб берувчидан бут бўлмаган товарлар қийматининг 20 фоизи миқдорида жарима ундиришга ҳақли.

www.arxiv.uz Товарларни етказиб берувчи белгиланган муддатда товарларни бутлаб бермаса, сотиб олувчи бут бўлмаган товарларни қайтариб беришга ҳамда бут бўлмаган товарларни бут товарларга алмаштиришни талаб қилишга ҳақлидир (“Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Қонуннинг 27-моддаси). 4. Марка белгиси қўйилмаган ёки лозим даражада маркировка қилинмаган товарларни, шунингдек идишсиз ёки ўралмаган товарларни ёхуд тегишли идишга жойланмаган ёки лозим даражада ўралмаган товарларни етказиб берганлик учун маҳсулот етказиб берувчи сотиб олувчига бундай товарлар қийматининг 5 фоизи миқдорида жарима тўлайди. Товарлар қабул қилингандан кейин яна жўнатилиши ёки сақланиши керак бўлган ҳолларда сотиб олувчи жарима ундиришдан ташқари, ўз кучи билан, лекин маҳсулот етказиб берувчи ҳисобидан товарларни ўрашга ва идишларга жойлашга, ёхуд бир шаҳардаги маҳсулот етказиб берувчидан товарларни ўраб бериш ёки идишларга жойлаб беришни талаб қилишга ҳақлидир (“Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Қонуннинг 28-моддаси). 5. Маҳсулот етказиб берувчи талабига биноан қўйилган Аккредитив у амал қиладиган муддат ичида фойдаланилмаса, маҳсулот етказиб берувчи сотиб олувчига аккредитивнинг фойдаланилмаган суммасининг 5 фоизи миқдорида жарима тўлайди. (“Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Қонуннинг 29-моддаси). 6. Жўнатилган товарларга оид тўлов ёки товар-транспорт ҳужжатларининг нусхасини белгиланган муддатда юбормаганлик ёки товарлар жўнатилганлиги тўғрисидаги бошқа ахборотни тақдим этмаганлик учун маҳсулот етказиб берувчи сотиб олувчига ахборот тақдим этилмаган ҳар бир ҳолат учун етказиб берилаётган товар қийматининг 1 фоизи миқдорида жарима тўлайди (“Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Қонуннинг 30-моддаси).

www.arxiv.uz 7. Товарларни олиб кетмаслик, шунингдек маҳсулот етказиб берувчи шартномада белгиланган муддатда (даврда) уларни етказиб берганда товарларни олишни асоссиз равишда рад этганлик учун сотиб олувчи маҳсулот етказиб берувчига танлаб олинмаган (ўз муддатида олинмаган) товарлар қийматининг 5 фоизи миқдорида, тез бузиладиган товарлар бўйича эса - 10 фоиз миқдорида жарима тўлайди. Товарлар танлаб олинмаган (олиш асоссиз рад этилган) ҳолларда, маҳсулот етказиб берувчи жарима ундиришдан ташқари, ушбу товарлар мавжудлигининг кафолатларини тақдим этган ҳолда, танлаб олинмаган (ўз муддатида олинмаган) товарлар қиймати тўланиши талаб қилишга ҳақлидир (“Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Қонуннинг 31-моддаси). 8. Тўлов талабномаси акцептини асоссиз равишда бутунлай ёки қисман рад этганлик, шунингдек ҳисоб-китобнинг бошқа шаклларида товарлар ҳақини тўлашдан бош тортганлик (банк муассасасига тўлов топшириқномасини тақдим этмаганлик, чек бермаганлик, аккредитивни тақдим этмаганлик ва ҳоказо) учун сотиб олувчи маҳсулот етказиб берувчига ўзи тўлашни рад этган ёки бош тортган сумманинг 15 фоизи миқдорида жарима тўлайди. Етказиб берилган товарлар ҳақини ўз вақтида тўламаганлик учун сотиб олувчи маҳсулот етказиб берувчига ўтказиб юборилган ҳар бир кун учун кечиктирилган тўлов суммасининг 0,4 фоизи миқдорида, аммо кечиктирилган тўлов суммасининг 50 фоизидан ортиқ бўлмаган миқдорида пеня тўлайди (“Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий- ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Қонуннинг 32-моддаси). Маҳсулот етказиб бериш шартномасини бекор қилиш тартиби. Олди-сотди шартномаларини бекор бўлишининг умумий асослари ФКнинг 455- моддасида маҳсулот етказиб бериш шартномаси хусусиятларидан келиб чиқиб аниқлаштирилди. Шундай қилиб шартномани бажаришдан бир

www.arxiv.uz томонлама (тўлиқ ёки қисман) бош тортишга тарафларнинг бири шартномани жиддий бузган тақдирда йўл қўйилади. Маҳсулот етказиб берувчининг маҳсулот етказиб бериш шартномасини бузиши қуйидаги ҳолларда жиддий деб ҳисобланиши мумкин: -тегишли даражада сифатли бўлмаган, сотиб олувчи учун мақбул муддатда бартараф қилиб бўлмайдиган камчиликларга эга бўлган товарларни етказиб бериш; -товарларни етказиб бериш муддатларини бир неча бор бузиш. Сотиб олувчининг маҳсулот етказиб бериш шартномасини бузиши қуйидаги ҳолларда жиддий деб ҳисобланиши мумкин: -товарлар ҳақини тўлаш муддатларини бир неча бор бузиш; -товарларни бир неча бор олиб кетмаслик. Тарафларнинг келишувида маҳсулот етказиб бериш шартномасини бажаришдан бир томонлама бош тортиш ёки уни бир томонлама ўзгартиришнинг бошқа асослари ҳам назарда тутилиши мумкин. Агар маҳсулот етказиб бериш шартномасини бекор қилиш ёки ўзгартиришнинг бошқа муддати билдириш хатида назарда тутилмаган ёки тарафлар келишувида белгиланмаган бўлса, шартнома бир тараф бошқа тарафдан шартномани бажаришдан тўла ёки қисман бир тарафлама бош тортиш тўғрисида билдириш хати олган пайтдан бошлаб ўзгартирилган ёки бекор қилинган ҳисобланади. Шартномани бекор қилиш вақтида зарарни ҳисоблаш ҳисоблаш масаласи жуда муҳим аҳамият касб этади. Агар сотувчи томонидан мажбурият бузилганлиги оқибатида шартнома бекор қилинганидан кейин оқилона муддат ичида сотиб олувчи шартномада назарда тутилган товар ўрнига бошқа шахсдан бирмунча юқори, аммо оқилона баҳода товар сотиб олса, сотиб олувчи сотувчидан шартномада белгиланган баҳо билан унинг ўрнига тузилган битимдаги баҳо ўртасидаги фарқдан иборат зарарни қоплашни талаб қилиши мумкин. Агар сотиб олувчи томонидан мажбурият бузилганлиги оқибатида шартнома бекор

www.arxiv.uz қилинганидан кейин оқилона муддат ичида сотувчи товарни бошқа шахсга шартномада назарда тутилганидан бирмунча пастроқ, бироқ оқилона баҳода сотган бўлса, сотувчи сотиб олувчидан шартномада белгиланган баҳо билан унинг ўрнига тузилган битимдаги баҳо ўртасидаги фарқдан иборат зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Агар юқоридаги асослар бўйича шартнома бекор қилинганидан кейин унинг ўрнига бошқа битим тузилмаган ва товарнинг жорий баҳоси мавжуд бўлса, тараф шартномада белгиланган баҳо билан шартнома бекор қилинган пайтдаги жорий баҳо ўртасидаги фарқдан иборат зарарни қоплаш тўғрисида талаб қўйиши мумкин бўлади. Товар топширилиши лозим бўлган жойда одатда ўхшаш шароитларда бир хил товар учун ундириладиган баҳо жорий баҳо деб эътироф этилади. Агар бу жойда жорий баҳо мавжуд бўлмаса, товарни ташиш харажатларидаги фарқни ҳисобга олган ҳолда бошқа жойдаги унинг ўрнини боса оладиган оқилона жорий баҳодан фойдаланади. Бундай талабларни қондириш ўз мажбуриятини бажармаган ёки лозим даражада бажармаган тарафни бошқа тарафга етказган ўзга зарарни қоплашдан озод қилмайди. (ФКнинг 456-моддаси).

O'xshashlar

Махсулот етказиб бериш сохасидаги тадбиркорлик

Товарлар етказиб бериш бўйича давлат контракти

Пудрат шартномаси. Маиший пудрат шартномаси

Суғурта шартномаси

Айирбошлаш шартномаси