Маҳкумлар билан психологик алоқа ўрнатишда мулоқотнинг вербал ва новербал воситаларидан фойдаланиш - Huquqshunoslik - Referatlar

Маҳкумлар билан психологик алоқа ўрнатишда мулоқотнинг вербал ва новербал воситаларидан фойдаланиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

153.5 KB

Ko'chirib olish

Маҳкумлар билан психологик алоқа ўрнатишда мулоқотнинг вербал ва новербал воситаларидан фойдаланиш Режа: 1. Психологик алоқа тушунчаси 2. Психологик алоқа ўрнатишдан кўзланадиган мақсадлар 3. Профессионал тинглаш техникаси

Психологик алоқа тушунчаси – мулоқот турларининг кенг равишда амалга татбиқ қилиниши бўлиб ушбу жараёнда инсоннинг ҳолатига сезиларли таъсир кўрсатилади. Хоҳлаган ахборотни мулоқот жараёнида тўлиқ бериш, унинг тўғри қабул қилинганлиги ҳақидаги сигнал қониқиш ҳолатини вужудга келтиради ва мулоқот жараёнини фаоллаштиради. Ҳар бир мулоқотда бир неча мақсад кўзда тутилиши мумкин. Жазони ижро этиш муассасаси ходими маҳкумни ахлоқан тузатиш, унинг жиноий фаолиятни давом эттиришга тўсқинлик қилиш ҳамда маҳкум, шунингдек бошқа шахслар янги жиноят содир этишининг олдини олиш каби мақсадни кўзлаши мумкин. Мулоқот доимо инсон табиати билан боғлиқ бўлади. Масалан, маҳкум жанжалкаш бўлиши мумкин, жанжал низолар натижасида юзага келади. Бунда маҳкумнинг низоли вазиятни келтириб чиқарадиган ҳолатларини ўрганиш керак бўлади. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари маҳкумлар билан мулоқот қилиши учун чуқур билим ва қуйидаги ижтимоий-психологик фазилатларга эга бўлишлари керак: – турли тоифадаги маҳкумлар билан тезда мулоқотга киришиш, уларга маъқул бўлиш; – маҳкумларнинг гапини эшита олиш қобилиятига эга бўлиш; – маҳкумларга психологик таъсир кўрсата билиш; – мулоқот жараёнида психологик тўсиқларни бартараф этиш ва ҳоказо. Жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг коммуникатив фаолияти махсус жиҳатларга эга бўлиб, у бир қатор психологик хусусиятларни, биринчидан , ички нутқнинг ўзига хос томонларини, иккинчидан, унинг қийинлигини кўрсатади. Ушбу мулоқотнинг муҳим хусусияти унинг касбий йўналганлигидир. Зеро, ходимлар маҳкумларни ахлоқан тузатиш, унинг жиноий фаолиятни давом эттиришга тўсқинлик қилиш ҳамда маҳкум, шунингдек бошқа шахслар янги жиноят содир этишининг олдини олиш мақсадида бошқа

маҳкумлар билан мулоқотда бўладилар. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари маҳкумларни ахлоқан тузатишга ҳаракат қилсалар, айрим маҳкумлар, аксинча, муассасада ўрнатилган режимни бузишга интиладилар. Жазони ижро этиш муассасаси ходими процессуал қонунлар доирасида ҳаракат қилади, яъни маҳкумга нисбатан бўлган салбий муносабатига қарамасдан мулоқот қилишга мажбур. Мулоқот жараёнида объектнинг ўзига хос томонлари борлигини ҳам ҳисобга олиш лозим. Шуни айтиш жоизки, кўп ҳолатларда маҳкумлар жамиятдаги ахлоқсиз, одобсиз ва виждонсиз кишилар бўладилар. Натижада мулоқот жараёнида ҳар хил психологик тўсиқлар пайдо бўлиб, кўпроқ улар сунъий равишда вужудга келтирилади. Мулоқот жараёнида қуйидаги психологик тўсиқлар вужудга келиши мумкин: 1) мотивацион тўсиқлар; 2) ақлий тўсиқлар (интелектуал); 3) эмоционал тўсиқлар; 4) тарбиявий жараёндаги тўсиқлар. Мотивацион тўсиқлар маҳкумнинг ходим билан мулоқотга киришишдан бош тортиши, муомалани тўғри, аниқ кўринишда олиб борилишини хоҳламаслигида намоён бўлади. Ақлий тўсиқлар маҳкумнинг ходимга нисбатан билим доирасининг кенглиги, мантиқий фикрлашининг чуқурлиги ва ҳуқуқий саводхонлиги юқори бўлган тақдирда вужудга келади. Эмоционал тўсиқлар мулоқотга киришувчиларнинг психологик ва эмоционал-иродавий ҳолатларидан келиб чиқади (тажовузкорлик, қўрқув, асабийлашиш, хўрланиш ва бошқалар). Тарбиявий жараёнлардаги тўсиқларга жазони ижро этиш муассасаси ходимлари маҳкумни ахлоқан тузатиш, унинг жиноий фаолиятни давом

эттиришга тўсқинлик қилиш ҳамда маҳкум, шунингдек бошқа шахслар янги жиноят содир этишининг олдини олишида учрайди. Мулоқот жараёнида психологик тўсиқларни бартараф этишнинг зарурий шарти маҳкумлар билан психологик алоқа ўрнатишдир. Бундай алоқа ўрнатиш зарурати бир қанча ҳолатлар билан боғлиқ. Психологик алоқа ўрнатишдан кўзланадиган мақсадлар: – кутилаётган мулоқот жараёнида субъектнинг психик (руҳий) фаолиятини жадаллаштириш; – мулоқотда қўрқув ва хавотирларни олиб ташлаш; – психологик мослашув (адаптация) жараёнини осонлаштириш. Шу жиҳатдан қараганда, психологик алоқа ўрнатишнинг қуйидаги асосий босқичлари қизиқиш уйғотади: Психологик алоқа ўрнатишнинг бир неча босқичлари мавжуд: 1) бўлажак мулоқотни башорат қилиш; 2) алоқани енгиллаштирувчи ташқи омилларни яратиш; 3) ташқи коммуникатив сифатларнинг намоён бўлиши; 4) умумий ва бетараф қизиқиш доираларини аниқлаш; 5) муомаладаги оғишларни бартараф этиш; 6) индивидуал таъсир кўрсатиш. Бўлажак мулоқотни башорат қилиш. Психологик алоқа ўрнатишнинг самарали бўлиши учун дастлабки режалар бўлиши мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун жазони ижро этиш муассасаси ходимлари маҳкум ҳақида зарур маълумотларга эга бўлиш керак. Бундан ташқари, унинг индивидуал- психологик хусусиятларини билиш ҳам алоқа ўрнатишда ёрдам беради. Шунингдек, маҳкумнинг эмоционал психологик сифатлари: жиззакилик, тажовузкорлик, яширин характер, гумонсираш ва бошқалар психологик алоқа ўрнатишга салбий таъсир этади. Келтирилган сифатлар башорат қилиш даврида инобатга олиниши керак.

Алоқани енгиллаштирувчи ташқи омилларни яратиш. Мулоқотда намоён бўладиган ҳар қандай ҳолатларда ташқи омиллар ижтимоий вазиятларга мос тушиши зарур. Суҳбатдошингизга ҳеч нима халақит бермаслиги ва уни чалғитмаслиги керак. Суҳбат давомида ўзаро ишонч муҳити сақланиб қолиниши шарт. Ташқи коммуникатив сифатларнинг намоён бўлиши. Нутқ маданияти, мимика, ташқи кўриниш психологик алоқа ўрнатишда ижобий натижа беради. Суҳбатдошингизда ҳам шунга қараб ижобий эмоционал ҳолатлар юзага келади, бу эса алоқа ўрнатишда зарур омиллардан ҳисобланади. Суҳбатдош билан мулоқотнинг бошидан ҳамфикр бўлишга ҳаракат қилиш керак. Умумий ва бетараф қизиқиш доираларини аниқлаш . Мулоқотнинг бошида маҳкум билан умумий тил топиш муҳимдир. Бу вазифани ҳал этишда умумий, шу билан бирга, бетараф қизиқишлар доираси, масалан, бирон-бир спорт ўйинлари, саёҳат ва бошқа қизиқишларни аниқлаш ёрдам беради. Умумий қизиқишларни қидириб топиш ижобий эмоционал ҳолатларга олиб келади. Бу ўз-ўзидан мулоқотда суҳбатдошни яқинлаштиради. Бетараф қизиқишлар психологик муҳитни енгиллаштиради ва мавқени тенглаштиради. Муомаладаги оғишларни бартараф этиш. Маҳкумлар билан психологик алоқа ўрнатиш даврида муомаладаги оғишларни бартараф этишга диққатни кўпроқ қаратиш керак, чунки бу оғишлар, масалан, бўлажак эмоционал зўриқиш, мулоқотнинг шаклланишига таъсир этувчи салбий омиллар, мулоқот мобайнида бегона шахсларнинг аралашуви ва бошқалар муомалага салбий таъсир этади. Муомаладаги оғишларни бартараф этиш – психологик алоқа ўрнатишнинг мажбурий шартидир. Индивидуал таъсир этиш. Психологик алоқа ўрнатишнинг якуний босқичида ходим маҳкумга индивидуал таъсир кўрсатиши лозим. Бу таъсирнинг мақсади маҳкумни ахлоқан тузатиш, унинг жиноий фаолиятни давом эттиришга тўсқинлик қилиш ҳамда маҳкум, шунингдек бошқа

шахслар янги жиноят содир этишининг олдини олиш, шу билан бирга, маҳкумларда келажакка ишонч ҳосил қилишдир. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари маҳкумлар билан психологик алоқа ўрнатишларида маҳкумларни тинглаш мулоқотнинг ўта муҳим таркибий қисмларидан биридир. Тинглаш санъатини пухта эгалламай маҳкумлар билан ҳеч қачон ижобий муносабат ўрнатиб бўлмайди. Тинглай билмаслик оғир маънавий ва сезиларли руҳий зарар келтириши мумкин. Баъзида сўзловчини тинглашса бас, унга суҳбатдошидан батафсил жавоб талаб этилмайди. Мулоқот иштирокчилари ҳар доим ҳам тинглашнинг аҳамиятини тушуниб етавермайди. Афсуски, инсон кўп ҳолларда шахслараро муносабатда тинглаш ҳам катта куч бўлиб, психотерапевтик восита эканини унутиб қўяди. Ваҳоланки, энг ажойиб суҳбатдош бу – тинимсиз қизиқарли воқеа ва латифалар айтиб бера оладиган инсон эмас, балки тинглашни биладиган инсон. Биз суҳбатдошимизнинг сўзларини эшитамиз. Бироқ, эшитиш билан тинглаш бир хил нарса эмас. Тинглаш икки хил бўлиши мумкин:  норефлексив тинглаш;  рефлексив тинглаш. Норефлексив тинглаш сўзловчи кучли эмоционал кечинмалар (мусибат, алам ёки аксинча шод-ҳуррамлик)ни бошидан кечираётганда ва тушунувчи тингловчига муҳтож бўлганда қўлланилади, яъни суҳбатдош ўз кечинмалари билан ўртоқлашмоқчи бўлганда ишлатилади. Норефлексив тинглашда жавоблар минималлаштирилади. Жавоблар нейтрал, суҳбатдошни ўз фикрини давом эттиришга ундайдиган бўлиши керак. Уларнинг энг кенг тарқалганлари қуйидагилар: «Шундайми?», «Давом этинг бу жуда қизиқку», «ҳа, ҳа тушуняпман», «Буни эшитишдан жуда хурсандман», «Бироз батафсилроқ тўхталинг, қийин бўлмаса», «Хўш, хўш, хўш», «Шунақа гаплар денг». Бундай жавоблар суҳбатдошни руҳлантиради, ундаги тушунилмай қолишдан бўлган қўрқувни бартараф этади.

Норефлексив тинглаш қуйидаги вазиятларда фойдали бўлиши мумкин: – маҳкум бирор масала бўйича ўз фикрини билдирмоқчи бўлганда; – маҳкум ўз муаммоларини ифодалашга қийналаётганда; – маҳкумнинг дунёқараши пастроқ бўлганда. Норефлексив тинглашни қуйидаги вазиятларда қўллаш тавсия этилмайди: – маҳкум сўзлашишни унчалик хоҳламаганида; – маҳкум ўз фикрининг тасдиғи ёки инкорини кутаётганда; – маҳкум фаол кўмак ва қўллаб-қувватлашга муҳтож бўлганда. Психотерапевтлар суҳбат бошида кўпинча норефлексив тинглашдан фойдаланадилар. Норефлексив тинглаш етарли бўлмаганда рефлексив тинглаш ишлатилиши мумкин. Рефлексив тинглаш фаол тинглаш бўлиб, асосан идрок этилаётган ахборотнинг аниқлигини назорат қилиш мақсадида қўлланилади. Психотерапевтлар мижознинг ўз ҳиссиётлари ва муаммоларини ифодалай олишига ёрдам бериш учун рефлексив тинглашдан кенг фойдаланадилар. Рефлексив тинглаш зарурати қуйидаги муаммолар билан боғлиқ: – сўзнинг кўп маънолиги; – ахборотнинг кодлашган тарзда узатилиши; – инсон учун ўз муаммосини очиқ ифодалашнинг қийинлиги. Рефлексив тинглашда жавоб беришнинг тўрт тури мавжуд: аниқлаштириш; қайтариш; ҳисларни акс эттириш; умумлаштириш. 1. Аниқлаштириш – бунда маҳкумга унинг фикрини аниқлаштириш учун мурожаат қилинади ва ахборотни аниқроқ идрок этиш учун қўлланилади. Одатда қуйидаги жумлалардан фойдаланилади: «Яна бир бор қайтариб юборолмайсизми?», «Нимани назарда тутаётганлигингизни яхши тушунмаяпман», «Нима демоқчилигингизни очиқроқ тушунтира олмайсизми?».

2. Қайтариш – бунда маҳкумнинг фикрини бошқачароқ шаклда тўғри тушунганлигини аниқлаштириш мақсадида такрорланади. Одатда қуйидаги сўзлардан бошланади: «Сизни тушунишимча…», «Сизнинг фикрингизча…», «Бошқача қилиб айтганда…». Қайтаришда ахборотнинг асосий мазмуни такрорланади. 3. Ҳисларни акс эттириш – бунда маҳкумнинг эмоционал ҳолати ходим томонидан акс эттирилади. Одамлар, асосан, ўзлари учун аҳамиятли нарсалар ҳақида суҳбатлашганликлари учун ҳиссиётларни акс эттиришнинг аҳамияти катта. Ҳиссиётларни акс эттириш билан ходим маҳкумга аниқ ҳолатни тушунаётганлигини кўрсатиши ва у ўз сўзлари билан амалга оширилиши керак. Одатда қуйидаги жумлалар билан бошланиши мумкин: «Менимча, сиз ҳозир ўзингизни…. ҳис этяпсиз», «Эҳтимол, ўзингизни…. ҳис этаётгандирсиз», «Бироз хафамисиз?», «Биламан сизга оғир», «Кайфиятингиз бузилганга ўхшайди». 4. Умумлаштириш – бунда маҳкумнинг фикри хулоса қилинади. Умумлаштириш орқали ходим маҳкумнинг фикрини қанчалик тўғри тушунганлигини кўрсатади, унинг у ўз фикрини қанчалик аниқ ифодалаб бера олганлигини аниқлайди. Умумлаштириш учун одатда қуйидаги жумлалар ишлатилади: «Шундай қилиб, гапингиздан хулосага келиш мумкинки….», «Хулоса қилиб айтганда, демоқчисизки…», «Гапларингиздан тушунишимча, сиз....ни назарда тутаяпсиз». Профессионал тинглаш техникасига қуйидагилар киради:  фаол ҳолат – кресло ёки диванда бемалол ястаниб ёки ётиб олмаслик, суҳбатдошнинг юзидан ташқари жойларига қарамаслик, мимика, бош чайқаш каби ҳолатлар билан унинг ҳар бир сўзига қизиқаётганлигини билдиришни назарда тутади;  суҳбатдошга самимий қизиқиш билдириш – бу нафақат суҳбатдошни ўзига жалб қилиш, балки ўзининг ҳар бир сўзига уни ҳам кўндиришнинг самарали йўлидир;

 ўйчан жимлик – бу суҳбатдош гапираётган пайтда юзда масъулият билан тингланаётгандай тасаввур қолдириш орқали ўзининг суҳбатдошга манфаатдорлигини билдириш йўлидир. Агар биз суҳбатдошимизни яхши, диққат билан тингласак, бу билан биз унда ўз-ўзига ҳурматни ҳам тарбиялаймиз. Трансакт анализ – бу америкалик психолог ва психиатр Эрик Берн томонидан ишлаб чиқилган назариядир. Э.Берн психоанализ ғояларини ривожлантириб, назарий психология ва психотерапевтик амалиётдаги оригинал йўналишлардан бири «трансакт анализ» йўналишига асос солди. Трансакт анализ нуқтаи назаридан шахс уч ЭГО ҳолатни ўз ичига олади (яъни унда учта «МЕН» мавжуд): болалик ҳолати; ота-оналик ҳолати; катта одам ҳолати. Бошқалар билан бўлган муносабатнинг ҳар бир дақиқасида индивид шундай ҳолатлардан бирида бўлади. Табиийки, трансакция нима деган савол туғилиши мумкин, инсонлар ўртасидаги мулоқот жараёнида турли сигналлар алмашинилади. Ушбу сигналлар трансакт анализда трансакция дейилади. Трансакция – бу мулоқотга киришаётган индивидлар ЭГО ҳолатларининг ўзаро таъсиридир. Ҳар бир трансакция стимул трансакция ва жавоб трансакциядан иборат. Трансакция мулоқот иштирокчилари бирининг муайян ЭГО ҳолатидан келиб чиқади ва иккинчисининг бирор ЭГО ҳолатига йўналтирилади. Э.Берн ўз фаолиятини психиатр бўлиб бошлайди. Кунларнинг бирида мижози унга болалигида бўлиб ўтган шундай воқеани ҳикоя қилиб беради: 8 ёшимда таътилни ранчода ўтказгандим. Бир куни эгнимга кавбойлар либосини кийиб, отбоқарга отнинг эгарини олиб қўйишга ёрдам бердим. Ишни тугатгач, отбоқар «Раҳмат кавбой» деб қўйди. Мен эса «МЕН кавбоймасман, оддийгина кичкина боламан» дедим. Ҳозир ҳам мен ўзимни боладек, ҳа-ҳа, адвокат сингари эмас, кичкина бола каби ҳис этяпман. Айнан шу воқеа Э.Берн назариясининг ишлаб чиқилиши учун туртки бўлди.

Э.Берннинг трансакт анализига кўра инсонда учта «МЕН» мавжуд: 1) болалик (Б) – бўйсунувчи. Ўз ўзини назорат қилишда масъулиятсизлик ва фаолиятда юқори реакцияларни намоён этувчи ҳолат. Ушбу ҳолатда инсон ўз кечинмаларини сўз билан эмас, ҳиссиётлари билан намоён этади. Бу ҳолатнинг жисмоний белгилари – йиғлаш, қайсарлик, минғирлаш, қўрқувдан чўчиб тушиш, елка қисиш, масхара қилиш, кулиш, бирор нарса деб айтиш учун қўлни кўтариш, уялиш, бурун тортиш. Болалик ҳолатида инсон қуйидаги сўзларни қўллайди: «хоҳламайман», «қилмайман», «ойи мен кетдим», «мен ката бўлганимда…», «энг катта», «ҳаммадан кўп», «энг яхши». Катта одам бу сўзларнинг шаклини бироз ўзгартириб ишлатади. Масалан, «Мен катта бўлганимда..» деган болаларча фикрни «Мен бойиб кетганимда..» деган шаклда ифодалайди. Шу билан бирга, болалар катта одам ҳолатига хос «нега», «нима», «қаерда», «ким», «қачон», «қандай» сўзларидан ҳам фойдаланади. Бу болада катталик ҳолати уйғонаётганлигини кўрсатади. Болалик ҳолати қуйидагиларга бўлинади: • табиий болалик «МЕН» (хурсандчилик, қайғу ва бошқа ўзўзидан юзага келган реакцияларни намоён этувчи); • Мослашувчан болалик «МЕН» (мослашувчан, қулоқ солувчи, ўзини айбдор ҳисобловчи, иккиланувчи ва ҳоказо); • норозилик қилувчи болалик «МЕН» (қайсарлик, қаршилик кўрсатувчи). 2) ота-оналик ҳолати (О) – бутун масъулиятни (бошқалар учун ҳам) ўз зиммасига олувчи, талаблар ва шартлар қўядиган, назорат ўрнатадиган ҳолат. Бу ҳолатнинг жисмоний белгилари: қошларни ўйнаш, кўрсаткич бармоқни юқорига кўтариш, қўлларни кўкракка чалиштириш, «уф» тортиш, суҳбатдош елкасини қоқиб қўйиш. Отаоналик ҳолатидаги одам кўпинча қуйидаги сўзлардан фойдаланади: «Яхшилаб миянгга қуйиб ол», «ҳеч қачон…», «Унутмагин», «Қанча гапириш керак», «Қани қўлингни теккизиб кўрчи».

Баҳоловчи фикрлар, қарашлар, мақташ маъносидаги фикрлар (аҳмоқ, жиннивой, беъмани, оппоққинам, эркатойим, бечорагинам) ота-оналик ҳолатидаги одамга хос (агар улар катта одам ҳолатидаги инсоннинг чуқур мулоҳазалари натижаси бўлмаса). Ота-оналик ҳолати қуйидагиларга бўлинади: а) меҳрибон ота-оналик «МЕН» (ёрдам берувчи, тўғриловчи, овутувчи); б) танқидчилик «МЕН» (танқид қилувчи, буйруқ берувчи, қўрқитувчи). 3) катта одам ҳолати (К) – вазиятни инобатга оладиган, бошқаларнинг манфаатини ҳам четда қолдирмайдиган, масъулиятни ўзгаларнинг ва ўзининг ўртасида адолатли тақсимлай оладиган ҳолат. Бу ҳолатнинг жисмоний белгиси: тингланаётганда юз, кўз, тананинг ҳаракатланиши (ҳар 3-5 сонияда кўзлар пирпирайди). Шунингдек, болалик ҳолатига хос қизиқувчанлик ва берилиб кетиш ҳам катта одам ҳолатидаги инсон юзида акс этиши мумкин. Катта одам ҳолатидаги инсон кўпинча қуйидаги сўзлардан фойдаланади: «нима учун», «нима», «ким», «қачон», «қандай», «қандай қилиб», «балки», «номаълум», «ҳақиқатдан ҳам», «менимча», «менинг тушунишимча». Э.Берн фикрича, шахснинг етуклиги инсонда катта одам ЭГО ҳолатининг қанчалик шаклланганлигига боғлиқ бўлади. Трансакт анализга кўра, мулоқот давомида иштирокчилар ҳар бир ЭГО ҳолатга мувофиқ келувчи позицияда туриб алоқага киришадилар. Айрим трансакциялар ижобий муносабат шаклланишига, баъзилари низога олиб келади. Трансакциялар қуйидаги турларга бўлинади: 1) параллел трансакция – стимул трансакция ва жавоб трансакция кесишмайди (масалан, «катта одам» ҳолатида туриб «болалик» ҳолатига мурожаат қилиш, «болалик» ҳолатида туриб «катталик» ҳолатидагига жавоб қайтариш);

2) кесишувчи трансакция – стимул трансакция ва жавоб трансакция кесишади (масалан, «катта одам» ҳолатининг «катта одам» ҳолатига мурожаат қилиши, «ота-оналик»нинг «болалик» ҳолатидагига жавоб қайтариши); яширин трансакция – мазмуни бевосита кузатилаётган хулқ-атвор билан боғлиқ бўлмаган трансакциялар. Сирти «ялтироққина» бўлган жисмоний белгилар, сўзлар остига жуда салбий мазмун яширинганда шундай трансакция рўй беради. Ушбу трансакциялар иккидан ортиқ ЭГО ҳолат муносабатга киришиши натижасида рўй беради. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари касбий фаолиятида маҳкумлар билан шахслараро муносабатга киришар экан, уларнинг асосий кўзлаган мақсадларидан бири маҳкумларга таъсир кўрсатиш, яъни уларни ахлоқан тузатиш, установкаларини ўзгартиришдан иборат. Психологик таъсир – бу турли воситалар ёрдамида маҳкумларнинг хулқ-атвори ва хатти-ҳаракатларига таъсир кўрсата олишдир. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари хизмат фаолиятларини амалга ошириш жараёнида мулоқот орқали ўз хизмат бурчини бажаради ва ушбу мулоқот қонун асосида тартибга солинади. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида нафақат «тил», юқорида айтиб ўтганимиздек, имо- ишора, энг асосийси, мулоқот давомида шахснинг юзидаги ўзгаришлар ҳам муҳим ҳисобланади. Жазони ижро этиш муассасаси ходимларининг мулоқоти қуйидагиларни ўз ичига қуйидагиларни олади: 1) бевосита касбий вазифани бажаришга йўналтирилганлиги; 2) ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солинганлиги; 3) махсус объектнинг мавжудлиги; 4) психологик тўсиқларнинг мавжудлиги; 5) жиноятчиларнинг махсус тили ҳисобланмиш татуировкалар ва жаргонларни билиши ва ҳоказо.

Ҳар қандай мулоқот доимо объект билан субъектнинг бир-бирига мослашиш жараёнини қамраб олади. Ҳар қандай ахборот фақат белгилар, аниқроғи, белгилар тизими орқали берилади. Коммуникатив жараёнда фойдаланиладиган бир қанча белгилар тизими мавжуд бўлиб, уларга мос тарзда мулоқот жараёнида фойдаланиладиган воситаларни таснифлаш мумкин. Нутқли (белгилар тизими сифатида нутқдан фойдаланилади) ва нутқсиз (турли нутқсиз белгилар тизимидан фойдаланилади) мулоқот воситалари фарқланади. Мулоқотнинг психологик воситалари : вербал (нутқ орқали) новербал (нутқсиз) – оғзаки нутқ; – имо-ишора; – ёзма нутқ; – мимика, пантомимика. Нутқий мулоқот воситаси. Энг универсал алоқа воситаси инсон нутқидир. Чунки нутқ ёрдамида ахборот беришда хабар мазмуни энг кам даражада йўқотилади. Нутқ – вербал алоқа, яъни тил ёрдамида мулоқот қилиш жараёнидир. Нутқнинг ёзма ва оғзаки турлари мавжуд. Оғзаки нутқ диалогик ва монологик нутқларга бўлинади. Диалог – бирор масалани биргаликда муҳокама қилаётган ва ҳал этаётган суҳбатдошларнинг сўзлашуви. Монологда эса бир одам уни тинглаётган бошқа одам ёки одамларга ахборот беради. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари хизмат фаолиятида мулоқотнинг нутқий воситаларидан фойдаланиш жуда муҳим ўрин тутади. Ходим хизмат фаолиятининг самарадорлиги кўп жиҳатдан бевосита мулоқот жараёнида ёки турли хил ҳужжатларни тузишда ўз фикрларини тўғри ифодалаш, уларни тўғри баён этишига боғлиқ. Нутқ мулоқотнинг универсал воситаси бўлса-да, у фақат фаолият тизимига алоқадор бўлган шароитдагина аҳамиятга эга бўлади, фаолиятга

дахлдорлик эса мулоқотнинг бошқа – нутқсиз воситаларини қўллаш билан тўлдирилади. Ушбу воситаларнинг биринчи гуруҳига мимика ва имо-ишора киради. Мимика – юзнинг мулоқот пайтидаги динамик ифодаси. Имоишора – жамиятда ишлаб чиқилган ва руҳий ҳолатни ифодалайдиган ҳаракат. Пантомимика – инсон гавдасининг мимика, имо-ишора, интонациялар билан бирга унинг психик ҳолатини, айниқса, ҳистуйғуларини ифодаловчи ҳаракатларидир. Уларга қараб биз инсоннинг бирор-бир воқеага, шахсга, нарсага муносабати ҳақида хулоса қиламиз. Имо-ишора одамнинг истаклари, унинг ҳозирги вақтдаги умумий ҳолатидан дарак бериши мумкин. Новербал мулоқот тизимлари коммуникация жараёнида муҳим роль ўйнайди. Айрим маълумотларга қараганда 80% ахборот имоишоралар, мимика ва пантомимика ёрдамида ифодаланади. Албатта, бу миқдор анча оширилиб кўрсатилган бўлиши ҳам мумкин. Аммо бир нарса равшанки, новербал белгилар мулоқот жараёнида ўта муҳим аҳамиятга эга. Бу белгилар нутқни тўлдиради, баъзида ўрнини босади ва коммуникатив жараён иштирокчиларининг эмоционал ҳолатини акс эттиради. Шунинг учун мулоқот давомида новербал сигналларни кузатиш ва уларнинг мазмунини тушуниш жуда муҳимдир. Новербал мулоқотнинг кинетик белгилар тизимида имо-ишоралар, мимика ва пантомимикадан кенг фойдаланилади. Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари маҳкумлар билан муносабатга киришишда кескин қарорлар қабул қилишга тўғри келади. Маҳкумлардаги самимийликни, хулқ-атвори ва хатти-ҳаракатлари билан боғлиқ индикаторлар асосида уларнинг қандай ҳолатда эканликларини қандай аниқлаш мумкин? Жазони ижро этиш муассасаси ходимлари маҳкумни ахлоқан тузатиш, унинг жиноий фаолиятни давом эттиришга тўсқинлик қилиш ҳамда маҳкум, шунингдек бошқа шахслар янги жиноят содир этишининг олдини олишда маҳкумлар ёлғон гапириши ва носамимийликни кўрсатиши мумкин.

Маҳкум муассасада ўрнатилган режимни бузиш оқибатларини яхши билади ва жазоланиш унда қўрқувни юзага келтиради. Бу қўрқув ходимлар томонидан суриштирув ишларини амалга ошириш вақтида маҳкумнинг ташқи аломатлари «сотиб» қўйиши мумкин. Маҳкум ходимларга ёлғон гапираётганда стресс ва зўриқишни ҳис қилади. Жазоланишдан қўрқиш организмга кучли таъсир кўрсатади ва маҳкумда хавфга қарши психик реакция кузатилади. Инсон организми хавфга қарши уч йўл билан тайёрланади: – қўрқув ёки хавф организмда (неврозлик асосида) ҳимоя меха-низмини ишга солади, уни ҳимоя реакциясига тайёрлайди; – шу вақтда организм хавфга қаршилик кўрсатиш учун мудофа-ага ўтади; – организм хавф билан боғлиқ кечинмалардан ўзини ҳимоялаш позициясига ўтади. Юқоридаги ҳолатлар ҳақида маълумотга эга бўлсангиз инсон организми стресс ҳолатида бўлган вақтдаги унинг самимий ёки носамимийлигини аниқлашга ёрдам беради. Бу ҳолатларни ўрганиш ва таҳлил қилиш қобилияти психологиянинг кузатув методи асосида ташкил этилади. Новербал ҳаракатларни ифодалаш қийин эмас. Бунда атрофдагиларнинг хотиржамлигига хавф солувчи ҳолатлардаги ихтиёрсиз равишда юзага келадиган реакциялар ҳақида маълумотга эга бўлиш керак бўлади. Вербал мулоқот бу – нутқ билан боғлиқ мулоқотнинг шакли бўлса, новербал мулоқот эса нутқсиз, имо-ишора, эмоция, жест ва пантомимик ҳаракатларда намоён бўлувчи мулоқот шаклидир. Аввал айтганимиздек, хавф вақтида мия организмга ҳимояланиш учун буйруқ ёки сигнал беради. Шунинг учун ҳам организм метобализмида тезлашиш жараёни кечади. Хавф вақтида юрак уриши тезлашади ва қон босими кўтарилади. Қонга адреналин ажралади ва у мияга, мушакларга ҳамда ўпкага тақсимланади.

Мана шу жараёнлар содир бўлгани учун ҳам нафас олиш тезлашади. Метабализмнинг тезлашиши иссиқлик ҳароратини келтириб чиқаради, натижада эса терлаш ҳолати содир бўлади. Метабализм тезлашиши оқибатида инсонда невроз ҳолатининг белгилари намоён бўлади. Неврознинг ташқи белгилари орқали маҳкумларнинг ҳолатини билиш имкони туғилади. Буни оддий кузатиш методи орқали амалга ошириш мумкин. Неврозда хулқ-атвор ва хатти-ҳаракат организмнинг турли қисмида содир бўлиши мумкин. Инсон танасининг кўп қисми бизга ёлғон ишлатиш натижасида қўрқув ва хавфнинг юзага келганлиги ҳақида маълумот беради. Бу қисмлар: юз қисми; бош ва бўйин; қўл ва оёқ; тана; овоз интонацияси. Бу тана қисмларга қараб кишининг стресс ҳолатида эканлиги ёки эмаслиги ҳақида маълумот олиш мумкин. У эҳтимол ёлғон гапираётган бўлиши мумкин. Эътибор бериш керакки, ҳеч қайси бир индикатор кишининг ёлғонидан алоҳида хабар бермайди. Ҳар бир индикаторнинг комбинациясига қараб, унинг намоён бўлиш вақти ва ҳолатига қараб ёлғон гапираётган кишини аниқлаш мумкин. Кўзни кўп пирпиратиш ва ён-атрофга олиб қочиш асабийлашишдан далолат беради. Кузатув мобайнида аҳамият берингки, киши 1 дақиқа давомида 6-8 мартагача пирпиратиши мумкин. Невроз ҳолатида бошнинг қон босими кўтарилиши кузатилади. Юз қизариши ёки аксинча оқариб кетиши ҳам мумкин. Бунинг сабаби организм юзни керакли даражада кислород билан таъминлаб бера олмайди. Кислород етишмаслиги нафақат юзнинг оқариши, балки яна бошқа аломатларни ҳам юзага келтириши мумкин. Одатда, эснаётган одамни биз чарчаган деб ҳисоблаймиз. Аммо кишиларни қўрқув ҳолатида ҳам эсноқ тутади. Тезлашган метабализм организмда кўп кислород сарфланишига сабаб бўлгани учун кўп эснашади. Эсноқ организмни кўпроқ кислород билан тўйинишига имкон беради.

Кишида носамимийлик оқибатида вужудга келадиган қўрқув организмда стресс ва зўриқишни ҳамда жисмоний ўзгаришларни юзага келтиради. Лаб соҳаси ҳам стресс ва зўриқишларни кўрсатувчи индикаторлар ҳисобланади. Метаболизм тезлашиши натижасида организм кўпроқ сув талаб қилади. Бу эса оғиз бўшлиғида ва томоқда қуришни келтириб чиқаради. Лабни ялаш ва кўп ютиниш организмнинг сувга эҳтиёж сезаётганлигини билдиради. Организмни интенсив ишлашга мажбур қилувчи ва кўп кислородга эҳтиёж сезиш жараёни ҳам организмнинг қизишига сабаб бўлади. Агар сиз ўтирган жойнинг ҳарорати терлаш даражасида бўлмаса, демак, билингки, кишининг терлаши стресс ва зўриқиш туфайли содир бўлади. Кишининг боши ва юз қисми кўринарли жойда жойлашган бўлгани учун бу қисмларни назорат қилиш мумкинлиги боис турли қиёфага кириши мумкин. Бошқа тана қисмларини назорат қилиш мушкулроқ бўлгани учун улар ўзларини беихтиёр сотиб қўядилар. Новербал ҳаракатларнинг қўллар мисолида таҳлили қуйидагича бўлиши мумкин. Тирноқларни ўйнаш, бармоқларни кўп қимирлатиш, соат, узук каби буюмларни ушлаш, терни артиш, кафтларни бирбирига ишқалаш, доимий қичиниш буларнинг барчаси қўл соҳасида юзага чиқувчи невроз ҳолатининг белгиларидир. Тананинг ғужанак бўлиши унинг зўриқишидан, носамимийлигидан хабар беради. Организмнинг ҳаракатланишга шайлиги бир вақтнинг ўзида унинг беихтиёр ҳимояга тайёрланишини ҳам таъминлайди. Организмнинг мудофаа позициясида тана ўзини хавф-хатар ёки оғриқни сезмаслик учун (блокировка) ёпиқ ҳолатга ўтади. Шахснинг қўлларини кўкрак қафаси олдида жипслаштириш ёки қовуштириши ходим назоратидан ўзини мудофаа қилишга уринишидир.

Қўлларнинг қовуштирилиши ёки блок ҳолати мудофаа, ҳимоя вазифасини ўтайди. Танасини четга ўгиришга уринаётган киши ходимдан ўзини тортаётганлигини англатади. Бу мудофаа позициясининг яна бир кўриниши ҳисобланади. Мудофаа позициясининг яна бошқа бир кўринишида бу тана информация беришдан қочади ёки ўзини ҳимоя қилишга уринади. Бу асосан юзда ифодаланади. Ёлғон вақтида инсонлар стрессга юз тутишлари мумкинлиги учун улар онг остида (беихтиёр) ўзларини юпатадилар ёки кўнгилларини кўтаришга ҳаракат қиладилар. Улар тананинг бир қанча жойларига худди она боласини овутгандай тегинишлари мумкин. Эътибор бериш керак бўлган яна бир индикатор – берилган саволга жавоб беришда инсон стресс натижасида нигоҳни бир нуқтадан бошқасига тез-тез кўчириши ҳам кўзини олиб қочиши мумкин. Кўзни олиб қочиш – киши сизни тингламаётгани ёки сизнинг иштирокингизни ҳис қилмаётганидан дарак беради. Кишининг кўзларини олиб қочиши, одамга қараб гапирмаслиги доим ҳам шубҳа уйғотмаслиги керак. Айрим инсонлар шундай тарбияланган бўладилар ёки аксинча сўзлашув давомида фақат кўзларга қараб гапиришлари мумкин. Аммо аҳамият бериш керакки, киши кўзларини олиб қочиши бу унинг носамимийлиги ёки нимадир яшираётганлигидан далолат беради. Киши ёлғон сўзлаётганда суҳбат давомийлигининг 1/3 қисмидагина нигоҳлар тўқнаш келади. Мулоқотда суҳбатдошларнинг кўз қарашлари – визуал контактлари ҳам катта аҳамиятга эга. Визуал контакт – бу қарашлар сони, уларнинг узоқлиги, қарашлардаги статика ва динамик алмашинувлар, кўзини олиб қочишлар ва бошқалардан иборат. Аргайл шулардан келиб чиқиб, «яқинлик (интимлик) формуласи»ни ишлаб чиққан ва бунда интимлилик даражаси суҳбатдошлар ўртасидаги масофага ва кўз қарашларга боғлиқлигини исботлаган. Чунки кўз

қарашлар суҳбатдошнинг мулоқотга тайёрлиги, уни давом эттириш керак ёки керак эмаслиги ҳақида маълумот бериб, суҳбатнинг йўналишини белгилайди. Яна бир муҳим таъсирчан белгилар мажмуини ўзига мужассам этган соҳа – бу юзимиздир. Илмий адабиётда юз қиёфасининг 2000 дан зиёд қирралари аниқланган. Уларни маълум тартибда тизимга солиш учун П.Экман «FAST» – Facial Affect Scoring Technique деб номланган методикани ҳам таклиф этган. Унга кўра юз уч зонага бўлинади: I – кўз ва пешона, II – бурун ва бурун олди, III – оғиз ва ияк зонаси. Уларнинг ҳар бирида турлича бўладиган 6 хил эмоционал ҳолатлар ажратилади: қувонч, жаҳл, ҳайрат, қўрқув, ғам ва нафрат. Визуал алоқа кўзлар орқали амалга ошириладиган алоқадан иборат . Айрим маълумотлар: психологик тажрибалардан маълум бўлишича, суҳбатдошлар бир-бирини кўзларига тикилиши билан ўзидаги ёқтириш, садоқат ёки аксинча, агрессив реакцияларга тайёргарликни ифодалайди. Визуал алоқа мулоқот иштирокчилари орасидаги масофа катта бўлганда ҳамда таниш одамлар ўртасида узоқроқ давом этади. Ёқимсиз суҳбат давомида одамлар кўзлар тўқнашувидан ўзларини сақлайдилар. Аёллар эркакларга нисбатан визуал алоқага кўпроқ мойилдирлар. Одамнинг эмоционал ҳолати таъсирида кўз қорачиғи кенглиги ўзгаради. Салбий эмоциялар таъсирида қорачиқ тораяди, ижобий эмоциялар таъсирида эса кенгаяди. Мутахассислар маслаҳатига кўра ижобий ва ишончли муносабат ўрнатиш учун суҳбатдошлар визуал алоқани бутун мулоқот вақтининг 6070%ни эгаллаши керак. Одам самимий бўлмаса, ёки уялаётган бўлса, визуал алоқа бутун мулоқотнинг 1/3 ни эгаллайди. Бордию, визуал алоқа бутун мулоқот вақтининг 2/3 қисмини эгалласа, бу ҳолат одамга нисбатан қизиқиш кучлилигини кўрсатади (бунда кўз қорачиғи кенгаяди), ёки одамга нисбатан салбий муносабат кучлилигини кўрсатади (бунда кўз қорачиғи тораяди). Аммо визуал алоқа кузатувида миллий хусусиятларни ҳам инобатга олиш керак. Жанубий Европа халқларида суҳбатдошнинг кўзларига узоқроқ тикилиш одатий ҳолатдир. Баъзиларга бу ҳақорат бўлиб туюлиши

мумкин. Японлар юзга нисбатан бўйинга кўпроқ қарайдилар. Узлукли визуал алоқа самаралидир. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, визуал алоқа 10 сониядан ортмаслиги керак. Визуал алоқанинг оптимал варианти суҳбатдошларнинг юзма-юз эмас, маълум бурчак остида (тажрибалар натижасига кўра 90 градус) бир-бирига юзланишидан иборат. Бундай жойлашиш тикилиб туришга мажбур қилмайди ва ҳаракатларнинг эркин бўлишини таъминлайди. Демак, новербал мулоқотда бир қанча белгилар тизимларидан фойдаланилади. Улардан фойдаланиш кўпинча онгсиз амалга ошади. Сочни силаш, соқол, мўйлабни сийпалаш; юз, даҳан соҳаларини силаш, қулоқни тортқилаш, бурунни ишқалаш кабилар инсоннинг ўзини ўзи овутишга уриниши ёки ёлғондан ҳимояланиш воситасидир. Мулоқотнинг нутқсиз воситасига кирувчи бошқа гуруҳини вокаллаштириш тизими, яъни овоз сифати, унинг диапазони, тоналлиги ва бошқалар ташкил этади. Ушбу қўшимчаларнинг ҳаммаси ахборотнинг аҳамиятини оширади ва ўзига хос нутққа қўшилган «қўшимча» вазифасини бажаради. Жон Честара мулоқот жараёнида намоён бўладиган ва аниқ маъно ва моҳият касб этадиган новербал қилиқларга тасниф берган 1 : 1) агар суҳбатдошингиз бармоқлари билан столни тинмай чертаётган бўлса, демак, у бетоқат, ёки унга сиз билан суҳбатлашиш зерикарли, шунинг учун у асабийлашмоқда; 2) агар суҳбатдош елкаларини қисаётган бўлса, демак, уни сиз билан бўлган суҳбат бефарқ қолдирди, унга барибир; 3) агар у қўл бармоқларини қисаётган бўлса, демак, у нимадандир жуда хавотир, ўзини ҳимоясиз ҳис қилмоқда; 4) суҳбатдошнинг қўлларини мушт қилиб туриши ундаги важоҳат белгиси, лекин у бу ҳолатни, баджаҳлликни назорат қилмоқчи; 1 Жон Честара. Деловой этикет. – М., 1997. – Б.26.

5) агар суҳбатдошнинг қўллари беҳол бўлиб, кафтлари юқорига қаратилган тарзда олдинга интилган бўлса, демак, у нимадандир таажжубда, ташвишда, қийинчиликда; 6) агар шеригингиз костюмининг тугмаларини ечса, демак, у фаолликка ҳозирланган бўлади; 7) қўллар кўкракда боғланган бўлса, бу унинг чақириғи, ниманидир муҳокама қилишга тайёрлиги рамзи; 8) агар одам тез юриб бораётиб, иякларини кўтарган ҳолда қўлларини эркин ташлаб қўйган бўлса, демак, у ўзига ишонади, у – қатъиятли; 9) одам кетаётганда, икки қўли чўнтакда, боши эгик бўлса, демак унинг руҳияти тушкунликда, хафа, депрессия ҳолатида бўлади; 10) қўл кафтларининг чаккага қўйилганлиги унинг нимагадир жуда ҳайратланиб, қизиқаётганлигининг белгисидир; 11) агар суҳбатдош қўл мушти билан ўзининг иягига ураётган бўлса, у ниманидир аниқламоқчи, ташвишда бўлади; 12) агар одам бурнига тегинса ёки уни ишқалаётган бўлса, демак, у ниманидир устида ўйламоқда; 13) агар суҳбатдош қўлини белига тираб олган бўлса, демак, у ўзининг устунлигини билдириб, очиқ гаплашиб олишга чақираётган бўлади; 14) агар қўлларининг учларини бирлаштириб «уйча» шаклини эслатаётган бўлса, бу унинг ниманидир ўйлаётганлиги ёки нимагадир қизиқаётганлиги рамзидир; 15) агар сиз гапираётганингизда суҳбатдош бошини ёнбош қилиб тингласа, демак, у жиддий эмас, ҳазилга мойил; 16) агар суҳбатдош кўз ойнагини бурун устига тушириб, тепасидан қараса, бу унинг сиздан кўпроқ маълумотларни кутаётганлиги белгисидир; 17) одам у ёқдан бу ёққа бориб келаётган бўлса, демак, у нимадандир ташвишда, асабийлашмоқда;

18) агар одам қаншарини босаётган бўлса, демак, у чарчаган (агар кўзойнаги қисмаётган бўлса). 19) агар одам стулнинг қирғоғига ўтириб олган бўлса, бу ё сабрсизлик билан кутаётганлиги, ёки нимагадир қизиқиш билдираётганлиги рамзидир; 20) одам оёқларини бир-бирининг устига қўйиб олиб, оёғини енгил тебратаётган бўлса, демак, у зерикмоқда; 21) агар одам кўрсатгич бармоғи билан ўқталиб, ўзига хос тарзда ҳаракат қилаётган бўлса, у ўз қарашини таъкидламоқчи; 22) агар одам оёқларини хонтахта ёки стол устида устма-уст қўйиб ўтирган бўлса, у бошқаларда ўзига хос таассурот қолдирмоқчи, ўзининг тобе эмаслигини кўрсатмоқчи; 23) агар одам ўзини орқага ташлаб, қўлларини бир-бирига боғлаб, бўйнида ушлаган бўлса, демак, у дам олмоқчи, ва бошқаларда таассурот қолдирмоқчи; 24) гапираётган пайтида оғзини беркитиши, унинг «тушунишингиз шарт эмас» дегани. 25) одамнинг бир қўлини орқага қилиб, бошқа қўли билан тирсагини ушлаб туриши, унинг тажанглиги ва биров билан гаплашиш хоҳиши йўқлигини билдиради» (кўрсатилган адабиёт: 174-175-б.). Шундай қилиб, биз одатий, табиий деб идрок қилган мулоқотда ҳам кўплаб сирлар, ўзига хос нозик томонлар борки, уларнинг барчаси биздан мулоқотда билимдонликни, ўзгаларга ва ўзимизга эътиборлироқ бўлишимизни талаб қилади. Овоз кишиларнинг айни вақтдаги ҳолатини (характери, темпераменти, ҳис-туйғулари) атрофдагиларга англатади. Овознинг тони шахснинг эмоциясини билишга ёрдам беради (ғазаб ва қайғу – енгилроқ, рашк ва невроз – оғирроқ).

Асаблари таранг ҳамда хавотирли ҳолатларда шеригимизнинг ҳам овоз тембри бир неча бор ўзгаради. Бу факт «Ёлғон детектори»нинг контактсиз намуналарида муносиб қўлланилади.

Маълумот олинишида, овознинг кучи ва даражасига эътибор беринг:  аниқ, баланд овоз – ғайрат, иштиёқ, хурсандчилик, ишончсизлик;  баланд, кучли ва юқори диапазонидаги овоз – ғазаб ва қўрқув;  жуда юқори чинқироқ овоз – хавотирни;  юмшоқ, оҳиста, ҳар бир фразанинг охирида интонациянинг пасайиши билан ифодаланадиган овоз – ғам, қайғу, чарчоқ;  овоздаги олифтагарчилик – зўриқиш, ёлғон; Новербал товушлар аҳамиятга эга маълумотларни беради:  ҳуштак (беихтиёр чалиш) – ишончсизлик ёки хавфсираш; кутилмаганда хахолаб кулиш – зўриқиш;  овознинг кутилмаганда қисилиб чиқиши – зўриқиш;  доимий йўтал тутиши – ёлғон, ўзига ишончсизлик, ташвишланиш. Шунингдек, беихтиёр реакциялар ҳам мавжуд бўлиб, уларни назорат қилиш жуда қийин (зеро, уларни турли усуллар билан яширишга уринишади), бироқ маълумот олишда анча аҳамиятли ҳисобланади. Баъзи реакциялар «ёлғон детектори» каби ташхис аппаратларида аниқланади. Бундай реакциялар қуйидагича кўринишда бўлади:  юзнинг қизариши – уят, ғазаб;  оқариб кетиш – қўрқув, айбдорлик ҳисси;  қорачиқнинг кенгайиши – қизиқиш, қониқиш ҳисси, розилик, кучли оғриқ;  қорачиқнинг торайиши – қониқмаслик, рад қилиниш;  қўл ва бўйин соҳаси артериясида пульснинг кучли уриши – (юрак уришининг фаоллашуви билан бўйинбоғни бўшатишга уриниш) хавотир, қўрқув, уят, ёлғон;  пульс частотасининг пасайиши – диққатнинг ошиши;  тез-тез ва юзаки нафас – ички зўриқиш;  бурундан қисқа-қисқа нафас олиш – жаҳл;

 нафас олишнинг бузилиши, томоқнинг қисилиши, тупукни рефлектив ютиниш – ваҳима, уят, ёлғон;  оғизнинг қуриши (ютиниш, лабни ялаш, ташналик…) – қўрқув, ёлғон;  тўсатдан тишларни кўрсатиш – қаҳр, тажовузкорлик;  терламоқ, тер – ғазаб, хижолат бўлиш, нервозлик, ёлғон;  титроқ (қўл, оёқ бармоқларида, юз мушакларида) – ички зўриқиш, қўрқув, ёлғон;  пирпираш – қўзғалиш, ёлғон;  қориннинг ғулдираши – қўрқув (доим ҳам эмас, вазиятга қараб…);  тишларни ғижирлатиш – кучли невроз, стресс, ўйлаганни амалга ошира олмаслик. Бундай реакциялар аёлларга нисбатан эркакларда аниқроқ ифодаланади ва кузатиш имкони кўпроқ бўлади. Эслатма: ҳар қандай психофизиологик диагностикада симптоматик ҳолатлардан ташқари вақт, жой, вазият, ҳолат каби параметрларга аҳамият бериш лозим (масалан, ҳарорати 39 0 бўлган беморда оғиз қуриш, терлаш, кўзларнинг пирпираши, юзнинг қизариши каби ҳолатлар рўй беради). Нутқсиз воситаларнинг учинчи гуруҳига коммуникатив жараённи ташкил қилишнинг макон ва замони киради. Улар ҳам махсус белгилар тизими бўлиб, коммуникатив тизимнинг таркибий қисмлари сифатида маънога эга. Сўнгги вақтларда психологик тадқиқотларда мулоқотга киришувчи шахслар ўртасидаги оралиқнинг коммуникатив аҳамиятига ва мулоқот самарадорлигининг иштирокчилар жойлашувига боғлиқлиги масалаларига эътибор берилмоқда. Мулоқотга киришувчилар ўртасидаги масофаларнинг тўрт тури фарқланади: интим (0–0,5 м), шахсий (0,5–1,5 м), ижтимоий (1,5– 3 м), оммавий (3 метрдан ортиқ).

Ходим масофани ўзгартириш орқали маҳкумларга қўшимча таъсир кўрсатишга эришиши мумкин, чунки бу билан шериклар ўртасидаги муносабатлар хусусияти ўзгаради. Мулоқотнинг муваффақиятли бўлишида шахснинг шаклланган сифатлари, фазилатларининг аҳамияти жуда катта. Жумладан, ходимда ижобий фазилатлар яхши шаклланган бўлса (хушмуомалалик, камтарлик, инсонийлик, тўғри сўзлик, виждонлилик кабилар), мулоқот жараёни ҳам яхши ўтади. Чунки ходимлар маҳкумлар билан шахслараро муносабатда бир- бирини тўғри тушунишлари, мулоқот муваффақиятли бўлиши учун самимий бўлишлари лозим. Хулоса қилиб шуни таъкидлаш мумкинки, мулоқот жазони ижро этиш муассасаси ходимлари фаолиятида етакчи ўринни эгаллайди. Маҳкумни ахлоқан тузатиш, унинг жиноий фаолиятни давом эттиришга тўсқинлик қилиш ҳамда маҳкум, шунингдек бошқа шахслар янги жиноят содир этишининг олдини олишда мулоқотнинг вербал ва новербал воситаларидан фойдаланилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. 6. Байдаков Г. П. Воспитательная направленность исправительнотрудового права. – Рязань, 1996. 7. Билл Уизерс. Управление конфликтами. – СПб., 2004. 8. Глоточкин Д., Пирожков В. Ф. Исправительно-трудовая психология. – М., 2004.

O'xshashlar

Профайлинг методи маҳкумлар хулқ атвори ва хатти ҳаракатини психологик баҳолаш усули сифатида

Маҳкумлар жамоасидаги шахслараро муносабатларда низолар ва ижтимоий психологик ҳодисалар

Мулоқот жараёнига психологик тавсиф ва маҳкумларни ахлоқан йўлга солишда психологик алоқа ўрнатиш

Профайлинг хизматининг ички ишлар тизимида жорий этилиши ва аҳамияти

Ташкилотдаги мулоқот одоби