Ташкилотдаги мулоқот одоби - Huquqshunoslik - Referatlar

Ташкилотдаги мулоқот одоби

Yuklangan vaqt:

17.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

559.5 KB

Ko'chirib olish

Ташкилотдаги мулоқот одоби Режа: 1. Ташкилий мулоқотлар 2. Ташкилотдаги новербал коммуникациялар 3. Кенгаш – мулоқотларнинг бир тури 4. Иш юзасидан мулоқот ва музокаралар 5. Телефон коммуникациялари 6. Алоқа воситаларидаги тўсиқлар

Ташкилий мулоқотлар Шахслар билан ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги ўзаро таъсир ташкилий коммуникациялар ва ахборот алмашиш орқали амалга оширилади. Ахборот ва коммуникация тушунчалари бир-бири билан боғлиқ бўлса ҳам, аммо коммуникация ахборотни ҳам, уни қандай етказишни ҳам ўз ичига олади. Ҳар қандай раҳбарнинг фаолияти қуйидаги тартиб-қоида ва юмушларни бажариш билан боғлиқ бўлади: - ахборот олиш, текшириш ва таҳлил қилиш; - қарорлар ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; - қарорларнинг бажарилишини назорат қилиш ва уларга тузатишлар киритиб бориш; - бажарилган қарорларга оид маълумотларни тартибга солиш ва сақлаш. Ташкилий мулоқотларни (коммуникация лотинча communicatio сўзидан ясалган бўлиб, “ алоқа узатаман”, “мулоқот қиламан ” деган маънони билдиради) амалга ошириш мазкур фаолиятнинг асосий усулидир. Ташкилий коммуникациялар тизими анчагина мураккаб бўлиб, бир қатор белгиларга кўра таснифланувчи кўп турларни ўз ичига олади ( 1- расм ). Вертикал коммуникациялар поғоналар ўртасида ахборот айирбошлашни кўзда тутади. Бунда пастдан юқорига (мастер-цех бошлиғираҳбар) ва, аксинча, юқоридан пастга қараб борадиган коммуникациялар мавжуд. Горизонтал коммуникациялар ташкилотнингг бўлинмалари (савдо бўлими- ҳисобхона) ёки ижрочилар ўртасида, шунингдек, шериклар (фирмалар, уюшмалар ва ш.к.б. лар) ўртасида алоқа боғлашдан иборат. Муайян коммуникация одатда белгиларнинг йиғиндисидан иборат бўлади. Масалан, корхона бўлинмалари раҳбарларининг йиғилишини фирма ичидаги, расмий, вертикал, вербал ва новербал коммуникация деб атаса бўлади. Бундан ташқари, менежментда коммуникациялар турли усулда амалга оширилади, уларни қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: - англовчи (маълумот етказиш ёки алмашиш учун);

- экспрессив (ҳис-туйғулар, қарашлар, баҳолашлар тўғрисида); - ишонтирувчи (мижозга таъсир ўтказиш мақсадини кўзловчи ёки аксинча); - ижтимоий-урфларга оид (мулоқот меъёрларига риоя қилиш учун); - сўз орқали ифодаланмайдиган (бошқа ҳар қандай коммуникациялар). Ташкилотдаги коммуникациялар қуйидаги вазифаларни бажаришга хизмат қилади: - хабардор қилиш – рост ёки ёлғон маълумот бериш, қарор қабул қилиш учун зарур ахборотни топшириш, бўлғуси қарорларни мувофиқ ҳолга келтириш ва чамалаш; - мотивга оид – ишонтириш, танбеҳ бериш, илтимос қилиш, буюриш ва ҳ.к.з.йўллар билан ходимларни муайян ишни бажариш ва яхшилашга ундаш; - назорат қилиш – мансаб поғоналари ёки расмий бўйсунувчанлик асосида турли усуллар билан ходимларнинг ахлоқи ва феъл-атворини кузатиб бориш; - экспрессив – ҳис-туйғу ва кечинмаларни, воқеа-ҳодисаларга муносабатни, ижтимоий эҳтиёжлар қандай қондирилаётганини жонли ифодалашга кўмаклашиш. Йўналиши бўйича Жўнатувчининг тури бўйича Ахборот узатиш воситалари бўйича Ахборот қабул қилувчининг тури бўйича 1-расм. Ташкилий коммуникациялар таснифи. Кўрсатилган коммуникацияларнинг самарадорлиги турлича. Хорижий олимларнинг тадқиқотларидан маълум бўлишича, горизонтал алоқаларнинг натижадорлиги 90%, вертикал алоқаларнинг натижадорлиги 20-25%. Бунинг Коммуникациялар таснифи

маъноси шуки, корхона-ташкилот маъмуриятидан келадиган ахборотнинг ана шунча миқдорини ишчилар қабул қилиб, тўғри тушунади. Бошқача қилиб айтганда, ишчилар ўзларига берилган ахборотнинг атиги бешдан бир қисмини қабул қилиб, ўз вазифаларини бажара оладилар. Ҳам юқорига, ҳам қуйига йўналган коммуникацияларнинг самарадорлиги етарли эмаслиги шундан дарак берадики, ишчиларнинг энг яқин бошлиғи (бригадир) корхона раҳбарининг хонасидан ахборотнинг атиги 30%ини, цех бошлиғи эса 40%ини олиб чиқади. Қуйидан юқорига борадиган коммуникацияларнинг самарадорлиги бундан ҳам паст, яъни ахборотнинг кўпи билан 10%и раҳбарга етиб боради. Коммуникацияларни ташкил этишда ҳали жуда катта фойдаланилмаётган имкониятлар борлиги, бу иш сифатини яхшилаш муҳим вазифа эканлиги ана шу мисолдан кўриниб турибди. Коммуникациялардаги камчиликларнинг сабаблари кўп. Улар орасида хабарнинг муҳимлигини етарлича тушунмаслик, бефарқлик, хабар тузишдаги нуқсонлар, муқобил алоқа воситаларини пухта танламаслик ва ш.к.б.ларни ( 2- расм .) кўрсатиб ўтиш мумкин. Самарасиз коммуникацияларнинг барча хилма-хил сабабларини икки гуруҳга бўлиш мумкин, буларнинг ҳаммаси ахборот “жўнатувчи” ва у билан алоқадор “олувчи”га боғлиқ. Мазкур сабабларни гуруҳларга бўлиш нисбийдир, чунки айрим ҳолларда мулоқотнинг муваффақияти иккала томоннинг қандай ҳаракат қилишига боғлиқ бўлиши мумкин. Самарасиз коммуникациялар сабабларининг таснифи

Ахборот юборувчига боғлиқ бўлган сабаблар Ахборот олувчига боғлиқ сабаблар 2-расм . Коммуникациялар самарасизлиги сабабларининг таснифи Кўпинча раҳбарлар ходимларнинг, қуйи ва ўрта бўғин раҳбарларининг корхонадаги ишларнинг аҳволидан хабардор бўлиб туриш истагига менсимай қарайдилар. Ҳолбуки, тадқиқот натижаларига кўра, ходимлар ошкоралик, хабардорликни меҳнат унумдорлигига таъсир қилувчи маънавий омиллар орасида 2-3- ўринларга қўядилар. Онгнинг ҳолати инсоннинг рўй бераётган воқеаларга, теваракатрофидагиларга муносабатини белгилайди. Бу ҳолат иш юзасидан мулоқотдаги фойдали ҳаракат коффициентининг пастлигига сабаб бўлиб, олинаётган ахборотга салбий муносабатда кўриниши мумкин, бунинг замирида эски оқибатлар ётган бўлади. Натижада хабар сохта тарзда идрок этилади, унинг натижаси пасаяди. Янгиликка бир қарашда шубҳаланувчи кишилар ҳам бўлади. Ана шуларнинг шубҳа-гумонлари ҳам коммуникацияларни қийинлаштириши мумкин. Ўзаро муносабатларни нг нохушлиги Аввал бошдан нотўғри фикрда бўлиш Хабарн и сифатс из тузиш Хабар мант иқидаги нуқсонлар “ муқобил алоқа”ни ташкил этишдаги камчиликлар Ишончлилиги етарли эмаслиги Савол бериш, тинглаш қобилияти етишмаслиги Сафарбар этувчиликнинг йўқлиги Сўз танлашдаги уқувсизлик Хабар олувчининг қобилиятини менсимаслик Новербал коммуникациялар ни етарлича баҳоламаслик Стереотиплар дан фойдаланган лиги Диққатсизлик в а қизиқмаслик Фактла рга эътибо рсизлик

Коммуникацияларни коммуникациявий жараён деб билмоқ керак. Чунки улар одамлар ўртасида ахборот алмашиш тамойиллари қонуниятларини акс эттиради, ҳодиса сифатида эса одамлар ўртасидаги ўзаро мулоқот меъёрлари (қоидалари, йўриқлари, кўрсатмалари) дан иборат бўлади. Коммуникация жараёнида ахборот бир субъектдан иккинчисига ўтади. Айрим шахслар, гуруҳлар ва ташкилотлар ана шундай субъект бўлиши мумкин. Қуйидаги коммуникация тоифалари мавжуд: - ташкилот ва ташқи муҳит ўртасидаги коммуникациялар; - бўлинмалар ўртасидаги коммуникациялар; - ишлаб чиқариш ва бошқарув даражалари бўйича бўлинмалар ичидаги коммуникациялар; - шахслар орасидаги коммуникациялар; - норасмий коммуникациялар. Коммуникациялар исталган натижага эришиш учун таклиф, фикр айтиш, ишора қилиш ёки ҳис-туйғулар изҳори тарзида оғзаки ёки бошқа шаклда (хат ёзиш, хатти-ҳаракат, имо-ишора, гап бошлаш ва шу кабилар орқали) амалга оширилади Коммуникация жараёнида унинг қатнашчилари кўрадиган, эшитадиган, сезадиган бўлишлари ҳамда муайян кўникмаларга ва ўзаро тушуна олиш қобилиятига эга бўлишлари лозим. Бошқариш учун шахслараро коммуникациялар муҳим аҳамиятга эга бўлади, чунки кўпгина бошқарув вазифалари одамларнинг бевосита мулоқоти орқали ҳал этилади. Буни бир неча босқичдан иборат жараён деб билмоқ керак( 3-расм ).

3-расм. Коммуникация жараёни Хабарни юбориш босқичида уни жўнатувчи жараён қатнашчиларига жўнатиладиган ахборотнинг лойиҳасини тузади, уни кодлайди, яъни ўзининг шахс тарзидаги кимлигини (“мен кимман”) белгилайди ва жўнатмоқчи бўлган хабарнинг маъносини шакллантиради. Сўнгра, жўнатилмоқчи бўлган ахборотга код қўйилади. Аввал ахборот қай тарзда юборилиши (овоз, нур, ҳарорат, ҳид, таъм, физик хусусиятлар) танланади, кейин улар муайян шаклга киритилади (сўз, матн, сурат, ҳаракат ва шу кабилар). Шу тариқа хат тайёрланади. Бунда жўнатувчи хатнинг кодда билдирилган мазмуни тушуниб олинишига ишонч ҳосил қилади. Нима жўнатилди-ю, нима қабул қилингани орасидаги фарқ нақадар катта бўлса, коммуникация шу қадар ночор бўлади. Масалан, мазкур касб эгалари шу йўл орқали кўпчилик билан коммуникация боғлашда кўпинча қийинчиликка учрайдилар, чунки улар кодни факат ўз доирасидаги кишиларга тушунарли шаклда тузадилар. Хат жўнатувчи орқали (одам, техник восита, кимёвий ёки физик ҳолат) узатувчи каналга тушади ва зарур жойга етказилади. Хат ёки сигнал узатила бошлаши биланоқ жўнатиш босқичи тугайди ва ахборотни қабул қилиш босқичи бошланади. Канал хатни қабул қилувчига етказади, бу ерда хат олинганлиги қайд этилади.

Хат кимга жўнатилган бўлса, у қабул қилувчи деб аталади. У олинган хатни қайд этади ва коддан чиқариб, тушунарли ҳолга келтиради. Коддан чиқариш деганда хат тушунилганлиги, маъноси чақилганлиги ва баҳоланганлиги англашилади. Баъзан хатни ўқишда қийинчиликлар туғилади. Бу коммуникация жараёнида шовқин бўлиши билан боғлиқ бўлиб, сабаби қуйида айтиб берилади. Коммуникация жараёнининг сўнгги босқичи муқобил алоқадан иборат бўлиб, унда жараён қатнашчилари ўз ролларини алмашадилар. Ҳамма ишлар тескари тарзда такрорланади. Муқобил алоқа дегани – хабарни олувчининг унга жавобидир. Хабар манзилга етиб борган-бормаганлиги, агар етиб борган бўлса, қайси маънода борганлиги шундан маълум бўлади. Муқобил алоқа олинган хатга нисбатан бошқача код тизимида ифодаланиши ҳам мумкин. Кўпинча биз саволга бош кимирлатиб жавоб берамиз. Раҳбар учун эса муқобил алоқа тўғридан-тўғри (ўзини тутиш ўзгаришини бевосита кузатиш) ёки билвосита (меҳнат унумдорлигининг ошиши) бўлиши мумкин. Коммуникация жараёнини амалга ошириш учун коммуникация тармоғидан фойдаланилади, яъни коммуникация жараёнининг қатнашчилари ахборот оқими ёрдамида боғланади. Мазкур тармоқ вертикал, горизантал ва диагонал алоқалардан иборат бўлади. Вертикал алоқалар бошлиқдан қуйи ходимларга қаратиб, горизонтал алоқалар тенг мавқедаги шахслар ёки бўлинмалар ўртасида ўрнатилади. Диагонал алоқалар бошқа бошлиқлар ва бошқа қуйи ходимлар билан алоқалардир. Ана шу алоқалар тармоғи ташкилотнинг тузилмасини ҳосил қилади. Ташкилий тузилманинг вазифаси коммуникациялар оқимини тўғри йўлга солиб туришдан иборат. Турли сондаги ходимлар гуруҳлари учун коммуникация тармоқларининг намуналари вужудга келган. Улар “ғилдирак”, “юлдуз”, “доира”, занжир”, “паррак” каби номлар билан юритилади(4-расм) ва ташкилотларнинг фаолиятига сезиларли таъсир ўтказади.

Масалан, “ғилдирак” тоифасидаги тармоқларда ҳокимиятнинг марказлаштирилган поғоналари ифодаланган. “Ғилдирак” нинг марказида турган шахс хабарларни кўпроқ олади, гуруҳнинг бошқа аъзолари уни етакчи деб тан оладилар, у гуруҳнинг бошқа аъзоларига кўпроқ таъсир ўтказади, одатда иш учун кўпроқ жавоб беради, муаммонинг ҳал этилиши бошқалардан кўра кўпроқ унга боғлиқ бўлади. “Доира” ғоят самарали тармоқдир. У энг кўп ижобий хусусиятларга эга бўлиб, ташкилотда норасмий ҳокимликка асосланган ва уни бошқарувда қўллаш жамоа эришган натижаларни анчагина яхшилайди. Бироқ меҳнат интизоми паст бўлган тақдирда “доира” модели раҳбарга вазифалар ечимини назорат қилиш имконини берувчи “юлдуз”, “пона”, “уй” каби бошқарувчи расмий ички тузилмалар билан тўлдирилиши лозим. “Ялпиканал” тармоғи юқори даражада ишончли бўлса ҳам, амалда қўлланиш жиҳатидан бирмунча мураккаброқдир. Мураккаб муаммоларга нисбатан энг яхши қарорларни ишлаб чиқишда ундан бемалол фойдаланса бўлади. Бироқ вақт ёки рақобат таъсирида бу модел “юлдуз” моделига осон айланиб қолади. Қарор қабул қилишда раҳбарлик услубининг қайси моделини танлаш муаммони ҳал этиш вазифаси қайси тоифада эканига, белгиланган муддатга боғлиқ бўлади, яъни вазиятга қараб иш тутиш керак бўлади. Гуруҳ аъзоларининг ахлоқини тартибга солиш (назорат қилиш) коммуникациялар ёрдамида амалга оширилади: ташкилотларда одат тусига киритилган меъёрлар, тартиб-қоидалар, шунингдек, лавозим табақалари ва ходимлар бўйсунишлари шарт бўлган расмий тобелик ҳам мавжуд бўлади. Мазкур тартиб-қоидалардан андаккина четга чиқишга кўпинча барҳам берилади, баъзида эса жазоланади. Айни вақтда ходимга нималар қилиш кераклиги, ишни қандай қилиб яхшилаш йўллари кўрсатилади. Коммуникациялар гуруҳ аъзоларига рўй бераётган воқеа-ҳодисаларга ўз муносабатини билдириш, ходимлар ўз фикр-мулоҳазаларини бемалол изҳор этиши имконини беради, ўз ижтимоий эҳтиёжларини қондиришга

кўмаклашади. Қарорларни қиёмига етказиш ва баҳолаш ишларида ҳам коммуникацияларнинг аҳамияти катта. УЧ КИШИЛИК ГУРУҲ “Айланма “Ғилдирак” “Ялпи канал” ТЎРТ КИШИЛИК ГУРУҲ “Ғилдирак” “Занжир” “Ялпи канал” БЕШ КИШИЛИК ГУРУҲ “Доира” “Ғилдирак” “Ялпи канал”

4-расм . Коммуникация тармоқларининг намуналари Ташкилотдаги новербал коммуникациялар Ташкилотнинг фаолияти ва ташкилий мулоқотда сўз ишлатмай жўнатиладиган ахборотдан фойдаланувчи новербал мулоқотлар ғоят муҳим аҳамиятга эга бўлади. Улар новербал мактублар дейилади. Имо-ишора, оҳанглар ишдаги мулоқотнинг жуда муҳим қисмидир. Улар суҳбат давомида ахборотнинг 80%ини етказадилар. Баъзан ана шу новербал воситалар орқали сўз билан ифодаланганидан кўпроқ маъно билдириш мумкин. Новербал ахборотнинг асосий воситалари: - инсоннинг жисмоний хислатлари (бўйининг баландлиги, вазни, сочининг ранги, танасининг ҳиди ва ҳ.к.з.); - инсоннинг кийим-боши ва пойабзали; - танасининг ҳаракатланиши (қилиқлари, қиёфаси, кўришиши, юз ифодаси, кўзларининг ҳаракати ва ҳ.к.з.); - гапириш усули (оҳанглари, саводлилиги, овоз тембри, гапга чечанлиги ва ҳ.к.з.); - муҳит (ёруғлиги, шовқини, озодалиги, биноси, жиҳозлари ва ҳ.к.з.); - муҳитдан фойдаланиши (ҳаракат одоби, мулоқот масофаси ва ҳ.к.з.); - вақти (эрта келиши, тайинланган фурсатда аниқ келиши, кечикиб келиши). Новербал мулоқотлар асосан онгсиз асосга эга бўлади, чунки улар коммуникация жараёни қатнашчиларининг ҳақиқий ҳис-туйғуларидан далолат беради ва изҳор этилаётган ҳис-туйғуларнинг жуда ишонарли индикатори ҳисобланади. Новербал ахборот ёрдамида ҳаракатларни сохталаштириб бўлмайди ва шахслараро коммуникацияларда яшириш хам осон эмас.

Кўпгина новербал сигналлар, уларнинг аниқ-равшан аҳамияти инсон “ўсган” инсоний маданият намунаси бўлади. Чунончи, турли халқларнинг новербал ахлоқ-одоби бир-биридан анчагина фарқланади. Масалан, музокара қатнашчилари кўпинча гапирганда қўлларини ҳаракатлантириб турадилар. Аммо ҳар хил имо-ишоралар турли халқларда турлича маънони билдиради. Мисол учун болгарлар “хўп” демоқчи бўлсалар, бошларини сарак-сарак қимирлатадилар, ўзбекларда эса бу ишора “йўқ” деган маънони билдиради. Немислар кўпинча бирор кишининг фикрига қойил қолсалар, қошларини юқори кўтарадилар. Бундай ҳаракат Англияда ишночсизликни ифодалайди. Бармоқни бир томондан иккинчи томонга қимирлатиш АҚШ ва Италияда енгил таъна, дағдаға ёки гапга қулоқ солишга чақиришни, Голландияда инкорни билдириши мумкин. Агар танбеҳ берилмоқчи бўлса, кўрсаткич бармоқ бош олдида бир томондан иккинчи томонга юргизилади. Киши мулоқот тилини билмаганида имо-ишора ва рамзлардан фойдалансам, суҳбатдошим фикримни тушунади, деб ўйласа, ноқулай, ҳатто кулгили аҳволга тушиб қолиши ва ўртада англашилмовчилик келиб чиқиши мумкин. Чунончи, бармоқни баланд кўтариш Россияда юқори баҳо берилишини билдирса, Грецияда “овозингни” ўчир деган маънони билдиради. Хулоса шуки, ажнабийлар билан мулоқотда имо-ишораларнинг аниқ маъноси маълум бўлмаса, улардан фойдаланмаган маъқул. Демак, новербал ишоралардан одоб намунаси тарзида фойдаланиш ва уларнинг рамзий маъноларини назарда тутиш лозим. Мулоқот қатнашчилари уларнинг маъносини вербал белгилар каби аниқ-равшан англайдиган тақдирдагина новербал ишоралардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз.

Кенгаш – мулоқотларнинг бир тури Иш юзасидан кенгашлар (мажлислар ) – ишлаб чиқариш, бошқарув масалалари ва бошқа муаммоларни биргаликда муҳокама қилиш, ахборотни ўртоқлашиш, вазиятни таҳлил этишнинг муҳим шакли, шунингдек, бошқарувга оид карорлар ишлаб чиқиш ва қабул қилиш усулидир. Бундай мажлислар бошқарув фаолияти жараёнида ғоят муҳим тадбир бўлиб, мақсад ва шакллари жиҳатидан ғоят хилма-хилдир. Бошқарув фаолиятининг бошқа турларига нисбатан иш юзасидан кенгаш (мажлис)ларнинг афзаллиги қуйидагилардан иборат: - муҳокама давомида муаммони ҳал этишга хилма-хил ёндашувлар таклиф этилади ва муҳокама қилинади; - кенгаш қатнашчилари ўртасидаги масъулият ва ҳамжиҳатлик намоён бўлади ва кучаяди; - одатда кенгаш қатнашчиларига муаммолар хусусидаги фикрларини бемалол айтиш имконияти берилади; - қарорларни ишлаб чиқиш жараёнида кенгаш қатнашчиларининг фикр ва билимларидан фойдаланилади; - асосланган қарорлар қабул қилиш учун шароит яратилади. Иш юзасидан кенгашларнинг камчиликлари: - қабул этиладиган қарорлар учун ким жавобгарлиги аниқ бўлмайди; - менежерлардек кучли шахсларнинг қарорлар сифатига таъсири катта ва фойдаси бўлади; - бошқарув фаолиятининг бошқа турларига нисбатан кенгашларни тайёрлаш ва ўтказишга кўпроқ вақт кетади; савол-жавобларнинг натижаларидан маълум бўлишича, менежерлар бошқарув поғоналарига қараб, ўз вақтининг 50,60,70 ва ҳатто 80 фоизини кенгаш ва конференцияларда ўтказадилар. Ачинарлиси – кўпгина кенгашларнинг самарадорлиги жуда паст. Бунинг сабаби шуки, аксарият ҳолларда кенгашларга қониқарли тайёргарлик

кўрилмайди ва улар яхши уюштирилмайди, моҳирона ўтказилмайди, муҳокамага чуқур якун ясалмайди, айрим ҳолларда кенгашлар жуда чўзилиб кетади. Баъзан ҳатто мутлақо кераксиз кенгашлар чақирилади. Ўтказиладиган кенгашларнинг юқори иқтисодий самарадорлигини (С) ўлчаш ва таъминлаш муҳим вазифадир, буни қуйидаги формула билан ифодалаш мумкин: С=Д – Ҳ Бунда С – самарадорлик; Д – даромад; Ҳ – ҳаражат, сўм. Баъзибир кенгашларнинг натижаларини пул тарзида ўлчашнинг иложи ва ҳатто зарурати ҳам йўқ. Ижобий тафовутга эришилган тақдирда, яъни ҳаражатга нисбатан кўпроқ натижага эришилган тақдирда кенгашни самарали деб ҳисоблаш мумкин . Бироқ унинг катта бўлмаган абсолют қиймати кенгашнинг самараси пастлигини кўрсатади. 5- расмда самарали, самарасиз ва паст самарали иш юзасидан кенгашлар зоналари шартли равишда кўрсатилган. Кенгаш фаолиятининг натижалари (Н) Кенгашларни таёрлаш ва ўтказиш ҳаражатлари(Ҳ) 5-расм . Иш юзасидан кенгашларнинг самарадорлиги самарали кенгашлар паст самарали зонаси кенгашлар зона си самарасиз кенгашлар зонаси

Иш юзасидан кенгашларни тайёрлаш ва ўтказиш чиқимларини қуйидаги формула тарзида ифодалаш мумкин: бунда 3 – кенгашларни тайёрлаш билан шуғулланувчи ходимларнинг ўртача соатбай иш ҳақи, сўм ҳисобида; кенгаш қатнашчиларининг ўртача соатбай иш ҳақи, сўмда; T – кенгашни тайёрлаш учун кетган вақт, соат ҳисобида; - кенгашда қатнашиш учун, шу жумладан, мажлисда ўтириш вақти, кенгаш ўтказиладиган жойга бориш ва ундан қайтиш вақти, соат ҳисобида; I=1,2,…, H – кенгашни тайёрлаш билан банд бўлган ходимлар сони; j=1, 2,…, M – мажлис қатнашчиларининг сони; K – ҳар бир иштирокчининг хизмат сафарига сарфлаган маблағи, сўмда; О – қўшимча ҳаражатлар, сўмда. Кенгашларни тайёрлаш ва ўтказиш ҳаражатларини камайтириш мақсадида: - мажлисларнинг давом этадиган вақтини, уларнинг ўтказилиш давомийлигини қисқартириш; - мажлис иштрокчилари сонини камайтириш; - кенгашларни ўтказиш тартиб-қоидаларини соддалаштириш; - кенгашларнинг муқобил турлари (норасмий учрашув, селектор алоқаси, Интернет, Интранет) дан иложи борича фойдаланиш тавсия этилади. Иш юзасидан кенгашни тайёрлаш тартиби қуйидагича. Аввало кенгашнинг мақсади ва вазифалари танлаб олинади. Одамларни бевосита йиғиш: - ахборот алмашишга; - фикрларни аниқлашга;

- мураккаб вазият ва муаммоларни таҳлил этишга; - комплекс масалалар юзасидан қарорлар қабул қилишга зарурат туғилган тақдирда лозим бўлади. Ана шундан кейин кенгашни тайёрлаш учун масъул шахслар тайинланади ва уларнинг вазифалари аниқ белгиланади. (Баъзан) кенгашни тайёрлаш ва ўтказиш смета тузилади. Кенгашни ўтказиш куни ва соатлари белгиланади (қатнашчиларга қулайлиги ва тайёргарлик кўриш имконияти ҳисобга олинади). Мазкур вақт бошқа тадбирлар ўтказиладиган вақтга тўғри келиб қолмаслиги эътиборга олиниши лозим. Қулай бинони танлаш ва уни банд қилиб қўйиш. Кенгашнинг аниқ кун тартибини белгилаб, тасдиқлаш, маърузачиларнинг номини кўрсатиш, ҳар бир масалани муҳокама қилиш зарур бўладиган вақтни аниқлаш. Ҳар бир масаланинг муҳимлигига қараб, унга қанча вақт ажратишни белгилаш. Масалалар тартибини белгилашда ҳар бирининг аҳамияти ва мураккаблигини ҳисобга олиш. Кенгаш қатнашчиларининг рўйхатини тузиш. Бунда энг зарур кишиларнигина таклиф этиш, қатнашчилар сонини имкони борича қисқартириш. Кенгашга таклифнома ва зарур материалларни тайёрлаб, иштирокчиларга жўнатиш, бу ишни кенгашга тайёргарлик кўриш учун зарур бўладиган муддатларда бажариш. Мажлиснинг кун тартиби ва мақсадлари тўғрисида иштирокчиларни имкон қадар батафсилроқ хабардор қилиш (агар айрим иштирокчилар муайян масала муҳокамасигагина чақириладиган бўлса, соат ва дақиқалари аниқ кўрсатилиши керак). Кенгаш ўтказиладиган бинони тайёрлаш, кўргазмали ахборот, техник ва ёрдамчи воситалар, кўрсаткичларни шай қилиб қўйиш. Кенгаш иштирокчилари учун иш материаллари, блокнотлар, ручкалар, ва шу кабиларни тайёрлаб қўйиш.

Бошқа шаҳарлардан келувчи иштирокчиларнинг яшаши учун меҳмонхоналарда жойларга буюртма бериб қўйиш. Кенгаш қатнашчиларига хизмат қилиш учун транспорт воситаларини тайинлаш ва умумий овқатланишни уюштириш. Кенгашни ўтказишда: - мажлисни аниқ белгиланган вақтда бошлаш; - уни самарали ўтказиш нияти борлигини айтиш; - мажлис муваффақиятли боришига ишонч билдириш; - биргаликдаги ишнинг тартиб-қоидаларини: ҳар бир маъруза ва нутққа, танаффусларга қанча вақт ажратилишини, кенгашнинг тугаш вақтини, қарорлар қабул қилиш тартиби ва шу кабиларни иштирокчилар билан келишиб олиш; - иштирокчилардан бирига ёки котибга баённома юритишни топшириш; - мунозара давомида бегона мавзуга ўтиб кетиш, шошма-шошар хулосалар чиқариш ва нотўғри қарорларни таклиф қилиш ҳолларини илғаб олиб, бундай хатти-ҳаракатларга йўл қўймаслик; - мажлис давомида ўртага қўйилган мақсадларга қандай эришилаётганлиги: муаммонинг муҳокама қилиниши, муқобил қарорлар таклиф этилиши, якуний қарорларга келиш йўллари изланиши қандай бораётганлигини синчиклаб кузатиб бориш тавсия этилади. Шу нарса аниқланганки, кўп сонли кишиларнинг биргаликдаги ақлий фаолиятида энг самарали фаоллик, одатда, 40-45 дақиқа давом этади. Шундан кейин кўпчилик кенгаш қатнашчиларининг диққат-эътибори сусаяди, шовқин, турли ҳаракатлар, гап-сўзлар бошланади. Ана шундай ҳолат 30-40 дақиқа давом этади, кейин мунозара авж олади ва “салбий фаоллик даври” бошланади. Бу даврда одамларни бошқариб бўлмай қолади, улар ҳамма нарсага ишончсизлик билан асабийлашиб қарайдилар. Одатда, бу вақтда оқилона қарорлар қабул қилиб бўлмайди. Агар кенгаш танаффуссиз 2 соатдан ортиқ давом этса, иштирокчиларнинг 90 фоизидан кўпроғи тезроқ қутулиш учун ҳар қандай қарорга рози бўлиб қолади. (6-расм)

45 60 75 90 120 135 Кенгашнинг давомийлиги, дақиқа 6-расм. Кенгаш қатнашчиларининг ҳолати унинг қанча давом этишига боғлиқлиги Кенгаш якунланишидан аввал: - иштирокчиларнинг якдиллигига эришиш ва ихтилофларга йўл қўймаслик учун қабул қилинган қарорлар ва келишиб олинган чоратадбирларни такрор эслатиш; - қайси ишни ким ва қайси муддатда бажариши кераклигини тушунтириш; - асосан қабул қилинган қарорларни, муайян тадбирлар учун масъул шахслар ва бажарилиш муддатларини ўз ичига олган ихчам баённома тайёрланиб, иштирокчиларга тарқатилиши; бунга имкон бўлмаганда баённома 48 соатдан кечиктирмай иштирокчиларга ва манфаатдор шахсларга етказиб берилиши тавсия этилади. Кенгаш ижобий оҳангда, муваффақиятлар тилаш билан тугатилиши лозим. Кенгашни тайёрлаганларга, унда сўзга чиққанларга, барча қатнашчиларга миннатдорлик билдириш барчанинг кўнглини кўтаради. Нормал фаоллик Эътибор сусайиши Қарорларга бефарқлик Толиқиш Салбий фаоллик Қатнашчиларнинг ҳолати

Кенгашдан тугагач, бўлиб ўтган фикрлашувларнинг мазмунини ва кенгаш якунларини таҳлил қилиш тавсия этилади. Бунинг учун қатнашчилар билан савол-жавоб ўтказиб, қуйидагиларни аниқлаш мумкин бўлади: - кенгашнинг мавзуси ва мақсади етарлича равшан бўлдими? - ҳар иштирокчи кун тартиби ва бошқа материалларни ўз вақтида олдими? - кенгашни ўтказишдан кўзланган мақсадга эришилдими? - қарорларнинг неча фоизи белгиланган муддатларда бажарилди? Ана шу саволларга берилган жавобларни таҳлил қилиш натижаларига қараб: навбатдаги кенгашни тайёрлаш ва ўтказишда қайси ишларни яхшироқ бажариш кераклигини белгилаб олиш; қабул қилинган қарорларнинг бажарилишини назорат қилиб бориш; белгиланган режа ва топшириқларнинг ўз вақтида тўлиқ бажарилишига эришиш; мажлис қарорлари қандай бажарилганлиги ҳақида навбатдаги кенгаш иштирокчиларига ахборот бериш керак бўлади. Иш юзасидан мулоқот ва музокаралар Иш юзасидан мулоқот – одамларнинг ўзаро шахсий муносабатлари, алоқалари, зарур ҳолларда, иш жараёнида ва иш учун ахборот ва фикрмулоҳазаларни баҳам кўришдир. У бирор хабарни айтиш, фармойиш бериш ёки олиш, музокара ўтказишни ўз ичига олади. Мулоқот мақсадлари ошкора ва пинҳона бўлиши мумкин. Шу сабабли мулоқотдошларнинг ҳақиқий мақсадларини билиб олиш уларнинг аниқ ҳаракат ва ишларини тушуниш учун муҳимдир, бу эса амалий ўзаро ҳаракатнинг стратегиясинигина эмас, тактикасини ҳам билиб олиш имконини беради. Дастлабки таассурот одамларнинг танишувидан, аввало, уларнинг ташқи қиёфаси ва хатти-ҳаракатларидан бошланади. Шу жарёнда ёқтириш ёки ёқтирмаслик туйғуси туғилади. Салом-алик ва ўзаро суҳбатдаги

жозибадорлик туфайли ёқтириш туйғуси, беўхшов хатти-ҳаракат оқибатида ёқимсизлик туйғуси туғилади. Кимнингдир мақсади суҳбатдошига ёқмаслиги мумкин. Бу нарса суҳбатдошларнинг шахсий идроки ва тажрибасига боғлиқ бўлади. Суҳбатдошлар бир-бирининг ниятини англаган тақдирда мулоқот маъноли, самарали бўлади. Бир-бирини англаш жараёни ўз фикрини, нияти ва орзуларини ошкора баён этишга тайёрликни, суҳбатдошнинг гапини тинглаш, унинг интилишлари ва қизиқишларини тушуниш қобилиятини талаб қилади. Суҳбатдошлар ўзаро ҳаракатнинг аниқ шаклини танлаб олишлари, яъни улар ҳамкорлик қиладиларми ёки рақобатга киришадиларми - шунга аниқлик киритиш лозим бўлади. Иш юзасидан мулоқотнинг муваффақиятли бўлиши учун муайян қоидаларга риоя этилиши керак. Музокалар – иш юзасидан мулоқотнинг муҳим туридир. Музокаралар бир тоифадаги предметга турлича назар билан қарайдиган, мақсад ва муддаолари ҳар хил бўлган икки ёки бир неча томоннинг биргаликда бир ечимни топиш йўлларини излаш жараёнидир. Музокалар умумий ва можароли манфаатларни излаш ва келишиб олиш жараёнидир. Музокараларнинг бошланғич шартлари : ўзаро қарамлик, тўлиқ бўлмаган антагонизм ёки тўлиқ бўлмаган ҳамкорлик. Музокараларнинг ўлчамлари : музокара масаласи, тортишув сабаби ёки манфаатлар соҳаси, вақт доиралари ва суръат. Ана шу ўлчамларни тўғри баҳолаш ва назорат қилиш музокараларнинг энг яхши натижага эришувини кафолатлайди. Яхши тайёргарлик кўриш музокараларнинг муваффақиятини таъминлайдиган зарур шартдир. Бу ишни қандай битимга эришиш лозимлиги ва бунинг учун қандай йўлни танлаш мақбуллигини аниқлаб, ахборот тўплашдан бошлаш лозим. Музокаралар самарадорлигининг мезонлари : сифат (музокараларнинг натижалари ҳамма томонларни тўла-тўкис қаноатлантирадиган битимнинг

сифати билан белгиланади); жараённинг самаралилиги (музокараларга мутлақ зарур бўлганидан ортиқча вақт сарфланмаса, у самарали ҳисобланади); мақбуллик (музокаралар тугагандан кейин барча иштирокчиларнинг яхши муносабатлари сақланиб қолса, уни мақбул музокара дейиш мумкин). Музокараларнинг муваффақиятлилиги шартлари : музокарадош билан муҳокама қилинадиган масала ўртасидаги тафовутни аниқ белгилаб олиш; муаммога музокарадошнинг кўзи билан унинг руҳий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда қараш; инсон ёки ташкилотнинг манфаатларини ҳимоя қилаётган кишининг нуқтаи назарини эмас, балки ўзининг ёки ташкилотнинг бирон-бир эҳтиёжини қондириш имконияти борлигига ишора қилиш; муқобил ечимларни биргаликда ишлаб чиқиш. Музокаралар ўтказишнинг конструктив усуллари : музокарадош фикрига (вақтинча бўлса ҳам) рози бўлишга тайёрликни; можароли вазиятни ижобий ҳал этишга кўмаклашуви эҳтимол бўлган ва раҳбарларнинг принципиал кўрсатмаларига зид бўлмаган тақдирда ўз фикрини ўзгартиришга тайёрликни; суҳбатдошнинг шахсини танқид қилишдан ва унинг иззат- нафсига, шахсиятига тегишдан сақланишни назарда тутади. Ҳар қандай музокаралар ўзига хос бўлади: ҳар сафар янги масалалар муҳокама қилинади, янги шарт-шароитлар бўлади ва янги иштирокчилар қатнашади. Аммо муштараклик ҳам бўлади: музокара жараёни, унинг ташкил этилиши, ишбилармонлар доирасида одат тусига кирган мулозаматларга риоя қилиш, қатнашчиларнинг ўзаро муомаласи деярли доим бир хил бўлади. Музокараларнинг энг муҳим босқичи – унга кўриладиган тадориклар бўлиб, у икки асосий йўналиш: ташкилий масалаларни ҳал этиш ва музокараларнинг асосий жараёнини белгилаб олишдан иборат. Биринчи йўналишда: - шерикларни кутиб олиш дастури тузилади; - қатнашчилар гуруҳи(делегация) шакллантирилади; - музокара жойи ва вақти аниқланади;

- ҳар бир мажлиснинг кун тартиби тузилади; - манфаатдор ташкилотларга тааллуқли масалалар келишиб олинади ва ҳ.к.з. Музокараларнинг асосий жараёнини ишлаб чиқишда: - муаммолар ва уларнинг ҳал этилишидан қатнашчиларнинг манфаатдорлиги таҳлил қилинади; - музокараларга умумий ёндашув шакллантирилади; - музокараларда қандай йўл тутилиши ва натижаларнинг эҳтимолий вариантлари белгилаб олинади. Кутилмаган вазият пайдо бўлиб қолганда, унинг вазминлик билан ҳал этилиши, муҳими эса, музокараларда ҳамкорликка оид барча масалалар кўриб чиқилиши учун режа тузилади, суҳбатлар машқ қилиб кўрилади, унга тузатишлар киритилади. Хуллас, суҳбатга пухта тайёргарлик кўрилади. Суҳбатдошнинг саволларига шунчаки жавоб бериб қўя қолмасдан, мўлжалланаётган тадбирнинг ҳамма жиҳатларини икир-чикиригача тўла билимдонлик билан баён этиш лозим бўлади. Энг яхшиси, учрашувга шерикнинг тилида олдиндан тузиб қўйилган проспект ёки маълумотлар солинган папка олиб бориш керак. Бўлғуси битимнинг юридик жиҳатларини ғоят диққат-эътибор билан ўрганиш лозим. Кўпинча хорижий шерикларни биз инобатга олмайдиган деталлар қизиқтиради. Музокараларни муваффақиятли ўтказиш учун биринчи учрашувдан аввал шерик фирма, унинг раҳбарлари, музокара олиб борувчилар тўғрисида имкон борича маълумот тўплаш талаб қилинади. Агар фирма вакиллари билан суҳбатда унинг компанияси ишларидан хабардор эканингизни билдирсангиз, суҳбатдош бундан мамнун бўлиши шубҳасиз. Учрашувга тайёргарлик кўрганда тактикани белгилаб, музокараларда қўлланиш мумкин бўлган муайян тактик усулларни ўзлаштириб олиш зарур. Музокаралардаги вазифа суҳбатдошни ўз таклифингизга кўндиришдан, унда ўз истагингизни бажаришга хоҳиш ҳосил қилишдан иборат. Шу билан бирга

музокаралар хушмуомалалик, ахлоқ-одоб доирасида ўтиши, ножўя гапсўзларга йўл қўйилмаслиги лозим. Бир томонлама манфаат кўриб қолишга интилиш соқит қилиниши зарур. Шерикни таклифингиз билан қизиқтириш лозим ва суҳбатни шундай олиб бориш керакки, суҳбатдошингиз сиз эшитмоқчи бўлган гапни ўзи айтсин. Бунинг учун муаммога унинг нуқтаи назаридан қарашга ҳаракат қилиш керак. Музокараларнинг муҳим тамойили – шерикка илтифот кўрсатиш. Унинг сўзларини диққат билан эшитсангиз, ҳар қандай суҳбатдош ҳам хурсанд бўлиб, ўз муаммолари ҳақида бемалол сўзлайди. Гапни ихтилофли масалалардан бошламаганингиз маъқул. Музокара бошиданоқ шерик ”хўп” дейдиган бўлсин, унинг “йўқ” дейишига имкон қадар йўл қўйманг. Аввалданоқ ижобий жавоб берилиши маълум бўлган саволлар беришга ҳаракат қилинг. Айни вақтда шерикнинг таклифига рад жавоби беришга шошилманг. Суҳбат чоғида қийинчилик келиб чиқса, бутун диққат-эътиборни ўжарликка эмас, қизиқарли жиҳатларга қаратинг. Эҳтимол, манфаатларингиз ўхшаш бўлиб чиқар. Башарти музокара муҳити қизишиб кетса, уни юмшатишга интилинг. Ҳар қандай музокараларда иккинчи томон турли кишилардан иборат эканини унутманг. Ҳатто бир киши билан баҳслашганингизда унинг шахси кўпқиррали эканини унутманг, шундагина у билан бир битимга келиша оласиз. Бунда вербал воситалар муҳим роль ўйнайди. Тажрибали киши ўз суҳбатдошига синчиклаб разм солса, кўп нарсани тушуниб олиши мумкин. Музокара қатнашчилари хатти-ҳаракатлар ва имо-ишоралар қилиб туради. Аммо кўпинча у ёки бу имо-ишора турли халқларда ҳар хил маъно билдириши мумкин. Суҳбатдошингиз гавдасини қандай тутишига ҳам аҳамият беринг. Ўз ҳаракатларингиз ва юз ифодангизни назорат қилишни ўрганинг.

Мунозара нақадар суст бўлмасин, суҳбатдошингиз нақадар синчков бўлмасин, доимо сабр-тоқатли бўлинг, товушингизни баланд кўтарманг, танбеҳ берманг, хонада жаҳл билан юра бошламанг, бошқалар битимнинг яхшироқ шартларини таклиф қилаётганини айтманг. Обрўли ишбилармон доираларда буни дўқ қилиш ва андишасизлик деб ҳисоблайдилар. Музокара жараёнида далил-исботлар келтириш чоғи ғоят машаққатли бўлади. Материалларни пухта билиш ва кўзланган мақсадни аниқ белгилаб олиш зарур. Бундай ҳолларда: - содда, равшан тушунчалар воситасида сўзлаш; - ишончли далиллар келтириш; - кўплаб майда важлардан кўра уч-тўртта салмоқли далил кўпроқ самара беришини унутмаслик; - энг кучли далилларни суҳбат бошида эълон қилиш; - суҳбатдош ҳақлигини тан олиш (ҳатто нохуш оқибатларга олиб бориши мумкин бўлса ҳам), бу суҳбатдошдан худди шундай қилишни талаб қилишга ҳуқуқ беради; - беҳуда гаплардан тийилиш; - далил-исботларни мисоллар билан, имкон борича кўргазмали баён қилиш; - ёрдамчи кўргазмали воситаларни қўллаш; - далилларнинг ишончлилиги тингловчининг идрок этишига боғлиқлигини назарда тутиш, шу сабабли аввалига суҳбатдошнинг нуқтаи назарини аниқлаб, хайрихоҳликка мойил қилиш; - далилларни умумлаштириш, хулосалар чиқариш ва уларни суҳбатдошга тақдим этишга ҳаракат қилиш тавсия этилади. Агар музокараларнинг майда жиҳатларини эслаб қолмасангиз, музокаранинг кейинги босқичларида ноқулай аҳволга тушиб қолишингиз мумкин. Шу сабабли ҳар босқичдан сўнг буларни ёзиб қўйган маъқул. Шерикларга совға тақдим этишни ҳам унутманг. Биринчи учрашувда мезбонлар совға беришади. Шу боисдан хорижий вакилга ҳурмат-эҳтиром ва

яхши умидлар билан албатта бирон-бир совға тақдим этилади. Кейинги учрашувларда бир-бирларига совғалар бериш одат тусига киради. Совға сотиб олаётганда унинг кимга тортиқ қилинишини доимо аниқ назарда тутиш лозим. Совға-саломлар лавозимига қатъий мувофиқ равишда тақсимланади. Музокаралар тугагач, шерикларни кўнгилочар муассасаларга таклиф этиш – ишнинг таркибий қисмидир. Таклифни мезбон ёки музокара ташаббускори қилади ва чиқимларни тўлайди. Ўша ерда музокаралар норасмий вазиятда, ошкорароқ ва бемалол руҳда давом этади. Учрашув тугаши биланоқ, суҳбат якунларини таҳлил этиш, унга баҳо бериш, ўз мажбуриятларини тасдиқловчи миннатдорлик мактуби жўнатиш тавсия этилади. Учрашув мақбул тарзда тугаган тақдирда тижорат таклифи баён этилган қисқа (1-2 саҳифали) мактуб тузмоқ керак. Унда келишиб олинган қарорларни эслатиб тасдиқлаб, лойиҳани амалга ошириш режаси ва сметаси илова қилиниши лозим. Компаниянинг баланд обрў-эътиборини тасдиқловчи қўшимча ҳужжатлар ҳам илова қилиниши мумкин. Таклиф билимдонлик билан, мазкур ташкилотга мўлжаллаб, ораста расмийлаштириб, равшан ёзилган бўлиши керак. Уни муқовалаб ёки махсус жилдга жойлаб юбориш ишдаги маҳоратни намойиш этади. Сабр-тоқат, ҳурмат ва хушмуомалалик ўзаро манфаатдор натижага эришишга ёрдам беришини унутмаслик керак. Нутқ маданияти инсоннинг маълумоти, тарбиялилиги ва маданиятлилигидан дарак беришини ҳисобга олиш зарур. Фирманинг муваффақиятли фаолияти, унинг обрў-эътибори кўп жиҳатдан унинг раҳбарлари ва ходимларининг тўғри муомаласига, хатларни нақадар саводли тузишларига, музокараларни омилкорлик билан олиб боришларига боғлиқ бўлади. Нутқнинг табиий бўлишига интилиш, ясама ташқи гўзаликка ва сохта дабдабабозликка қарши курашиш, ўзининг имоишораларига эътиборли бўлиш, ўзига ярашадиган тарзда муомала юритишга интилиш лозим. Иш юзасидан музокара юритишнинг миллий хусусиятлари ҳам бор.

Чунончи, АҚШда шерикнинг мақсадларига ва уларга эришувдаги ёрдамга кўпроқ эътибор берилади. Америка бизнесининг умумий қоидаси – фойда олиш. Агар сизнинг таклифларингиз ана шу энг муҳим мақсадга эришишга ёрдам берса, бу америкалик шерикни, албатта, қизиқтиради. Аммо бу таклифлар амалий бўлиши керак. Иш юзасидан музокарадан аввал мўлжалдаги натижани аниқлаб олиш зарур. Суҳбатни шундай режалаш лозимки, унда бош вазифангиз ва афзалликларингиз тилга олинсин. Буюк Британияда иш юзасидан музокараларга киришаётиб инглиз бизнесининг ўзига хос хусусиятини эътиборга олиш керак. Бу табақачилик бўлиб, у, бир томондан, юксак касбий маҳоратни билдирса, иккинчи томондан, “янги қон” оқиб киришига тўсқинлик қилади. Музокараларни муҳокама мавзусидан эмас, инсоний муаммолардан – об-ҳаво, спортдан бошлаш тавсия этилади. Инглиз шерикнинг дилидагини топиш, сиз учун умумбашарий қадриятлар тижорат манфаатларидан юқори бўлмаса ҳам, ҳар ҳолда шу манфаатлар билан тенг эканини кўрсатиб қўйиш лозим. Британия халқига, унинг ғояларига эҳтиромингизни таъкидлаш ўринли бўлади. Суҳбат асносида музокарадошнинг қизиқишлари ва одатларини билиб олишга интилиш орқали унинг кўнглига йўл топиш, у билан мулоқотга киришиш узоқ муддатли амалий ўзаро муносабат ўрнатишга асос бўлади. Ҳар қандай инглиз фирмасининг музокаралардаги позицияси, одатда, қатъий бўлади. Музокараларга кўпдан-кўп фактлар, маълумотлар, статистика материаллари жалб этилади. Ҳар бир вазият таҳлил этилади, ҳар бир икирчикир қайд этилади, бўлғуси битимнинг ҳар бир кўрсаткичи салмоқлаб кўрилади. Шартнома билан боғлиқ ҳамма нарсагина эмас, амалий ҳамкорликни ривожлантириш йўлидаги ҳар қандай фаолият ойдинлаштирилади. Францияда қизиқиш уйғотган фирмалар ҳақида имкон борича кўпроқ суриштириб, уларнинг номига рекламалар ва ўз корхонасининг маҳсулотига оид каталоглар мажмуасини, шунингдек, маҳсулот жўнатиш шартларини юбориш тавсия этилади. Ана шуларнинг ҳаммаси француз тилида баён

этилган бўлиши шарт – французлар ўзга тиллардан фойдаланишни хуш кўрмайдилар. Тўрачилик сансалорчилиги рўй бериши ҳам эҳтимолдан холи эмас. Агар раҳбарнинг ўзи билан учрашолмасангиз ва пастроқ лавозимдаги ходим билан музокара ўтказаётган бўлсангиз, сизнинг таклифингиз тегишли бошқарув поғонасига етиб боргунча ва бир қарорга келингунча кутиб туришингизга тўғри келади – бу ерда қарорлар юқори лавозимли озгина кишилар томонидангина қабул қилинади. Французлар учун фактлар ва яхши таҳлил, асосли маълумотлар билан қувватланган далил-исботлар муҳим ҳисобланади. Францияда кўпгина муҳим қарорлар хизмат хонасидагина эмас, дастурхон атрофида ҳам қабул қилинади. Иш юзасидан қабул маросимлари коктейль, нонушта, тушлик ёки кечки зиёфат тарзида бўлиши мумкин. Кофе тортилгандан кейингина иш ҳақида гапирилади. Французлар ўзларини кўпроқ қизиқтирган масалани йўл-йўлакай муҳокама қилишни ёқтирмайдилар. Аввал у ёқ-бу ёқдан бафуржа суҳбатлашгандан кейин, астасекин асосий масалага ўтадилар. Италияда иш юзасидан алоқа боғлаш учун кўпинча воситачилар хизматидан фойдаланадилар. Тадбиркорлар билан танишув ташрифномалар алмашишдан бошланади. Итальян ишбилармонлари тадбиркорлар орасида ёки жамиятда тахминан тенг мавқе эгаллайдиган одамлар ўртасида музокаралар ўтказилишига катта аҳамият берадилар. Шу сабабли улар иш юзасидан учрашувлар бошланишида музокара қатнашчиларининг меҳнат фаолияти, ёши, лавозими ва шу кабиларни билиб олишга интиладилар. Баҳсли масалалар чиқиб қолганида итальянлар оқилона муросага келишга ҳаракат қиладилар, камдан-кам ҳолларда ҳакамларга мурожаат қиладилар. Германиядаги одамлар ғоят тартибли ва нозик табиатлидирлар. Агар немис ишбилармонлари билан келишувнинг ҳамма шартлари ва муддатларига риоя эта олишингизга кўзингиз етмаса, аввал бошданоқ ўз таклифларингиздан воз кеча қолганингиз маъқул. Немисларнинг унвонларга ихлосмандлигини эътиборга олиш лозим. Бунинг учун музокара

бошланмасиданоқ шартли суҳбатдошларнинг ҳамма унвонларини аниқлаб қўйиш керак. Финляндияда, аввало, маҳаллий аҳолининг миллий хусусияти – меҳнатсеварлиги, чуқур ўйлаб иш қилиши, қатъиятлилиги эътиборни тортади. Финлар оғир-вазмин, соддадил одамлардир. Аммо уларнинг ишдаги одоб-ахлоқи ишончли, аниқ-равшан, сиполик ва ҳалоллик билан ажралиб туради. Бу ерда ишга оид кўпгина масалаларни ҳаммомда ёки ресторанда ҳал этиш осон, шу сабабли бундай муассасаларга таклиф қилсалар, ундан воз кечмаслик ва уларни ҳам шундай таклиф қилиш тавсия этилади. Хитойда музокаралар узоқ давом этади. Бунинг сабаби шуки, хитойлар тузилажак битимнинг барча жиҳатлари ва оқибатларини ипидан-игнасигача ўрганмай туриб бир тўхтамга келмайдилар. Бундан ташқари, муҳим масалаларга оид қарорлар коллегиал тарзда, барча поғоналардаги кўпдан-кўп келишувлар асосида қабул қилинади, бунга кўпгина вақт керак бўлади. Музокаралар техник босқич ва тижорат босқичидан ўтади. Биринчи босқичдаёқ музокарадошни сиз билан ҳамкорликдан оладиган нақд афзалликларига ишонтира олсангизгина бир битимга кела оласиз. Хитой компанияларида яхши билимдон ходимлар бор, улар кенг коньюнктура маълумотларига эга бўлиб, катта манфаат келтирган аввалги шартномаларни музокаралар жараёнида эслатадилар. Сиз жаҳон бозоридаги аҳволни яхши билишингиз, саводли таҳлилга асосланишингиз, аниқ-равшан материал ва таклифлар билан қуролланган бўлишингиз керак. Япон ишбилармонлари билан иш юзасидан мулоқот ташрифномалар айирбошлашдан бошланади. Фирма раҳбарлари билан учрашув ва музокараларда жуда батартиб бўлиш лозим. Япон тадбиркорлари одатда суҳбатдошнинг фикрини диққат-эътибор билан тинглайдилар. Суҳбат чоғида улар бошини (“ҳа” дегандек) қимирлатса, таклифингизга розиман, дегани эмас, фикрингизни тушундим, дегани бўлади. Бу ишора масала ҳозироқ ҳал бўлади, деган маънони асло билдирмайди. Бу ўринда сиз хайрихоҳ, омилкор,

самимий, ҳозиржавоб бўлишингиз керак, бу хусусиятлар японларга жуда ёқади, аммо уларнинг ўзига бундай хусусиятлар етишмайди. Японларда қарорлар қабул қилиш тизими анъанавийдир. Муаммо муҳокамасига, уни келишиб олиш жараёнига кўпдан-кўп мутахассислар жалб қилинади, бунга кўп вақт сарфланади. Шу босқичнинг ўзида қарорларнинг бажарилиш йўллари белгилаб олинади, шу сабабли қарорлар доимо вақтида ва самарали амалга оширилади. Кореяда иш юзасидан мулоқот ғарбдагидан жуда фарқ қилади. Япониядаги каби Кореяда ҳам ишбилармонлар билан ёзма тарзда мулоқот қилиб бўлмайди. Учрашув ҳақида келишиб олиш ҳам осон эмас. Воситачиларсиз иш битмайди. Фирма ходимларини ҳам, таклифнинг моҳиятини ҳам яхши биладиган воситачи бу ҳақда корейс фирмасига таклиф киритиши ёки тавсия қилиши зарур бўлади. Агар корейс ишбилармонлари музокарадошга қизиқиш билдирса, шахсий учрашув ўтказишга эришилади. Телефон коммуникациялари Телефон воситасидаги коммуникациялар ташкилий коммуникацияларнинг жуда муҳим воситасидир. Уларнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, суҳбатдошлар бир-бирларини кўрмайдилар, кўпинча телефон орқали гаплашув томонларнинг бири учун кутилмаган бўлади: у ким биландир бевосита сўзлашиб турган, бирон-бир муҳим ёки шошилинч ишни бажараётган бўлиши мумкин. Биз кимгадир қўнғироқ қилганимизда ана шундай эҳтимолни назарда тутишимиз лозим. Бундан ташқари, суҳбатдош ҳамкасблари, ташриф буюрганлар ва ш.к.б. лар орасида бўлиши эҳтимолини, бемалол гаплаша олмаслигини эътиборга олиш керак. Телефонда сўзлашишдан бевосита суҳбат афзал кўрилади. Кўпчилик ҳолатларда телефон алоқаси бирор нарса ҳақида (эҳтимол, қачон учрашиш тўғрисида) келишиб олиш воситаси эканини эсда тутинг. ”Бу телефонда гаплашадиган масала эмас”, дейилиши бежиз эмас. Телефонда

сўзлашиш мавзусини аниқлаганингизда ва унга сарфланадиган вақтни олдиндан мўлжаллаганингизда буни унутманг. Шу билан бирга телефон коммуникацияси мураккаб техника воситалари ёрдамида амалга оширилади: бу воситалар ҳамиша ҳам нуқсонсиз ишлайвермайди, рақам терганда янглишиш, ёмон эшитилиш, алоқанинг беҳосдан узилиб қолиши - буларнинг ҳаммаси суҳбатдошлардан қўшимча хушмуомалалик ва эҳтиёткорликни талаб қилади. Бундан ташқари, телефон алоқаси, одатда, муайян маълумотни етказиш билан боғлиқдир. Суҳбатдошнинг унга йўналтирилган маълумотни самарали қабул қилиши ва ишлатиши “яхши муомала” ва “шахсий иш техникаси” деб ҳисобланади. Телефон вақтни тежашнинг энг самарали воситаларидан биридир, шу билан бир вақтда ишга энг кўп халал берадиган, “иш вақтини сарфлайдиган” манбадир (телефон парадокси) . Ушбу сифатларнинг қайси бирига эга бўлиш менежернинг телефондан қай даражада оқилона фойдаланишига боғлиқ. Беҳуда қўнғироқлардан қутулиш ёхуд суҳбатни бошқа вақтга кўчириш учун суҳбатдошга қачон қўнғироқ қилиш маъқуллигини айтган яхши. Агар гўшакни котиб ёки котиба оладиган бўлса, кимлар билан ёки қандай ҳолатларда раҳбарга телефонни улаш жоиз эмаслигини, қачон қайтадан қўнғироқ қилиш таклиф этилишини ёки раҳбар билан улаб беришини ана шу ходим билан келишиб қўйиш зарур. Башарти раҳбарнинг қабулхонасида вақтинча ёки узоқ вақт котиб бўлмаса, у ҳолда автожавоббергични ишга солиш керак (гарчи у “иккинчи нав” восита бўлса ҳам). Котиб ёки автожавоббергич ҳам бўлмаса, “узр, менга соат 16 да қўнғироқ қилинг” ёки “мен ўзим сизга қўнғироқ қиламан” деган иборалардан фойдаланиш мумкин. Кейинроқ қўнғироқ қилиш усули музокара учун зарур материал тайёрлаш имконини ҳам беради, натижада телефон мулоқотининг умумий вақти қисқаради. Телефон орқали суҳбат юритишга оид бир неча маслаҳат бериш мумкин:

1. Қисқа гапириш ва гапнинг боши унинг бориши ва охирини белгилашини унутмаслик. 2. Суҳбатдошга аввал қўнғироқ қилишдан мақсадни айтиб, сўнг сабабларини тушунтириш. 3. Узоқ суҳбат охирида қисқа хулоса чиқариб, кўрилиши керак бўлган чораларни санаб ўтиш. 4. Суҳбат давомида зарур маълумотларни ёзиб бориб, керак бўлса, ходимлар ва касбдошларга маълум қилиш. Кейинги йилларда янги коммуникация техникаси ва технологияларининг, Интернет ва Интранетнинг жорий этилиши ташкилий коммуникацияларни янги поғонага кўтариш имконини беради. Алоқа воситаларидаги тўсиқлар Ахборот узатиш йўлида тўсиқлар бўлиши табиий ва муқаррардир. Бу тўсиқлар таъсирини иложи борича камайтириш учун уларни илмий асосда таснифлаш ва бир тизимга солиш зарур. Коммуникация назариясида коммуникациядаги тўсиқларни таснифлаш сифатида коммуникация муҳити (ташқи шартлари), коммуникациянинг техник воситалари ва коммуникациянинг бош ҳаракатлантирувчи шахси бўлмиш инсоннинг ўзи алоҳида ажратиб кўрсатилади. Ахборотни узатиш ва қабул қилишда ноқулайлик келтириб чиқарувчи ташқи физик вазиятнинг қуйидаги физик хусусиятлари муҳит омиллари келтириб чиқарадиган тўсиқлар жумласига киради: - акустик тўсқинликлар; - теварак-атрофдаги чалғитувчи вазиятлар; - ҳарорат шароитлари; - об-ҳаво шароитлари. Техник тўсиқларни билдириш учун кўпинча “шовқинлар” тушунчасини ишлатадилар, булар узатилаётган сигнални бузадиган (узадиган) ва хабарга салбий таъсир ўтказадиган шовқинлардир.

Коммуникациянинг “инсоний” тўсиқларини руҳий-жисмоний ва ижтимоий-маданий тўсиқларга ажратиш мумкин. Руҳий-жисмоний тўсиқлар инсон танасидаги бирон-бир физиологик бузилишлар: артикуляция бузилиши, карлик, кўрлик ёки қисман кўрлик ва шу каби нуқсонлар оқибатида келиб чиқиши мумкин бўлган тўсиқлардир. Одамларнинг руҳий хислатлари ҳам уларнинг мулоқот қилиш, ахборот узатиш ва қабул қилиш қобилиятига кучли таъсир ўтказади. Кундалик ҳаётда биз ўнлаб кишилар билан муомалада бўламиз. Улар бирон-бир миллат, элат, синф, ижтимоий гуруҳ, диний конфессия, касб-кор, демографик гуруҳ ва шу кабиларнинг намояндалари бўлиши мумкин. Бу ҳол ижтимоий-маданий тафовутларни келтириб чиқаради. Ана шундай мулоқотда ижтимоий-маданий тўсиқлар пайдо бўлиши мумкин. Ташкилотлар социологиясида ва руҳшуносиясида қуйидаги энг муҳим коммуникацион тўсиқлар яққол кўриниб туради: - хабарлардаги нуқсонлар; - ахборотнинг ортиб кетиши; - перцептив-интерпретацион (идрок этиш-талқин этишдаги) тўсиқлар (турлича идрок этилиши); - жойлашувдаги тўсиқлар (инсонларнинг ижтимоий, касб-кор ва ҳаётий қарашларидаги тафовутлардан келиб чиқадиган тўсиқлар); - ҳуқуқий ҳолат тўсиқлари (алоқа боғловчиларнинг ташкилотчилик мавқеидаги катта тафовутлар оқибатида келиб чиқади); - тилдаги семантик тўсиқлар (табиий тилдаги тушунчалар кўпмаънолилиги сабабли келиб чиқади); - тилдаги ахборотнинг ортиқчалиги; - яхши шакллантирилмаган хабар; - сохталатиришга оид тўсиқ; - пала-партиш баҳо бериш туфайли келиб чиқадиган тўсиқлар (ходимнинг ҳали узил-кесил натижани кутмай шошилиб бевақт хулоса чиқаришидан келиб чиқади);

- “қўрқув тўсиғи” (раҳбар кўпинча ўз ходимларидан тўғри хабар олмаслиги ёки қўрқув сабабли нотўғри тузилган хабар олиши оқибатида келиб чиқади); - ташкилий тўсиқлар (поғоналарнинг кўплиги, бошқарув миқёси ва ш.к.б.) Масалан, функционал бўлинмалараро узатиш вақтида ҳам ахборот бузилиши мумкин. Ахборотни бошқарувнинг тўртта поғонаси орқали узатишда дастлабки маълумот 100 фоизигача ўзгариб қолиш эҳтимоли бор. Ташкилот ходимлари алоқа каналларида ўзига хос фильтр роли ўйнашларини айтиб ўтмоқ керак. Бошқарувнинг ҳар бир поғонасида маълумотнинг яширилиши ёки бузилиши, ундан айрим рақамлар олиб ташланиши ёки ўзгартирилиши содир бўлади. Бошқарувнинг юқори поғоналари ахборотга эгалик мавқеини бериб қўйишни хоҳламайдилар, чунки махфий ахборотга эгалик – ҳокимиятнинг муҳим белгиси ва воситасидир. Бироз ношудроқ раҳбарлар ҳақиқий аҳвол ҳақида холисона фикр юритишни, айниқса ўз хато ва камчиликларини оддий ходимлардан эшитишни ёқтирмайдилар. Ташкилот раҳбари ахборот ошкор бўлиб қолишидан қўрқишининг бошқа сабаби ҳам бор, у иқтисодий хавфсизлик ва саноатдаги жосусликдан ҳимояланиш ҳақида кўпроқ ўйлайди. Ташкилотнинг қуйи поғоналари ҳам коммуникация жараёнларига ўз ўзгартишларини киритадилар. Улар йўл қўйилган нуқсон ва қусурларни бошлиқлар билиб қолишини, айниқса ўзлари тўғрилаб юборишлари мумкин бўлган камчиликларни билиб қолишларидан чўчийдилар. Расмий коммуникация тармоқларида ахборотнинг йўқотилиш ҳоллари учраб туради. К.Киллен аниқлаган маълумотларга кўра, марказдан ижрочиларгача ахборотнинг атиги 20 фоизи, қуйи бўлинмаларниниг бошлиқларигача 50 фоизи етиб борар экан, горизонтал норасмий алоқа тармоқлари орқали эса манфаатдор ходимлар ишларнинг аҳволи тўғрисидаги ахборотнинг 90 фоизини оладилар.

Коммуникатив тармоқларда ахборот йўқолишига икки турдаги асосий хато сабаб бўлади. Биринчиси – ахборотдаги маълумотларнинг ҳаддан ташқари кўплиги. Агар коммуникатив ахборот жуда узун, кўп ва мураккаб бўлса, хизматчи хабарнинг бошида нима дейилганини унутиб қўяди. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, шунинг оқибатида ахборотнинг 50 фоизигача унутиб қўйилади. Иккинчиси – поғонанинг мураккаблиги. Қуйига қараб борадиган вертикал коммуникациялар олий раҳбардаги поғона бўйича қуйи лавозимга, ундан - яна ҳам қуйироқ лавозимга ва ҳ.к.з. – то бевосита ижрочигача узатилади. Ҳар бир навдаги узатишда ахборотнинг 30 фоизга яқини йўқолиб ёки сохталашиб бориши исботланган. Ташкилотда ахборотнинг йўқолиши ва сохталашиши деярли ҳамма жойда учрайдиган ҳодиса бўлиб, тегишли чоралар кўрилишини талаб қилади.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодекси – Олий Мажлис Ахборотномаси, 1996 й. 2. Адизес И. Управляя изменениями. – СПб. Питер, 2010. 3. Амиров Д.А. Организационное поведение: Дарслик. – М.: «Велби», 2006. 4. Балашов А.П. Теория организации и организационное поведение: Ўқув қўлланмаси. – М.: ИНФРА-М, 2014. 5. Вершигора Е.Е. Менеджмент: Ўқув қўлланмаси. – 2-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ИНФРА-М, 2007. 6. Веснин В.Р. Основы менеджмента: Дарслик. – М.: Проспект, 2011. 7. Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент: Дарслик. – 5-нчи нашри., стереотип. – М.: Магистр: ИНФРА-М, 2010. 8. Герчикова И.Н. Менеджмент: Дарслик. – 4-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2010. 9. Гибсон Дж.Л., Иванцевич Д.М., Донелли Д.Х-мл. Организации: поведение, структура, процессы. – М.: ИНФРА-М, 2000. 10. Глухов В.В. Менеджмент: Олий ўқув юртлари учун дарслик. – 3-нчи нашр. – СПб.: Питер, 2010.

O'xshashlar

Ташкилотдаги низолар ва стресс (руҳий зўриқиш) лар

Ташкилий хулқнинг назарий асослари

Инсон ва ташкилот

Мулоқот жараёнига психологик тавсиф ва маҳкумларни ахлоқан йўлга солишда психологик алоқа ўрнатиш

Ташкилий ва инновацион ўзгартиришлар шароитида ташкилий хулқ