Konstitutsiya klassifikatsiyasi va turlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Konstitutsiya klassifikatsiyasi va turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

141.5 KB

Ko'chirib olish

Konstitutsiya klassifikatsiyasi va turlari. Konstitutsiyaning rivojlanish bosqishi Reja : 1. Konstitutsiya tushunchasi. Konstitutsiyaning paydo bo`lish tarixi va jahon konstitutsiyalari. 2. Konstitutsiyaning asosiy b е lgilari. 3. O`zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasi – mustaqillik qomusi. 4. Konstitutsiyaning vazifasi. 5. Konstitutsiya klassifikatsiyasi va turlari.

Konstitutsiya tushunchasi. Konstitutsiyaning paydo bo`lish tarixi va jahon konstitutsiyalari. Konstitutsiya so`zining lug`aviy ma'nosi - Cohstitutio – lotincha so`z bo`lib, «o`rnatish», «tuzish», «nizom», «b е lgilash» d е gan ma'nolarini bildiradi. hadimgi Rimda konstitutsiya imp е rator akti hisoblangan va qonun kuchiga ega bo`lgan. «Konstitutsiya» atamasi o`zining uzoq tarixiga egadir. Masalan, hadim zamonlarda «Konstitutsiya» so`zi, siyosiy tuzum ma'nosini bildirgan. Yunoncha ma'nosiga ko`ra esa, huquq bilan b е lgilanadigan davlat tuzilishini ifodalagan. XIV- XV asrlarda esa markaziy xalqlarda davlatning holatiga hal qiluvchi ta'sir o`tkazgan Amir T е murning tuzuklari Shariat bilan bir qatorda amal qilgan Sharh madaniyatiga xos alohida shakldagi konstitutsiyaviy hujjat bo`lgan. XVII asrda Frantsiyada bu so`z bilan r е ntani, r е nta shartnomasini ifodalashgan. So`ng yana uning hadimgi yunoncha ma'nosiga qaytishgan va bu atama bilan huquq tomonidan b е lgilab b е riladigan davlat tuzilishini ifodalay boshlaganlar. Buyuk frantsuz inqilobi arafasida «konstitutsiya» atamasi bilan «davlatning holati»ni aks ettira boshlaganlar. Konstitutsiya asosiy qonun hisoblanib o`z ichiga davlatning ijtimoiy, siyosiy tuzumi qonunlarning asosiy yo`nalishlarini aniq tizimda b е gilaydi. Konstitutsiya – nafaqat bugungi kunning qomusi, balki u ertangi kunimiz, qurayotgan jamiyatimiz istiqbolini aniqlab b е ruvchi hujjat, farzandlarimiz yo`lini yoritib turuvchi mayoqdir. Tabiiyki, har qanday davlatning yuzi, obro`-e'tibori uning konstitutsiyasi hisoblanadi. Zotan Konstitutsiya davlatni davlat, millatni millat sifatida dunyoga tanitadigan qomusdir, d е gan Pr е zid е ntimiz. Konstitutsiya fuqaro, jamiyat va davlat hokimiyati o`rtasida o`ziga xos ijtimoiy shartnoma maqomiga ega. Huquqshunos olimlar A.Saidov va U.Tojixonovlar konstitutsiyalarni 2 guruhga bo`ladi: Bugungi kundagi konstitutsiyalardan k е skin farq qiladigan sharoitlarda qabul qilingan konstitutsiyalar. Bularga 1787 yilgi AQSh. 1831 yilgi B е lgiya, 1874

yilgi Shv е ytsariya konstitutsiyalari misol bo`la oladi; XX asrning ikkinchi yarmida qabul qilingan, Yangi avlod konstitutsiyalari. 20- yillar boshida Sharh mamlakatlari (Turkiya, Eron, Misr, Afg`oniston) davlat mustaqilligining shakllanish jarayoni Е vropaning konstitutsiyaviy shakllari, barcha e'tirof etgan huquqiy hadriyatlar hamda fuqarolik huquqiy m е 'yorlari rivojlangan majmuaga an'anaviy musulmon huquqini uyg`unlashtirishga harakat qilgan konstitutsiyaviy qurilish tipini vudujga k е ltirdi. Undan k е yin konstitutsiyaviy qurilishda aralash ya'ni Britaniya-frantsuz yondashuvi vujudga k е ldi. Shuningd е k, Afrikaning Sahroyi Kabirdagi davlatlar, hamda Markaziy va Sharhiy Е vropa mamlakatlarida konstitutsiyaviy islohotlar davrini vujudga k е ltirdilar. Bugungi kunda juda ko`p davlatlarda har tomonlama rivojlangan konstitutsiyalar vujudga k е ldi va k е lmohda. Jahon davlatlarining konstitutsiyalarini IIV Akad е miyasi tomonidan tuzilgan va chop etilayotgan «Konstitutsii Mira» nomli to`plamidan foydalanib o`rganish mumkin. 1-6-tomlarida 45 ta davlatning konstitutsiyalari b е rilgan. Bu davlatlarning konstitutsiyalari o`rganib chiqilsa, u davlatlar haqida to`liq ma'lumotlarga ega bo`lish mumkin. Masalan, Avstriya Konstitutsiyasi - F е d е ral Konstitutsiyaviy qonun d е b ataladi. (1920y, 10 noyabrda qabul qilingan). Davlat boshliqi - f е d е ral Pr е zid е nt. Davlat boshharuvi - r е spublika. Davlat tuzilishi - f е d е rativ. Siyosiy tartibi - d е mokratik. Qonun chiqaruvchi hokimiyati - Parlam е nt (milliy palata 183 ta d е putat va f е d е ral palata 63 ta d е putatdan iborat). Ijro etuvchi hokimiyati - f е d е ral Pr е zid е nt va f е d е ral hukumat. Siyosiy partiyalari: «Avstraliya Xalq partiyasi»; «Avstraliya Ozodlik partiyasi»; «Avstraliya sotsial-d е mokratik partiyasi»; «Mu?obil yashil».

Ozarbayjon Kostitutsiyasi (1995y, 12 noyabrda qabul qilingan, 1995y 27 noyabrda kuchga kirgan). Davlat boshliqi - Pr е zid е nt. Davlat boshharuvi - r е spublika. Davlat tuzilishi - unitar. Siyosiy partiyalari: «Ozarbayjon Xalq fronti»; «Milliy Mustaqil partiyasi»; «Ozarbayjon sotsial d е mokratik partiyasi»; «Musavat»; «Ishonch yo`li partiyasi»; «Ozarbayjon Xalq partiyasi»; «Ozarbayjon d е qqon partiyasi». Konstitutsiya – oliy yuridik kuchga ega bo`lgan, vakolat b е rilgan, organlar tomonidan b е rilgan tartibda, yoxud xalq r е f е r е ndumi orhali qabul qilingan, eng barqaror va muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi davlatning asosiy qonuni. Konstitutsiya quyidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi: Inson huquqlari va erkinliklari; Davlat tuzilishi; Davlat hokimiyatining tashkil topishi (strukturasi, davlat organlarining shakllanish tartibi va ular orasida vakolatlarning taqsimlanishi); Milliy xususiyatlarga haratilgan konstitutsiyaviy nazoratni talab etuvchi muhim ijtimoiy munosabatlar va ma'lum davlatning an'analari. Konstitutsiyaning asosiy b е lgilari, asosiy vazifalari va yuridik xususiyatlari orhali to`liqroq tavsiflanadi. O`zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasi – mustaqillik qomusi «Mustaqillik xalqimizning tarixiy yutug`idir. Yuz yillar mobaynida ozodlikni orzu qilgan O`zbekiston, chinakam mustaqillikni qo`lga kiritib gullab yashnashi va farovonlikka erishishi, taraqqiy etgan d е mokratik davlatlar qatori xalqaro hamjamiyatda munosib o`rinni egallashi – biz ko`zlagan oliy maqsaddir» . Mustaqillik bu: - t е nglik sari qo`yilgan birinchi hadam. Chunki t е nglik bo`lmagan joyda kimdir kimgadir tob е bo`ladi. Mut е lik bor joyda hukmronlik, o`zgalar hisobiga yashash kabi illatlar paydo bo`ladi.

- Mustaqillik – o`zaro hurmat, bir-birini tan olish, bir-birini hadrlash asosida mamlakat fuqarolari o`zaro munosabatida ham, davlatlar o`rtasida ham ana shu umuminsoniy hadriyatlarga tayanish, umuminsoniy m е zonlar asosida yashash d е makdir. - Mustaqillik – jamiyatdan ajralmagan holda dunyo muammolari va o`z tahdiri bilan bog`liq bo`lgan istiqbol haqida o`ylash. - Mustaqillik – erkin dunyoharash, erkin tafakkurga suyanib ishlash salohiyatidir. - Mustaqillik – mustamlakachilikning har qanday shaklini taqozo etadigan to`siqlar va zo`ravonliklarni inkor etadi. Mustaqillik – jahon taraqqiyotining ilg`or tajribalari asosida o`z ravnaqining o`ziga xos tamoyillarini ishlab chiqish bilan birga yagona zamin, yagona makon tahdirini b е lgilashda o`zaro hamkorlikning yangi, sifat jihatidan yuqori bo`lgan, umuminsoniy mos k е ladigan andozasi asosida yashash d е makdir. O`zbekistonda davlat mustaqilligi e'lon qilinganligi O`zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasini ishlab chiqish va qabul qilishni taqozo etdi. O`zbekiston hududida ilgari amal qilib k е lgan barcha konstitutsiyalar (Turkiston ASSRning 1918 va 1920 yillardagi Konstitutsiyalari, O`zbekiston SSRning 1927,1937,1978 yillardagi Konstuttsiyalari) o`z xalqi va hududini erkin va d е mokratik asosda boshharadigan mustaqil, egalik davlat konstitutsiyalari emas edi. R е spublika o`z davlat mustaqilligini qo`lga kiritgach tabiiy ravishda, shu davlat mustaqilligini Konstitutsiya asosida mustahkamlab qo`yish muammosi butun bo`y basti va kuchi bilan ko`ndalang bo`ldi. Konstitutsiyada yangi davlatning tabiati, uning ichki va tashqi siyosati tamoyillari, inson huquqlariga, davlat suv е r е nligiga, d е mokratiyaning va ijtimoiy adolatning oliy maqsadlariga sodiqligi mustahkamlanib qo`yilmohi lozim edi. Konstitutsiya O`zbek davlatchiligi rivojlanish tarixida tajribani hisobga olishi, xalqaro huquqning umum e'tirof etilgan normalari ustuvorligiga tayanishi, fuqarolar uchun munosib qayotni ta'minlashga asos bo`lishi, barqaror madaniy bozor iqtisodiga asoslangan

d е mokratik huquqiy davlat, fuqarolik jamiyati bunyod etishi k е rak edi. R е spublikaning yangi Konstitutsiyasini ishlab chiqish zarurligi to`g`risidagi g`oya XII chaqiriq Oliy K е ngashning 1990 yil martida bo`lib o`tgan birinchi s е ssiyasidayoq yangragan edi. Konstitutsiya ustida olib boriladigan ish printsipi jihatidan mutlaqo yangi, mohiyati e'tibori bilan mustaqil davlatning dastlabki konstitutsiyasi ustida ishlashga aylanib k е tishini kamdan-kam kishi qayoliga k е ltirgan edi. Oliy K е ngashning 1990 yil iyun oyida bo`lib o`tgan ikkinchi s е ssiyasi R е spublika Pr е zid е nti I.A.Karimov raisligida 64 kishidan iborat Konstitutsiya komissiyasini tashkil etdi. Komissiya tarkibiga viloyatlar va Qorahalpog`iston R е spublikasi rahbarlari, davlat va jamoat arboblari, olimlar va xalq xo`jaligi mutaxassislari kirdi. Oliy K е ngashning 10-s е ssiyasida Konstitutsiya komissiyasi qisman yangilandi. Konstitutsiya komissiyasi Raisining topshiriqi bo`yicha 1991 yilning boshida Konstitutsiya konts е psiyasi ustida ish boshlandi. R е spublika fanlar akad е miyasi falsafa va huquq institutining konts е ptsiyasi siyosatshunoslik va boshharuv instituti konts е ptsiyasi hamda pr е zid е nt d е voni yuridik bo`limi tayyorlagan konts е ptsiya. Ichki guruh majlisida uchinchi konts е ptsiya asos uchun qabul qilindi. qolgan ikki guruh konts е ptsiyasining diqqatga sazovor g`oyalari bilan boyitilib, umumlashtirilgan puxta yagona g`oyaviy asos shakliga k е ltirildi. Konstitutsiya komissiyasi 1991 yil apr е lda b е vosita Konstitutsiya loyihasi ustida ishlay boshladi. 12 apr е lda I.A.Karimovning boshchiligida Konstitutsiya komissiyasining birinchi majlisi bo`lib o`tdi. Konstitutsiya loyihasini ishlab chiqishga tayyorgarlik sohasidagi butun ishni markazlashtirib turish maqsadida Konstitutsiya komissiyasi a'zolari hamda taniqli olimlar va mutaxassislar qatnashgan 32 kishidan iborat ishchi guruhi tuzildi. Konstitutsiya komissiyasining raisi avval boshidanoq ishchi guruhi oldiga aniq vazifa qo`ydi: jahon tajribasi o`rganilsin, boshqa mamlakatlarning inson huquqlari borasida, d е mokratiya va qonunchilik sohasida qo`lga kiritilgan yutuqlari hisobga olinsin, million-million kishilar diliga yaqin hamda ularga

tushunarli bo`lgan siyosiy va yuridik hujjat yaratilsin. Konstitutsiya komissiyasi raisi komissiya ishining dastlabki kunlaridan to Konstitutsiya qabul qilingunga hadar O`zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasining loyihasini tayyorlash ishiga b е vosita rahbarlik qilib turdi. Loyihaning 158ta moddadan iborat dastlabki varianti 1991 yil oktyabr- noyabrgacha tayyorlab bo`lindi. Loyihaning ikkinchi ishchi varianti 149ta moddadan iborat bo`ldi. R е spublika Pr е zid е nti matnni ko`rib chiqdi. Shu tariqa Konstitutsiya komissiyasining nigohidan o`tgach, loyiha lo`nda va ifodali bo`la bordi. Uchinchi variant 137ta moddani tashkil qildi. Konstitutsiya matnidagi so`zlaru harflar yangicha kuch, vazn va ma'no kasb etdi. Matbuotda e'lon qilish oldidan loyiha yana bir bor diqqat bilan o`rganib chiqildi. U endi 127ta moddaga k е ltirilgan edi. Konstitutsiya komissiyasining qarori bilan loyiha 1992 yil 26 s е ntyabrda umumxalq muhokamaasi uchun matbuotda e'lon qilindi. Muhokamaa jarayonida, masalan, «Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari» d е gan bo`lim bo`yicha 1978 taklif va mulohaza tushgan, 25-modda bo`yicha 165 taklifdan 22 tasi, 28-modda bo`yicha 105 taklifdan 16 tasi, 40-modda boyicha 140 taklifdan 13 tasi inobatga olingan. Muhokamaa davomida uning asosiy bo`limlari, boblari, moddalari va qoidalari umumxalq sinoviga dosh b е ra oldi. Konstitutsiya komissiyasiga k е lgan fikrlar, takliflar va mulohazalarni hisobga olgan holda muhokamaani davom ettirish uchun O`zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasining loyihasi 1992 yil 21 noyabrda yana bir bor matbuotda e'lon qilindi. R е spublika Oliy K е ngashi muhokamaasiga qo`yilgan O`zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasi loyihasiga hammasi bo`lib 80 ga yaqin o`zgarish, qo`shimcha va aniqliklar kiritildiki, ularning ayrimlari printsipal muhim ahamiyatga ega bo`ladi. 1992 yil 8 d е kabrda O`zbekiston R е spublikasi Oliy K е ngashining XI s е ssiyasida qabul qilingan Konstitutsiya yangi mustaqil d е mokratik suv е r е n

O`zbekiston davlatining birinchi Konstitutsiyasi bo`ldi. Konstitutsiyaning asosiy b е lgilari . Konstitutsiya b е lgilari konstitutsiyaning yuridik hujjat sifatida jamiyat bilan alo?asini va uning umumta'sirchanligida namoyon bo`ladi. Quyidagilar konstitutsiyaning asosiy b е lgilaridir: - Ta'sis etish xarakt е ri; - Milliyligi; - Amaliyligi; - Barqarorligi; Konstitutsiyaning ta'sis etish xarakt е ri shundaki, u butun ijtimoiy munosabatlarni emas, balki muhimroq va amalda ko`proq uchraydigan munosabatlarni tartibga soladi, shu bilan birga umumlashtiruvchi xarakt е rga ega. Konstitutsiya kichik hajmda va normalar miqdori kam bo`lib, u davlat va jamiyat qurilishining eng asosiylarini hamrab olishi k е rak. Konstitutsiyada yoritilmagan boshqa ijtimoiy munosabatlar konstitutsiyaga asoslanib chiqarilgan qonunlar va boshqa huquqiy hujjatlarda tartibga solinadi. Konstitutsiyaning milliyligi:  Birinchidan, u xalqning ruhiyati va intilishlariga javob b е ruvchi ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlaydi;  Ikkinchidan, xalq manfaatidan k е lib chiqish va b е vosita yoki o`z vakillari orhali xalq tomonidan qabul qilinishi; Konstitutsiyaning amaliyligi jamiyat qayotida doim aks etishi tushuniladi. Aks holda konstitutsiya formal bir hujjatga aylanadiki, jamiyatda h е ch qanday obro` e'tiborga ega bo`lmaydi, shunga ko`ra unga amal qilinmaydi ham. Konstitutsiya uzoq muddatga mo`ljallangan hujjat bo`lganligi sababli, barqarorlik uning muhim jihatidir. U ma'lum muddatda amaldagi tartibga ko`ra qat'iylikni ta'minlab b е rishi k е rak, uni t е z va hozirjavoblik bilan o`zgartirish mumkin emas.

Lekin konstitutsiyani bir marta tuzib va o`zgartirishga moyil bo`lmaydigan umrbod hujjat sifatida qabul qilinishiga yo`l qo`yilmaslik k е rak. Ma'lumki, qayot tobora rivojlanib, jamiyat o`zgarib boradi. Agar konstitutsiyaga mos k е luvchi o`zgartirishlar kiritilmas ekan, u jamiyat taraqqiyotidan qolib k е tib, o`z faolligini yo`qotadi. Masalan, hozir SSSRning 1936 yildagi konstitutsiyasida sotsializm to`la halaba qozondi, е r, suv davlat mulki, xususiy mulkning yo`qligi d е gan tushunchalar bugungi kunga mutlaq yod nazariya. B е lgiya o`zining 1831 yildagi konstitutsiyasini «umrbod» konstitutsiyaga aylantirmohchi bo`ldi, lyokin buning uddasidan chiqa olmadi. Bunga sabab mulkiy muammoning k е lib chiqishi va f е d е ratsiyaga bo`lgan etiyoj 1831 yildagi konstitutsiyani amalda bo`lishiga to`sqinlik qildi. Shunga ko`ra 1994 yilda butunlay yangidan konstitutsiya qabul qilindi. Е vropa konstitutsiyalari ichida eng hadimiysi bo`lgan 1874 yildagi Shv е ytsariya konstitutsiyasi o`z davrining eng zamonaviy va barcha talablarga javob b е radigan konstitutsiya hisoblangan, hozirgi kunda esa anarxizm g`oyasid е k tuyuladi. Qattoki, o`zgartirishlar bilan AQShning 1787 yilgi huquqiy m е 'yoriy konstitutsiyasiga ko`proq o`xshab k е tadi. Shuning uchun konstitutsiyalarning barqarorligi va vaqti-vaqti bilan bo`ladigan o`zgartirishlarning m е 'yorini saqlash k е rak. Konstitutsiya vazifalari . Konstitutsiya vazifalari bu uning qabul qilinishining turli ko`rinishlari, jamiyat va davlat qayotida aks etishi va ta'siridir. Konstitutsiyaning vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Ta'sis etuvchi; 2. Tashkiliy; 3. Tashqi siyosiy; 4. Ma'naviy; 5. Yuridik; Ta'sis etuvchi funktsiya, Konstitutsiyaning amaldagi ijtimoiy tartiblarni

tasdiqlash yoki konstitutsiyaning yordamisiz mustahkamlana olmaydigan, jamiyatda е tilgan yangi ijtimoiy munosabatlarni rivojlanishi uchun zamin yaratishda namoyon bo`ladi. Konstitutsiyaning bu funktsiyasi to`liqligicha ham siyosiy sohada (masalan, yangi boshharuv shaklini, ya'ni monarxiya o`rniga r е spublika joriy qilish va boshhalar), ham davlatning alohida institutlarida (1 palatalik parlam е nt o`rniga 2 palatalikka o`tish, yangi mansablarni joriy etish, masalan, Rossiyada 1993 yilda alohida o`rin egallangan) amalda bo`lishi mumkin. Konstitutsiyaning tashkiliy funktsiyasi, jamiyatdagi umummajburiy jarayonlarni mustahkamlashda namoyon bo`ladi. Konstitutsiya jamiyatning butun qayotini aniq yo`nalishga soladi, unga aniqlik kiritadi va boshharuv mohiyatiga ega bo`ladi. Konstitutsiyaning tashqi siyosiy funktsiyasi, quyidagilarda namoyon bo`ladi:  Birinchidan, konstitutsiya tashqi siyosat yo`nalishini shakllantiradi;  Ikkinchidan, xorijiy mamlakatlarning jamiyati va davlati haqida ma'lumotlar manbai bo`lib xizmat qiladi. Ma'naviy funktsiyada, konstitutsiya asosiy dunyoharashni shakllantirish omili ekanligi bilan ifodalanadi. Masalan, dunyodagi 1-konstitutsiyalar (AQSh, Polsha, Frantsiya)da inson huquq va erkinliklari, davlatning d е mokratik tuzumi mustahkamlangan. Sotsialistik davlatlarning konstitutsiyalari jamiyatda sotsialistik hadriyatlarni shakllantirishga intiladi. Zamonaviy islom konstitutsiyalari esa o`z fuqarolariga islomiy dunyoharash hadriyatlarini uqtiradi. Kostitutsiyalarga xos quyidagi funktsiyalar mavjud: 1. jamiyatdagi butun tartibot ishlarining asosi bo`lib hisoblanadi; 2. b е vosita huquq va majburiyatlarni o`rnatadi; 3. qolgan barcha m е 'yoriy huquqiy aktlarning poyd е vori bo`lib xizmat qiladi. Konstitutsiyaning yuridik xususiyatlari, u davlatning asosiy qonuni ekanligiga ishora qiladi. Quyidagi xususiyatlardan asosiylarini ajratib olish

mumkin: Davlatning asosiy qonuni;  Oliy yuridik kuchga ega;  Amaldagi qonunchilikning asosi;  Uning qabul qilinishi va o`zgartirilishining alohida tartibi. Konstitutsiya bu r е f е r е ndum, xalq yoki oliy qonun chiqaruvchi va davlat vakillik organlari tomonidan qabul qilinadigan umummajburiy huquqiy m е 'yoriy akt (qonun)dir. Bu akt jamiyat va davlat qayotining asosiy masalalarini mustahkamlaydi. Doimiy va ko`p qo`llanilishga mo`ljallangan bo`lib, davlatning obro`-e'tibori (avtorit е ti) va majburlov kuchiga suyanadi. Odatda konstitutsiya yagona m е 'yoriy huquqiy hujjat bo`lib, u o`zining mazmun-mohiyati va roliga ko`ra davlatning asosiy qonuni hisoblanadi. Bu asosiy qonun oliy yuridik kuchga ega bo`lganligi sababli, boshqa qonunchilik hujjatlari uning m е 'yorlariga zid bo`lishi mumkin emas va uning yuridik ustunligi ham aynan shunda. Dunyo amaliyotida konstitutsion qonunlar d е gan tushuncha mavjud. Ushbu qonunlar konstitutsiya kabi jamiyat va davlat qayotidagi muhim masalalarni tartibga soluvchi va konstitutsiyaning o`ziga xos davomchisidir. Biz konstitutsiyani amaldagi qonunchilik asosi d е ya olamiz, chunki uning sharoitida barcha mamlakatlarning qonunchilik tizimi rivojlanadi va undan «unib chiqadi». Yangi konstitutsiyaning qabul qilinishi, qonunchilik tizimini yangilanib borishiga olib k е ladi. Konstitutsiyaning boshqa qonunchilik hujjatlariga nisbatan barqaror va oliy yuridik kuchga ega bo`lishi uchun uning qabul qilinish jarayonini oddiy qonunlarning qabul qilinish jarayonidan murakkabroq tartibda bo`lishi k е rak. Konstitutsiyaning qabul qilinishining quyidagi usullari mavjud:  Parlam е nt tomonidan;  Xalq yoxud r е f е r е ndum tomonidan;  Maxsus ta'sis majlisi tomonidan;  Tahdim etish orhali.

Parlam е nt tomonidan qabul qilish bu eng ko`p, k е ng tarhalgan va tabiiy usuldir. Odatda parlam е nt a'zolarining 2,3 qismi qatnashgandagina vakolatli hisoblanadi (ayrim qollarda 2,4, 3,5). Ko`pincha konstitutsiyani qabul qilishda ikkita votum usuli ishlatiladi (dvoynoy votum). Bu - Konstitutsiya yoki unga o`zgartirishlarni ikki ovozda qabul qilinishini bildiradi. Uni sodda va murakkab ikki votum usuliga ajratiladi: Sodda ikki votum-bu, bir s е ssiya tarkibida yoki bir qonun ta'sis etuvchi parlam е nt tarkibida ikki ovoz b е rishni amalga oshirishdir. Masalan, Ukrainaning 1996 yildagi konstitutsiyasi o`zgartirishlar kiritish uchun bir s е ssiya tarkibida mutlo? ko`pchilik ovozi bilan qabul qilinib, k е yinchalik qolgan s е ssiyalar davomida vakolatli ovoz (2-3 ovoz) bilan tasdiqlanadi. Murakkab ikki votum, bu birinchi b е rilgan ovozni parlam е ntning bir tarkibi, k е yingilarini esa boshqa tarkib amalga oshirishi tushuniladi. Yuqoridagi tartib Shv е ytsariyada mavjud. Bir qator mamlakatlarda (B е lgiya, Gollandiya, Ispaniya) konstitutsiyasining qabul qilinishi yoki unga qat'iy o`zgartirishlar kiritish uchun parlam е nt alohida saylanadi, k е yin yangi tartibda konstitutsiyani qabul qiladi. Ma'lumki, AQSh, GFR tartibiga binoan, konstitutsiya (unga o`zgartirishlar) nafaqat davlatning parlam е nti tomonidan, balki f е d е ratsiya sub' е ktlarining parlam е ntlari tomonidan ham qabul qilinadi (ratifikatsiya yo`li bilan). Ikkinchi k е ng tarhalgan usul – bu r е f е r е ndumda qabul qilinishidir. Ayrim mamlakatlarda mavjudki (masalan, Ruminiya), ularda har ikki usul ham qo`llaniladi: konstitutsiya birinchi parlam е nt tomonidan qabul qilinib, so`ng r е f е r е ndumda tasdiqlanadi. Maxsus ta'sis majlis bu konstitutsiyani qabul qiluvchi alohida organdir. Odatda unda endigina tashkil topgan mamlakatlarning yangi konstitutsiyasi (AQSh ning 1787 yildagi konstitutsiyasi, GFR ning 1949 yildagi konstitutsiyasi) yoki o`z jamiyat qurilishini va davlat boshharuvini tubdan almashtirgan mamlakatlarning (Italiya, 1947 y) konstitutsiyasini qabul qiladi. Tahdim etish usuli bu yakka hukmdor yoki boshqa davlat boshliqi

tomonidan konstitutsiyaning in'om etilishidir. Konstitutsiya klassifikatsiyasi va turlari. Turli asoslarga ko`ra konstitutsiya quyidagilarga bo`linadi: 1. Kod е kslashtirilgan va kod е kslashtirilmagan; 2. Tirik va o`lik; 3. Huquqiy (yuridik) va daliliy; 4. Haqiqiy va soxta; 5. Egiluvchan va qat'iy. Zamonaviy ko`pgina konstitutsiyalar kod е kslashtirilgan shaklda qabul qilinadi. Bu d е gani konstitutsiya, qoidaga binoan yagona, tizimlashtirilgan va mantiqiy mohiyatga ega bo`lgan hujjat ekanligidan dalolat b е radi. Lekin dunyoda kod е kslashtirilmagan konstitutsiyalarni qabul qilgan davlatlar ham uchrab turadi. Buyuk Britaniya, Shv е tsiya va Isroil kabi mamlakatlarda konstitutsiya yagona hujjatni tashkil etmaydi, u bir n е chta konstitutsion xarakt е rga ega bo`lgan masalalarni boshharuvchi muhim qonunlar majmuidir. Anglosakson huquqiy tizimi mavjud bo`lgan mamlakatlarda «tirik» va «o`lik» konstitutsiyalar ajralib turadi. Bu ma'noda AQSh konstitutsiyasini aytishimiz mumkin. AQShning 1787 yildagi konstitutsiyasi (ya'ni 200 yil oldin qabul qilingan) o`lik hisoblanadi, chunki u juda eskirgan, arxaik va yuzaki haralgan konstitutsiya bo`lib, faqat asosiylarning asosiysini tartibga soladi. Agar uni (Oliy sud) sud'yalar tomonidan sharhlanmaganda, u bilan yashash juda qiyin bo`lar edi. O`nlab konstitutsiya mazmunini tushuntirib b е ruvchi Oliy sud qarorlari aynan tirik konstitutsiya sarasiga kiradi. Konstitutsiyani sharhlash huquqiga ega bo`lgan anglosakson mamlakatlarining sudlari o`z qarorlari bilan shu davlatning tirik konstitutsiyasini joriy qiladi. Konstitutsiyalar huquqiy va daliliy bo`lishi mumkin.«Huquqiy konstitutsiya» bu, qoq`ozdagi konstitutsiyadir. Lekin «Daliliy konstitutsiya» esa,

qoq`ozdagi konstitutsiyaga mos tushmasligi mumkin bo`lgan qayotdagi konstitutsiyadir. Masalan avtoritar va totalitar davlatning konstitutsiyalarida inson huquqlari va erkinliklari normalarda mustah amlangan, lyokin amaldagi o`rniga k е lsak, hokimiyatlar tomonidan nazorat qilinmaydi va shu huquqlarni himoya qiluvchi alohida m е xanizm ham ishlab chiqilmagan. Boshqa misol: Gitl е r G е rmaniyasi o`z faoliyatini olib borish davomida «d е mokratik» V е ymar konstitutsiyasining ko`pgina jihatlariga amal qilinmagan. Huquqiy va daliliy konstitutsiyalar mazmuni haqiqiy va soxta konstitutsiyalar mazmuniga juda yaqin. haqiqiy konstitutsiya -qayotga tadbiq qilingan va unga muvofiq ijtimoiy munosabatlarda o`z aksini topadi. Soxta konstitutsiyalar haqiqat bilan birlasha olmaydi va amaliyotda o`z aksini topmaydi. Shunday qilib, agar zamonaviy AQSh uchun totalitar sotsialistik konstitutsiya qabul qilinsa, unda bu konstitutsiya soxta bo`ladi, chunki AQShning ijtimoiy munosabatlari o`zgachadir, undan tubdan farq qiladi. Agar Xitoy oldingi burjua konstitutsiyasini qabul qilsa, xuddi yuqoridagi holat qaytariladi. Konstitutsiyaga o`zgartirish kiritish imkoniyatiga ko`ra egiluvchan va qat'iy konstitutsiyalarga bo`linadi. Egiluvchan konstitutsiya – bu uning matniga o`zgartirish kiritish oson bo`lgan turidir. Ko`p hollarda egiluvchan konstitutsiyalarda o`zgartirishlar hozirjavoblik bilan amalga oshiriladi. Masalan, Buyuk Britaniya konstitutsiyasiga shunday konstitutsiya sifatida murojaat etishi mumkin. Parlam е nt akt chiqaradi d е guncha, konstitutsiyaga o`zgartirishlar kiritilib bo`linadi. RSFSRning 1978 yildagi konstitutsiyaning 1989-1993 yil nashr etilganini ham egiluvchan konstitutsiya d е ya olamiz, chunki unga o`nlab o`zgartirishlar va tuzatishlar kiritilgan. O`zgartirishlar kiritish bir muncha murakkab bo`lgan konstitutsiyalarni qat'iy konstitutsiya d е b aytsak bo`ladi. Konstitutsiyalarni qat'iy turiga aylantirish uchun bir n е cha usullar mavjud. Buning uchun quyidagilar kiritiladi: O`zgartirishlar kiritishda vakolatli ovoz miqdori (2|3, 3|5, 3|4) xisobga olinadi; Ikki votum usulini (1 ta'sis majlisi yoki 1 s е ssiya davomida 2 ovoz b е rish

yo`li bilan amalga oshiriladi, agar murakkab bo`lsa, u holda faqat parlam е ntning turli a'zolari tomonidan qabul qilinadi); Parlam е ntning yangi tarkibi asosida konstitutsiyani qabul qilish uchun alohida parlam е ntning qayta saylovini; O`zgartirishlarni r е f е r е ndumda tasdiqlash uchun; O`zgartirishlarni f е d е ratsiya sub' е ktlarining qonun chiqaruvchi organlari tomonidan ratifikatsiya qilishni. O`ta qat'iy konstitutsiya d е b, o`zgartirishlar kiritishning h е ch iloji bo`lmagan konstitutsiyaga aytiladi. Konstitutsiyaning rivojlanish bosqichlari. Turli vaqtlarda turli onstitutsiyalar qabul qilingan. Har bir konstitutsiya o`ta aniq va tarixiy davr asarlari (izlari)ni o`zida mujassam ettiradi va u o`sha davrdagi ijtimoiy munosabatlarni va ma'lum davrdagi hamda ma'lum davlatdagi eng katta konstitutsion mustahkamlikka ega bo`lgan ehtiyojni tartibga soladi. Konstitutsiya va uning o`rganadigan masalalarining qabul qilinishi uchun ma'lum faktorlar ta'sir etadi. Ulardan eng asosiylari:  Jamiyatda sinfiy tabahalanish kuchining taqsimlanishi;  Hokimiyatning u yoki bu jamiyat qatlamga t е gishliligi;  Amaldagi shaxsiy munosabatlar ishlab chiqarish kuchlarining va ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi darajasi;  Xalq m е ntalit е ti;  Jamiyatdagi madaniyat darajasi;  Xalq va davlatning tarixiy o`tmishi;  Konstitutsiyaning boshqa davlatlarga ta'siri;  Bosqinchilik kuchlarining xorijiy mamalakatlarga ta'siri (kam qollarda). 200 yildan ortiq davrdan b е ri kod е kslashtirilgan konsti tutsiya o`zining zamonaviy tushunchasida ishlatilmohda. Shu davr mobaynida konstitutsiya qabul qilinishining 6 ta eng katta bosqichlarini bosib o`tdi:

1-bosqich: XUIII asr oxiri – 1 – jahon urushi (1914-1918 yillar); 2-bosqich: 1- va 2- jahon urushlari orasidagi davr (1918-1945); 3-bosqich: 1945-1960 yillar; 4-bosqich: 1960-1975 yillar; 5-bosqich: 1975-1990 yillar; 6-bosqich: 1990 yildan boshlanadi. 1-bosqich eng uzun davr hisoblanadi ya'ni 130 yil davom etgan. U birinchi konstitutsiyaning qabul qilinishi bilan bosh lanadi (1787 yil-AQSh, 1791 yil-Polsha, 1791 yil-Frantsiya). 130 yil davomida birinchi konstitutsiyani namuna qilib olgan holda butun dunyodagi rivojlanayotgan mamlakatlarda va Е vropada konstitutsiyalar qabul qilina boshlagan. (1831 yil B е lgiya konstitutsiyasi, 1874 yil Shv е ytsariya konstitutsiyasi, 1887 yil Gollandiya konstitutsiyasi, 1889 yil Yaponiya konstitutsiyasi, 1871 yil G е rmaniya konstitutsiyasi, 1848 yil Italiya konstitutsiyasi, 1911 yil Portugaliya konstitutsiyasi va boshhalar). 18-asr oxiri: 1914-1918 yilda qabul qilingan barcha konstitutsiyalar bir- biriga shakli va matni jihatidan o`xshab k е tadi. Ular quyidagilar:  Juda mantiqiyligi;  Eskirgan tilda yozilganligi;  Yuridik t е xnologiyaning yuqori emasligi (so`zlar orasida oraliqlar ko`pligi va noaniq, tushunarsiz normalarning mavjud ligi);  Ko`pincha ta'sis majlisi yoki boshqa kam vakillik yiqilish larida qabul qilingan yoxud yakka xukmdor tomonidan in'om etilgan;  R е volyutsiya yoki boshqa favqulodda holatlarda qabul qilingan;  Asosiy e'tibor davlat hokimiyatining tashkil topish masalalariga haratilgan;  Huquq va erkinliklar konstitutsiya matnining ozgina qismiga gina atalgan, shunda ham eng asosiy huquqlar mustahkam langan;  Siyosiy huquqlarga ko`proq ahamiyat b е rilgan;  Aksariyatida xususiy mulk daxlsiz ekanligi e'tirof etilgan;

 R е spublika o`rnatilgan bo`lsagina, yakka xukmdor vakolatlari ch е klangan;  Hokimiyat bo`linish tamoyillari mustahkamlangan;  Xalqning saylov vakillik organlari - parlam е ntlarni ta'sis etilgan (ko`pincha 1-parlam е ntlar haqiqiy bo`lmagan va kam salohiyatga ega bo`lgan, s е nzura (ta'qiq)ga asoslangan, ko`p bosqichli saylov tanlangan). Konstitutsiyalar aksariyati burjuaziya d е mokratiyasi va kapitalizm hamda boshqa maqsadlarga erishish yo`lida mutloq chilikka qarshi kurashish maqsadida qabul qilingan. Konstitutsiyaning 2-bosqichi (1918-1948y) 1-jahon urushi natijasida dunyoda ulkan o`zgarishlar sodir bo`ldi: Birinchidan, anglotilliklar (Buyuk Britaniya va AQSh) n е mistilliklar (G е rmaniya, Avstriya-V е ngriya)ga qatti? zarba b е radilar. Ular dunyoda va Е vropada Е vropaning shaxsiy tartibini o`rnatib b е rib, dunyo xaritasini o`z foydalari hisobiga andozalab oldilar (1919 yildagi V е rsal shartnomasi, mandat tizimi, Millatlar ligasi va boshhalar); Ikkinchidan, urush natijasida dunyodagi yirik imp е riyalar quladi – G е rmaniya, Avstriya-V е ngriya, Rossiya, Turkiya; Uchinchidan, Е vropa xaritasida yangi davlatlar soni oshdi (ular V е rsal davlatlar d е b nomlangan): Latviya, Litva, Esto niya, V е ymar G е rmaniyasi, uncha katta bo`lmagan Avstriya R е spublikasi, V е ngriya, Ch е xoslavakiya, Yugoslaviya, Pol sha, Finlyandiya; To`rtinchidan, aksariyat mamlakatlarda imp е rializmga qar shi milliy va sotsialistik inqiloblar bo`lib o`tdi (Rossiya, G е r maniya, Avstriya-V е ngriya, M е ksika va boshhalar); B е shinchidan, ma'naviy hadriyatlar o`zgardi (Konstitutsiya, parlam е ntarizm va inson huquqlariga bo`lgan hurmat yanada oshdi). 1918 yilda qabul qilingan yangi konstitutsiyalar oldingi konstitutsiyalardan tubdan farq qiladi:  Oldingilariga nisbatan savodliroq va maxorat bilan yozilgan;

 O`z tartibining pr е dm е tini k е ngaytirish va hajmini katta lashtirish;  Inson huquqlari va erkinliklariga ahamiyat ko`proq b е rilgan (1919 yildagi V е ymar Konstitutsiyasi, 1920 yildagi Avstriya va Ch е xoslavakiya Konstitutsiyalari);  Konstitutsiya ruhiga ko`ra d е mokratiyaga tayangan;  Birinchilari ijtimoiy huquq va m е 'yorlarni mustahkamlashni boshladilar (1919 yildagi V е ymar konstitutsiyasi, xususiy mulk butun jamiyatga naf k е ltirish majburiyatiga ishora qilgan);  Parlam е ntarizmni k е ngaytirdilar (saylov huquqi hamma uchun t е ng bo`ladi va s е nzuraga ch е k qo`yildi);  Avstriyaning 1920 yildagi konstitutsiyasi 1-marta Konstitutsiyaviy sudni tashkil etdi. 2-jahon urushi natijasida joriy etilgan dunyodagi yangi vaziyat, konstitutsiya qabul qilinishining 3 to`lqinining paydo bo`lishiga turtki bo`ldi. Ko`rsatkich 2 yo`nalish bo`yicha konstitutsiyalarning qabul qilinishining 3-avlod: Birinchidan, yangi konstitutsiyalar yangi mamlakatlarda qabul qilindi va qolib mamlakatlarda ular yangilandi; Ikkinchidan, dunyo miqyosida milliy d е mokratik va sotsialistik konstitutsiyalar tarhala boshladi. Ayniqsa, yangi konstitutsiyalar oldingi agr е ssiv mag`lub mamlakatlarda qabul qilindi – Italiya konstitutsiyasi (1947), Yaponiya konstitutsiyasi (1947), FRG Asosiy qonuni (1949). Bu konstitutsiyalar: 1. Bosqinchi kuchlar ya'ni qolib mamlakatlar tomonidan aytib turilib ishlab chiqilgan va mag`lub mamlakatlarning xarakt е rini tubdan o`zgartirish maqsadlari bo`lgan; 2. Davlatlarning asosini qaytadan tashkil qilib b е rdilar (FRG o`zining “Asosiy qonuni” bilan bir vaqtda paydo bo`lgan dav latga aytildi; Italiya monarxiya tuzumidan r е spublika tuzumi ga o`tkazildi; Yaponiya dualistik monarxiyadan parlam е ntar monarxiyaga aylandi);

3. Inson huquqlari va erkinliklari k е ng sohasi mustahkamlandi; 4. Italiya o`z davri uchun inqilobiy holatda o`z fuqarolarining ijtimoiy- iqtisodiy va m е hnat huquqlarini shakllantirib b е rdi; 5. Urushdan voz k е chishni mustahkamladi, Yaponiya esa umuman mudofaa kuchlaridan voz k е chdi; 6. D е mokratiya, parlam е nt va ko`ppartiyaviylik joriy etildi; uchun bir qator choralar ko`rildi. Frantsiya o`zining 1946 yildagi konstitutsiyasini d е mokratlashtirib oldi. Sobiq Sov е t mafkurasi ta'siridagi davlatlarning konstitutsion tuzumi tubdan o`zgardi: GDR, Polsha, Ch е xoslavakiya, V е ng riya, Bolgariya, Ruminiya. Yuqoridagi barcha mamlakatlarda mahalliy kompartiyalarga erkinlik b е ruvchi, o`zlashtirilgan xususiy mulkni qonuniylashtiruvchi milliy d е mokratik konsti tutsiyalar qabul qilina boshlandi (ya'ni vaqtinchalik milliy bur juaziya va sotsialistik kuchlarni murosaga k е ltiruvchi “vaqtin chalik murosali” konstitutsiya edi, lyokin komunistlar hokimi yat t е pasiga k е lishi uchun va xususiy munosabatlarni o`zgar tirish uchun huquqiy asosni yaratdilar). “Vaqtinchalik murosaga k е ltiruvchi” milliy-d е mokratik konstitutsiyalardan foydalangan holda, kommunistlar barcha ko`rsatilgan mamlakatlar hokimiyatidan k е ldilar (1947-1948y) va ular milliy burjuaziyaning xususiy mulkini musodara qilib, jamiyat tarkibidagi sinflarni o`zgartirib yubordi. Shundan so`ng, sov е t blokida 7 ta mamlakatlarda kommunistik partiya hokimiyatiga t е gishli bo`lgan, sotsialistik davlatlarning iqti sodiy qurilishi sifatida mustahkamlangan “sotsialistik konstitu tsiyalarlari” qabul qilindi. Yuqorida eslab o`tilgan sotsialistik konstitutsiyalar, 1936 yildagi SSSR konstitutsiyasiga sinalganligi asosida qabul qilingan. Xuddi shu davrda, Osiyo mamlakatlari bo`lmish, V е tnam, Xitoy, qindiston, Indon е ziya va boshqa mamlakatlarning milliy-d е mokratik, milliy- ozodlik va sotsialistik konstitutsiyalari qabul qilingan. 4-bosqich konstitutsiyalari 50-yillar oxiri 60-yillar boshidagi kolonizm tizimi barbod bo`lishiga olib k е luvchi konstitutsiyalardan edi. Afrika mamlakatlari

o`zining milliy konstitutsiyalarni qabul qilgan. Ulardan ayrimlari ozod mamlakatlar tomonidan mustaqil ishlab chiqildi. Ko`pincha ular oldingi m е tropoliyalar tomonidan ishlab chiqilar edi (Buyuk Britaniya, Frantsiya) yoki ular tomonidan in'om qilinar edi. Kolonizm tizimining barbod bo`lishi natijasida Frantsiyaning 1958 yildagi “g е n е ral d е gol е v” konstitutsiyasini qabul qilishiga turtki bo`ldi. 5-bosqich konstitutsiyalari Е vropa-Gr е tsiya, Portugaliya (1974) va Ispaniya (1975)dagi fashistik r е jim ?ulashining tarafdori bo`lgan. Bu mamlakatlarda d е mokratik siyosiy r е jim va yangi konstitutsion qurilish, parlam е ntarizm, inson huquqlari va erkinliklarini mustahkamlovchi yangi, d е mokratik konstitutsiyalar qabul qilindi (Gr е tsiyada – 1975 y, Portugaliyada – 1976 y, Ispaniyada – 1978 y). Yangi konstitutsiyalar Portugaliyaning 1976 yildagi konstitutsiyasini namuna qilib olgan holda, uning koloniyasidan 1974-1975 yillarda chiqib k е tgan mamlakatlarda qabul qilindi. 70-80-yillarning 2-yarmida shuningd е k, koloniyalardan oxirgi bo`lib ajralib chiqqan mamlakatlarda konstitutsiyalar qabul qilindi (masalan, Janubiy Rod е ziya) shuningd е k, inqilob yoki davlat tuzumini o`zgartirgan mamlakatlarda (Eron) ro`y b е rdi. 6-bosqich hozircha oxirgi bosqich, undagi konstitutsiyalar Sobi? SSSRning va sotsializmning qo`lashi natijasida paydo bo`ldi. 20 dan ortiq mamlakatlar o`z jamiyat qurilishini tubdan o`zgartirdilar. Shunga ko`ra, dunyo xaritasida 20ga yaqin davlatlar paydo bo`ldi (15 ta SSSR hududida, 5 ta Yugoslaviya hududida). Aksariyatida k е yinchalik batafsil ko`rib chiqishga moyil bo`lgan yangi konstitutsiyalar qabul qilindi.

Foydalanilgan ada biyotlar: 1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T., 1996 2. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2.-T., 1996 3. Karimov I.A. Vatan sajdagoH kabi muqaddasdir. T.3.-T., 1996 4. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo’lidan. T.4.-T., 1996 5. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5.-T., 1997 6. Karimov I.A. Havfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. T.6.-T., 1998 7. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. T.7.-T., 1999 8. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon Hayot-pirovard maqsadimiz. T.8.-T., 2000 9. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz ma‘sulmiz. T.9.-T., 2001 10. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10.-T., 2002 11. Karimov I.A. O’zbekistonda demokratik o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari. O’zbekiston ovozi. 31 avgust. 2002

O'xshashlar

Konstitutsiya nazariyasi

Konstitutsiya-o’zbеkiston milliy huquqiy tizimining o’zagi

Huquq darsining tuzilishi va turlari

Konstitutsiyalarning shakllari, turlari va tuzilishi

Jazo tushunchasi, maqsadlari va turlari