Jinoyatlarning oldini olishda viktimologiya tushunchasi va uni ilmiy bilishning ahamiyati - Huquqshunoslik - Referatlar

Jinoyatlarning oldini olishda viktimologiya tushunchasi va uni ilmiy bilishning ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90 KB

Ko'chirib olish

Jinoyatlarning oldini olishda viktimologiya tushunchasi va uni ilmiy bilishning ahamiyati Reja: 1. «Viktimologiya» tushunchasi va jinoyatlarning sabab hamda sharoitlarini bartaraf etishda viktimologiya nuqtai nazaridan yondashish 2. Viktim holatlar va ularning tasnifi 3. Kriminologiya fanida viktimlik holatlarining oldini olishdagi asosiy vazifalar

Viktimologiya» tushunchasi va jinoyatlarning sabab hamda sharoitlarini bartaraf etishda viktimologiya nuqtai nazaridan yondashish Kriminologiya fanida jinoyatchilikdan jabrlanganlar, ya’ni jinoyat qurbonlari to‘g‘risidagi ta’limot «viktimologiya» (lotin tilidan «victima» - ya’ni, jabrlangan, jabrlanuvchi va «logos» - ta’limot) deb e’tirof etilgan. Ta’kidlash joizki, viktimologiya, o‘z mazmuniga ko‘ra, nafaqat jinoyatchilik natijasida jabrlanganlarga yetkazilgan zararni o‘rganadi, balki baxtsiz hodisa, tabiiy ofat, urush, genotsid, davlatning noto‘g‘ri siyosati oqibatida yuzaga kelgan jabrlanishlarni ham o‘z ichiga oladi. Kriminologiyada ushbu tushuncha tor ma’noda, ya’ni faqat jinoiy xatti- harakatlardan jabrlanganlarga nisbatan qo‘llaniladi. Hech shubha yo‘qki, kriminologiya nuqtai nazaridan jabrlanuvchilarni tadqiq etish mumkin va, shu bilan birga, atroflicha o‘rganish lozim. Agar jinoyat oqibatida jabrla- nuvchiga turli qilmishlar natijasida (moddiy, ijtimoiy, jisman, ruhiy, ma’naviy kabi) jabr yetkazilishini fan tilida aksioma deb qabul qilsak, unda jinoyat qurbonlari deb jinoyat qonunchiligi asosida qo‘riqlanadigan turli obyektlar va ijtimoiy qadriyatlarni o‘zida jamlagan munosabatlar tizimini tushunishimiz mumkin. Demak, jinoyat qurboni: muayyan shaxs, kishilar jamoasi, jamiyat, davlat va hatto xalqaro huquq-tartibot organlari ham bo‘lishi mumkin. Shuningdek, jinoyat qurbonlari sifatida qotillik sodir etgan shaxsning oila a’zolari yoki huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlariga yordam bergan shaxsni ham ko‘rsatish mumkin. Hatto jinoyatchining o‘zi ham o‘z jinoiy xatti-harakatlarining qurboniga aylanishi mumkin (masalan, ommaviy tartib- sizliklar, guruhiy bezoriliklar kabilarda). Aynan jinoyatdan jabrlanganlarning jinoyat sodir etilishiga aloqadorligi xususidagi fikrlarning yuzaga kelishi hozirgi kunda yangilik emas. Zero, bu haqdagi dastlabki yaratilgan ilmiy xulosalar XVIII asrda yuzaga kelgan. Masalan, klassik huquqshunoslik namoyandalaridan biri Meremiya Bentam (1748-1832) jinoyat qonunchiligiga jabrlanuvchilarga yetkazilgan zararni qoplash va shu orqali jinoyat sodir etuvchilarning muayyan jinoiy maqsad- lardan o‘zlarini tiyishga olib

kelishini ta’minlash maqsadida zarur moddalar kiritilishini taklif etgan. Ushbu taklif asosida aholini jinoiy tajovuzlardan himoya qilishni kuchaytirishni pozitiv huquq nuqtai nazaridan Raffael Garofolo ham yoqlagan (1852-1934). Nemis kriminolog olimi Sara Morjori Freyning (1894-1958) jinoyatchi va jabrlanuvchilarni yarashtirish muam - molari bilan shug‘ullanganligi ham tarixdan yaxshi ma’lum. Jinoyatlardan jabrlanganlar muammosini o‘ziga xos omil sifatida o‘rganish esa XX asrning birinchi yarmida yanada jonlandi. Ilmiy adabiyotda bu nemis olimi Gans fon Genting nomi bilan bog‘langan. Bunga asos sifatida uning 1948-yilda chop etilgan «Jinoyatchi va qurbon» degan asari ko‘rsatib o‘tilgan. Gans fon Genting bu asarida jabrlanuvchini jinoyatning yuzaga kelishidagi asosiy omil deb ko‘rsatgan. Shu bilan birga, u jinoyatchilikning jabr yetkazuvchi shaxs va uning qurboni o‘rtasidagi o‘ziga xos munosabat ekanligini ta’kidlagan. Shuningdek, u jabrlanuvchilar to‘g‘risida to‘plangan ma’lumotlar asosi da jinoyatchi va jabrlanuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tiplarga ajratishni va bu holat jinoyatlar bilan uzviy bog‘liqligini ham alohida ta’kidlagan. Shunga ko‘ra, olim nafaqat jinoyatning sodir etilishini tahlil qilishni, balki kelgusida qurbonlar kimlar bo‘lishi mumkinligi va hatto latent jinoyatlar holatini ham bashorat etish mumkinligini hisobga oladi. Ta’kidlash joizki, viktimologiya kriminologiyaga oid muammo sifatida hali ham aksariyat kriminologiya darsliklarida yoki o‘quv qo‘llanmalarida o‘z o‘rnini topmaganligini ko‘rish mumkin. 1994-yili Moskva davlat universitetida yaratilgan kriminologiya darsligida ham bu muammo chetlab o‘tilgan va viktimologiya muammolari bor-yo‘g‘i uch qatorda qayd etilgan, xolos. Kriminologiya fanida muhim bo‘lgan va jinoyatning sodir etilishida jabrlanuvchining tutgan o‘rnini ilmiy jihatdan bilish jinoyatlarning oldini olishda katta ahamiyatga ega ekanligini aslo unutmaslik zarur. Kriminologiyada jinoyatdan jabrlanganlarni o‘rganish aniq maqsad sari yo‘naltirilgan bo‘lib, jinoyat qurbonining ayrim jinoyatlarning yuzaga kelishida tutgan o‘rni tadqiq etiladi. Shuning uchun birinchi navbatda uning shaxsi

to‘g‘risidagi zarur ma’lumotlar, ayniqsa jinoyatning yuzaga kelishiga sabab bo‘luvchi o‘zini tutishi atroflicha o‘rganilishi lozim. Jabrlanuvchi, ya’ni jinoyat qurbonini o‘rganishda shaxsning qaysi xususiyatlari orqasida u yoki bu tarzda o‘zini tutishining yuzaga kelganligi va jinoyatchining bundan jinoiy maqsadlarda foydalanishini ham tadqiq etish maqsadga muvofiqdir. Ya’ni, jabrlanuvchining shaxsi va uning xatti- harakatlarini o‘rganish kriminologiyada ham, shu bilan birga, turmush bilan bog‘liq turli vaziyatlarda ham muhim o‘rin tutishi e’tibordan chetda qolmasligi zarur. Shu bilan bir qatorda, jabrlanuvchining shaxsi va xatti-harakatlari jinoiy qilmishni amalga oshirishga tayyorlanishdan oldin, jinoyatni amalga oshirish vaqtida va jinoyatchilarning qayta jinoyat sodir etishlari (retsidiv)da ham alohida o‘rin tutadi. Jabrlanuvchilarning xatti-harakatlarini o‘rganish qurbon- lar bilan bog‘liq va ularga qarshi qaratilgan qasd, uning sabablarining latent bo‘lib qolish holatlarini o‘rganishga ham yordam beradi va shu orqali jabrla nuvchilarning jinoyat to‘g‘risida tegishli hokimiyat va boshqaruv organlari hamda mansabdor shaxslarga xabar bermaganligining asl mohiyatini bilishga ham imkon yaratadi. Bayon etilganlarga ko‘ra, jinoyat oqibatida jabrlanganlar shaxsi va o‘zlarini tutishlari bilan bog‘liq xatti-harakatlarni tadqiq etish uchun kriminologiyada jinoyat qurbonlarining asosan quyidagi yo‘nalishiga amal qilinadi: a) jinoyat qurboni va jinoyatchi o‘rtasidagi munosabat hamda ularning o‘zaro aloqasi; b) jinoyatni sodir etishda sabab va shart-sharoitni yuzaga keltirish bilan bog‘liq holda, jinoyat qurbonlarining shaxsi va o‘zini tutishi; d) muayyan hayotiy vaziyatlarda jabrlanuvchining o‘zini tutishi oqi batida jinoyatning yuzaga kelishi; e) jinoyat sodir etilganidan so‘ng (ayniqsa, retsidiv jinoyatlarni o‘rganishda) jabrlanuvchining shaxsi va uning o‘zini tutishi; f) latent jinoyatchilikning yuzaga kelishida jabrlanuvchining shaxsi va xatti- harakatlaridagi o‘zaro bog‘liqlik xususiyatlari.

Sanab o‘tilganlarning e’tiborga olinishi kriminologiyada viktimologiya muammolarini o‘rganishga keng imkoniyatlar yaratadi. Viktim holatlar va ularning tasnifi Kriminologiya nuqtai nazaridan viktim holatlarning yuzaga kelishini o‘rganish ham katta ahamiyatga ega. Zotan, aynan «viktimlik» tushunchasi fanda o‘ziga xos ravishda talqin etilganini ko‘rish mumkin. Jumladan, o‘tgan asrning oxirlarida L. V. Frank bergan ta’rifga ko‘ra, u «odamning yuqori darajadagi qodirligi» hisoblanadi va o‘ziga xos ravishda, shaxsning ijtimoiy o‘rni, jismoniy va ma’naviy sifatlariga ko‘ra, ma’lum bir vaziyatlarda «jabrlanuvchi bo‘lib qolishidir», ya’ni shaxsning u yoki bu vaziyatdan chiqa olmasligi viktimlikni keltirib chiqaradi. V. P. Polubinskiy esa L. V. Frankning fikrini qo‘llab-quvvatlagan holda, odamning bu kabi «qodirligi»ni quyidagi to‘rt guruhga bo‘ladi: «individual», «shaklan», «guruhiy» va «ommaviy». «Individual» viktimlik muayyan shaxsning u yoki bu xususiyatlariga (ijtimoiy, biofiziologik yoki ruhiy) ko‘ra, ma’lum bir hayotiy vaziyatlarda jinoyat sodir etishi va ma’lum miqdorda jabr ko‘rishining yuzaga kelishidir. «Shaklan» esa, shaxsning «tutgan o‘rniga ko‘ra» muayyan vaziyatlarda ma’lum bir jinoyatlar (masalan, bosqinchilik, nomusga tegish kabilar) oqibatida jabrlanishidir. «Guruhiy» viktimlik ma’lum toifalarga kiruvchi odamlarga xos bo‘lgan, o‘zaro o‘xshash ijtimoiy, demografik, ruhiy, biofiziologik va boshqa sifat- larni o‘zida aks ettirishi bilan farqlanadigan viktimlikdir. Bu kabi viktimlikda «yuqori darajadagi qodirligi» tufayli jabrlanuvchi bo‘lib qolishida, ta’kidlan- ganidek, ma’lum bir toifadagi (inkassatorlar, qorovullar, taksi haydovchilar kabi)larning jabrlanishini ko‘rish mumkin. «Ommaviy» viktimlik esa, aholining ma’lum bir qismi uchun obyektiv holatlarda o‘zlarining subyektiv xususiyatlariga ko‘ra jismoniy, axloqiy va moddiy jihatdan jinoyatlardan jabrlanishlaridir.

Sanab o‘tilgan viktimlik holatlarida asosiy omillardan biri bo‘lib, jabrla - nuvchining muayyan xususiyatlari xizmat qiladi. Biroq, ta’kidlash joizki, shaxsning viktimlik holatiga tushib qolishiga nafaqat subyektiv xususiyatlar, balki boshqa omillar ham ta’sir etadi. Shu bilan birga, biz qo‘llayotgan «qodirligi» so‘zi shaxs holatini to‘liq ifodalamasligi ham mumkin. Qaysi holatda bo‘lmasin, shaxsning muayyan vaziyatlarda jabrlanuvchi bo‘lib qolishini idrok etish katta ahamiyatga egaligini unutmaslik darkor. Ilmiy adabiyotda viktimlikning asosan ikki turga bo‘linishi qayd etilgan, bular: umumiy (shaxsning yoshi, jinsi, faoliyat yo‘nalishi, ijtimoiy mavqei kabilar) va maxsus (shaxsning ruhiyatidagi beqarorlik; alkogolli ichimlik- larga moyilligi, irodasi va ehtiroslari) kabilar. Amaliy tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, agar har ikki holat bir paytda mavjud bo‘lsa, viktimlik yanada og‘ir kechishi mumkin. Viktimologiyani kriminologiya nuqtai nazaridan tadqiq etishni jinoyat larning tur (guruh)lari asosida olib borish zararligini ko‘rsatmoqda. Bu kabi tadqiqotlar viktimlik holati xususida zarur ma’lumotlarga ega bo‘lish, viktimlikni yuzaga keltiruvchi omillar, viktimlik bilan jinoiylikni o‘zaro bog‘liqlikda o‘rganish va bilish hamda shular orqali jinoyatlarning oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqishga imkon yaratadi. Shundan kelib chiqqan holda, alohida turdagi va guruhdagi jinoyatlarni atroflicha va tez suratlarda o‘rganishga alohida e’tibor qaratilayotganligini ko‘rish mumkin. Shu bois, fanda o‘ziga xos bo‘lgan ikki yo‘nalishdagi masalani hal etishga duch kelinmoqda. Birinchidan, jinoyat qurbonlari kimlar bo‘lishi mumkinligi muammosiga bo‘lgan qiziqishning kattaligini ko‘rish mumkin. Bu masalaning hal etilishi nafaqat bilimga bo‘lgan ehtiyojni qanoatlantirish bilan, balki eng viktim ijtimoiy guruhlarni aniqlash bilan uzviy bog‘liqdir. Olib borilgan tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, eng viktimlik holatiga tushuvchilar ichida ayollar - firibgarlik va urish-qiynash jinoyatlarida; erkaklar - qotillik va og‘ir tan jarohatlarini yetkazishda ko‘proq uchraydi. Bu ayollar va erkaklarning ijtimoiy mavqei, ularning turmush tarzi va maishiy hayotdagi

holatlari bilan uzviy bog‘liqdir. Kuch ishlatish va zo‘ravonlik jinoyatlari bilan bog‘liq jinoyatlarning qariyb yarmida jinoyat qurbonlari asosan qarindoshlar va yaqin tanishlar bo‘lib, ko‘proq bezorilik, qotillik va og‘ir tan jarohatlarini yetkazishda kuza tiladi. Nomusga tegish jinoyatlari esa begonalar va yaxshi tanish bo‘lmagan (yoki tasodifan topishib qolgan) shaxslarga qaratilganini ko‘rish mumkin. Ikkinchidan, eng muhim masala jabrlanuvchi bo‘lib qolishga ta’sir etuvchi holatlar hisoblanadi va u viktimologiyada yetakchi o‘rinni egallaydi. Chunki ushbu masalani to‘g‘ri hal etmay turib, bunday holatning oldini olishning imkoni bo‘lmaydi. Shuningdek, ushbu masalani hal etishda quyidagilarni hisobga olish lozim: jabrlanuvchining jabrlanuvchi bo‘lishini dastavval jinoyatchilar belgilaydilar. To‘g‘ri, har doim ham jinoyatni sodir etish uchun jinoyatchi aynan jabrlanuvchini ta’qib qilishi va jinoiy qasd qilishi mumkin emas. Biroq bu kabi holat juda ko‘p jinoyatlarning sodir etilishida kuzatiladi. Uni bilish amaliy jihatdan jinoyatchilarning o‘z qurbonlarini qidirishlari mavjudligini aniq bilish, asosan, profilaktik chora-tadbirlarni ishlab chiqish va oldini olish, shu bilan birga, jinoyatni issig‘ida ochishga yordam beradi. Ayrim jinoyatlarni sodir etishdagi jabrlanuvchilarning bexosdan yuzaga kelishi ko‘rib va bila turib sodir etiladigan jinoyatlar bilan uzviy bog‘liqdir. Masalan, bezorilik jinoyatining sodir etilishida jabrlanuvchi ko‘p jihatdan nomusga tegish jinoyatidagi jabrlanuvchiga nisbatan kamroq hollarda bexos dan jabrlanadi. Aksincha, shu kabi vaziyatlarda firibgarlikdan jabrlanish nomusga tegish jinoyatiga nisbatan kamroq hollarda bexosdan yuz berishi mumkin. Jinoyatlardan jabrlanishdagi bexoslik (yoki bexos bo‘lmagan) omili jinoyatchining jinoyat sodir etish usuli, uning «kasbiy mahoratiga» ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Jinoyatchilar o‘z qurbonlarini tanlashda o‘ziga xos belgilarga ega, ya’ni: ko‘p miqdordagi boyliklarning bo‘lishi, belgilangan jabrlanuvchining jinoyat sodir etish holati, tashqi xususiyatlari («laqmalarni» topish), yoshi, hayotiy tajribasi, qiziqishi va moyilligi, o‘ziga xos jihati (ichkilikka moyilligi,

ishonuvchanligi kabilar). Jinoyatchining o‘z qurbonini belgilashi yoki topishi o‘ziga xos muhim omildir, lekin viktimlikning yuzaga kelishida yagona deb bo‘lmaydi. Viktimlikning kelib chiqishida, jabrlanuvchining o‘zini tutishda qanday toifadagi shaxsiy xislatlarga egaligi ham muhim omildir. Yuqorida bayon etilganidek, jabrlanuvchilarning jinoyat sodir bo‘lgunicha, jinoyat sodir etilayotganida va jinoyat sodir etilganidan keyingi xususiyatlarining har birini alohida tushunmoq lozimdir. Jumladan, jinoyat sodir etilishigacha bo‘lgan davrda jabrlanuvchining shaxsiga xos belgilar quyidagicha bo‘lishi mumkin: a) salbiy xatti-harakatlari bilan o‘zgalar e’tiborini tortish va o‘zgalarning jig‘iga tegish. Bunda shaxs turli kriminogen vaziyatlarning kelib chiqishiga o‘zi sababchi bo‘ladi; b) faol: bunda shaxs kriminogen holatni keltirib chiqarmasa-da, o‘z xatti- harakatlari bilan uning yuzaga kelishiga imkon yaratadi; d) passiv: bunda qurbon yuzaga keltirgan vaziyat kamahamiyatli bo‘lsa yoki umuman mavjud bo‘lmasa, u faqat jinoyat boshlanishidan oldingi xatti- harakatlari bilan bog‘liq bo‘lmagan holda jabrlanadi. Ya’ni, u jinoyat sodir etilayotgan paytda jabrlanadi. Jabrlanuvchining jinoyat sodir etilayotgan paytdagi xatti-harakatlarini quyidagicha ifodalash mumkin: a) huquqbuzarliklar sodir etish niyatida bo‘lgan shaxs uchun qulay xatti- harakatlarning sodir etilishi; b) jabrlanuvchining jinoyatchining jinoiy maqsadiga yetishi uchun zarur imkoniyatga xos bo‘lmagan (neytral) xatti-harakatlarni sodir etishi; d) jabrlanuvchining xatti-harakatlarida jinoiy maqsadga yetish uchun imkon bermagan katta-kichik to‘siqlarning mavjud bo‘lishi kabilar. Shu o‘rinda yana bir savol tug‘iladi: jabrlanuvchiga xos bo‘lgan o‘zgalar e’tiborini tortish va imkoniyat beruvchi xatti-harakatlarni qanday tushunmoq lozim?

Odam o‘ldirish jinoyatlarida bu shaxsning uyatsiz qiliqlari, aybdorning ehtiroslari va o‘zini salbiy tutishi kabilar. Ma’lumki, odam o‘ldirish jinoyatlarida yuzaga keladigan qasd asosan jismoniy tazyiq o‘tkazilayotganda, kaltaklashda, mensimaslikda, haqorat qilishda, qo‘pol va rahmsizlarcha qilinadigan munosabatlarda, og‘ir moddiy ahvolda qoldirishda vujudga kelishi mumkin. Nomusga tegish jinoyatida esa jabrlanuvchining kaltabinligi va uyatsiz xatti- harakatlari oqibatida jinoyatchilarda jinsiy mayl yuzaga keladi hamda o‘zida suhbatdoshim jinsiy yaqinlikka moyil degan fikrning shakllanishiga olib keladi, boshqacha aytganda tavakkalchilik vaziyatini yuzaga keltiradi. Shuningdek, jabrlanuvchining kuchsizligi yoki yordamga muhtojligi va o‘zini himoya eta olmaslik kabi vaziyatlarning mavjudligini e’tiborga olish lozim. Ko‘pincha qasddan sodir etiladigan jinoyatlarda jabrlanuvchining kaltabinligi yoki uyatsiz xatti-harakatlari, o‘z mulkini saqlashdagi yuzakilik, tanishlar orttirishda odam ajrata olmasligi, haddan tashqari shubhali «do‘st- larga» va begonalarga ishonuvchanligi, ichkilik ichish, qimor o‘ynash, jabrlanuvchi mulkiga tajovuz qilish maqsadidagi shaxslar bilan jinsiy aloqa qilish kabi vaziyatlarning mavjud bo‘lganligini ham ko‘rish mumkin. Jinoyatlarni sodir etishda jabrlanuvchilarning «neytral» xatti-harakatlari ham sezilarli o‘rin tutadi. Bunday holat qurbonning zarur jismoniy harakat- sizligi oqibatida yuzaga keladi. Bunda hujumning kutilmaganda va tez bo‘lgani sababli, shaxs o‘zini himoya qilish uchun biror-bir chora ko‘rishga ulgurmasligi (shaxsga qarshi jinoyatlarda) mumkin, shuningdek aybdor tomonidan aniq xavf bo‘lganida haddan tashqari qo‘rquv holatida o‘zini himoya eta olmasligi kuzatiladi (odam o‘ldirish, nomusga tegish, bosqin- chilik, talonchilik kabilarda). Shu bilan birga, u yoki bu jinoiy xatti-harakatlarning oldini olishga qarshi turish holati mavjudligini ham e’tiborga olish lozim. Bunda qarshi turgan muayyan jabrlanuvchi jamiyat uchun xavfli qilmishga yo‘l qo‘ymaslik va bartaraf qilishning zarur choralarini ko‘radi. Bunday choralar sifatida maxsus chora (masalan, qo‘riqlash vositalarini qo‘llash) yoki faol chora (jismoniy qarshi turish,

g‘ayriqonuniy talablarga bo‘ysunmaslik kabi), shuningdek passiv qarshilik (xavfdan qochib qolish)larni ko‘rsatish mumkin. Tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, jinoyatchilarga faqat 25 % jabrlanuv chilar qarshi turganlar, to‘rtdan uch qism jabrlanuvchilar esa passiv hara- katda bo‘lganlar. Jinoyatchilikdagi viktimlik holatidagi jabrlanuvchilarning jinoyat sodir etgandan keyingi xatti-harakatlari ham alohida e’tiborni talab etadi. Jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotidan yaxshi ma’lumki, ko‘pchilik vaziyatlarda jabrlanuvchilar bo‘lib o‘tgan jinoyatlar to‘g‘risida tegishli organlarga xabar bermaydilar. Kriminologiya nuqtai nazaridan qaralganda, bu o‘ziga xos ravishda jinoyatchilarning o‘z jinoiy xatti-harakatlarini davom ettirishlariga zarur bo‘lgan sharoitni yuzaga keltiradi. Shu bois, jabrlanuvchilarning jinoyat to‘g‘risida xabar bermasligining asl maqsadini bilish katta ahamiyatga ega. Bu borada so‘rov (empirik) materiallarining tahlilidan ma’lum bo‘ldiki, jabrlanuvchilarning o‘zlarini bunday tutishlari: jinoyatchi bilan o‘zaro do‘s- tona munosabatning mavjudligi, rasmiy jinoyat-protsessual huquq normalari bilan duch kelishni, «o‘z aybini» do‘stlari va dushmanlari oldida oshkor qilishni, tajovuz bo‘lganligini oshkor qilishni, oilaning buzilishini istamas- ligi, aybdor bilan o‘zi «hisob-kitob qilishi», huquqni himoya qilish organ larining jinoyatni ochishiga ishonchsizligi, qarindoshlik hissi, tajovuz qilgan shaxsdan qo‘rqish va shu orqali o‘zini qurbon qilish, bo‘lib o‘tgan voqea- larda o‘zini aybdor deb hisoblash, sodir etilgan aybni to‘g‘ri anglamaslik kabilar bilan uzviy bog‘liqdir. Ko‘rinib turibdiki, sanab o‘tilgan har bir holatni baholash va tasniflash, shu asosida viktimologiya bashorati va viktim holatlarning oldini olish tizimini yaratish hozirgi kunda fan oldida turgan muhim vazifadir. Jabrlangan shaxslarning sodir etilgan jinoyatlar to‘g‘risida tegishli organlarga xabar bermasligi quyidagicha bo‘lishi mumkin: a) g‘ayriqonu- niyligi (jinoyat qonunchiligida qayd etilganidek - jinoyat to‘g‘risida xabar bermaslik); b) uyatsiz bo‘lishi; d) neytral - kishi o‘zining jinoyatdan jabrlanganligini bilmasligi kabilar.

Bu esa jabrlanuvchilarning jinoyat sodir etilganidan so‘ng o‘zlarini qanday tutganliklarini kerakli yo‘nalishda baholashga yordam beradi. Aynan shu kabi yondashuv jabrlanuvchilarning jinoyatdan keyin o‘zlarini tutish- laridagi istaklari nimalarda namoyon bo‘lganini bilish orqali vaziyatni birdek baholab noto‘g‘ri xulosa chiqarishga yo‘l qo‘ymaydi. Kriminologiya fanida viktimlik holatlarining oldini olishdagi asosiy vazifalar Viktimologiya tadqiqotlarini olib borish asosida olingan xulosalar jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini o‘rganish hamda jinoyatchilik orqa sida yuzaga keluvchi salbiy oqibatlarni baholashda muhim o‘rin tutishiga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Zotan, viktimologiya istiqbollari hozirgi kunda yetarlicha baholanmaganligi achinarli holdir. Hatto amaliyot nuqtai nazaridan jabrlanuvchilarga oid rasmiy ma’lumotlarni alohida olib borish bo‘yicha statistika hisoblarini yuritishning yo‘lga qo‘yilmaganligini ko‘rish mumkin. Shuningdek, jinoiy-huquqiy munosabatlarni o‘zaro muvofiqlashtirishda, jabrlanuvchilarning huquqlarini himoya qilish uchun zarur qonun hujjatlarini yaratish, jinoyat-protsessual qonunchiligida ham jabrlanuvchilar bilan bog‘- liq protsessual harakatlarni muvofiqlashtiruvchi normalarni takomillashtirish amaliy jihatdan dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Chunki shu orqali jabrla nuvchilarning o‘zlarini tutishi va shaxsini baholash imkoniyati yuzaga keladi. Biz ko‘rib chiqayotgan jabrlanuvchilarni kriminologiya nuqtai nazaridan o‘rganishda ham hozirgi kunda, bayon etilganidek, zarur ilmiy tavsiyalar yaratilgan. Xususan, viktimologiyaning asosiy maqsadi ham jabrlanuv chining shaxsini o‘rganish orqali jinoyatchilikning oldini olishda zarur bo‘lgan tavsiyalarni ishlab chiqish hisoblanadi. Albatta, viktimologiya tavsiyalari asosida yaratiladigan chora-tadbirlar majburiy va tavsiyaviy shakllarga bo‘linadi. Har ikki guruhga kiruvchi chora- tadbirlar o‘z vaqtida umumiy, guruhiy (maxsus) va individual qo‘l- lanishi bilan ham farqlanadi. Umumiy choralar, guruhiy va individual choralar kabi, huquqni himoya qilish organlarining o‘zlarini tutishda viktimlik holati mavjud bo‘lgan (ayniqsa,

provokatsiya qilish) shaxslar bilan qonun asosida belgilangan zarur tadbirlarni olib borishni o‘z ichiga oladi va bunda ular asosiy e’tiborni g‘ayriqonuniy xatti- harakatlarni amalga oshiruvchilar; mansabdor shaxs va o‘z vazifalarini bajarmagan ota-onalarga qaratadilar. Tavsiyaviy choralar zarur hollarda qo‘llanishni ko‘zda tutadi. Ya’ni: 1) Muayyan yoshi, ish joyi, ba’zilarning yashash joyi, kasbiy va turmush jarayonida o‘z xavfsizligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan vaziyatlarda o‘zini tuta olishiga ko‘ra guruhlarga ajratilganlarga beriladigan tushuntirish (eslatma)lar; 2) O‘z mulkini o‘g‘rilar, bosqinchilar yoki firibgarlardan saqlash uchun belgilangan qoidalarni tushuntirish; 3) Jinoyatchilar bilan to‘qnash kelganda eng qulay harakatlar qilishni tushuntirish, shu o‘rinda kimga murojaat etish uchun aniq manzil va huquqni muhofaza qilish tartiblari (navbatchilik qismi, ishonch telefonlari kabi) ham tushuntirilishi lozim. Shu bilan birga, ta’kidlash joizki, latentlik holati nafaqat jinoyatchilik, balki viktim holatlarga ham taalluqlidir (masalan, tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki - uy- joylardan boshqa joylarda sodir etilgan o‘g‘rilik, bezorilik, ba’zi iqtisodiy jinoyatlar bo‘yicha 90 %, urish-qiynash va nomusga tegish bo‘yicha 80 % holatlarni ko‘rish mumkin), shunday ekan, profilaktikaga oid chora-tadbirlar birinchi galda aynan shu latentlik holatini imkon darajasida kamaytirish yoki jinoyatchilikdagi umumiy latentlikning eng past ko‘rsat- kichlari darajasiga yetkazish lozim. To‘g‘ri, yuqorida bayon etganimizdek, viktimlik holatini keltirib chiqa- ruvchi xatti-harakatlarning oldini olishda zarur bo‘lgan huquqiy asoslarni yaratish katta ahamiyatga ega. Albatta bu borada bir qator davlatlarda amalga oshirilayotgan tajribalarga tayanish maqsadga muvofiqdir. Masalan, 1963-yili Yangi Zelandiyada jahonda ilk bor jinoyatdan jabr - langanlarga yetkazilgan zararni qoplash to‘g‘risida qonun chiqarilganligini ko‘rish mumkin. Ushbu davlat tajribasi Angliya, Niderlandiya, Shveysariya, Fransiya, AQShning bir qator shtatlari (12 ta), Kanadaning sakkiz provinsiyasi,

Avstraliyaning 5 ta shtatiga joriy qilindi. 1972-yilda AQShning jinoyatdan jabrlanganlarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha federal qonuni qabul qilingan bo‘lsa, 1976-yili Germaniya Federativ Respublikasida (o‘sha payt- dagi G‘arbiy Berlinda ham) zo‘ravonlik jinoyatidan jabrlangan shaxslarga yordam ko‘rsatish to‘g‘risidagi qonun kuchga kirdi. 1982-yilda AQShda jinoyat qurbonlari va guvohlarni jinoiy- huquqiy jihatdan himoya etish to‘g‘risidagi yana bir federal qonun qabul qilindi. Ushbu qonunga ko‘ra, jinoyatchilarning moddiy zararni to‘lashi mustaqil jazo turi deb belgilandi. 1983-yili Yevropa Ittifoqining Vazirlar Kengashi Strassburg shahrida zo‘ravonlik jinoyatlaridan jabr ko‘rganlarga yetkazilgan zararni qoplash to‘g‘risida konvensiya ham qabul qilgan. Ushbu Konvensiyaga asosan, tegishli davlatlar va Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlarning zo‘ravonlik jinoyatlaridan jabrlanganlarga yordam ko‘rsatishining asosiy prinsiplari va talablari belgilab qo‘yildi. 1980-yilning may oyida Yaponiya Parlamenti 1982-yilning 1-yanva- ridan boshlab kuchga kiruvchi jinoyatdan jabrlanganlarga pul mablag‘i to‘lash to‘g‘risidagi qonunni qabul qildi. Riktumeykin universitetining professori Kan Uedaning ta’kidlashicha, ushbu qonun kuchga kirganidan so‘ng bir yil ichida fuqarolarning 152 ta arizasi tegishli organlarga kelib tushgan va ulardan 97 tasidagi talablar bajarilgan (har bir jabrlanuvchiga to‘langan mablag‘ o‘rtacha 3400 ming iyenni tashkil etgan). Shuningdek, Janubiy Afrika Respublikasida hozirgi kunda jabrlanuv chilar va jinoyatchilik sabablarini o‘rganuvchi maxsus institut faoliyat ko‘rsatmoqda. Yaponiyada esa politsiyaning maxsus ilmiy tadqiqot instituti faoliyat ko‘rsatmoqda. Uning tarkibida psixologiya, tarbiyaviy ishlar va sharoitlarni o‘rganish uchun alohida laboratoriyalar mavjud bo‘lib, ularning har birida jabrlanuvchilar, zararni qoplash muammolari, voyaga yetmaganlar (asosan qurbonlar)ga oid masalalar o‘rganiladi; ayrim turdagi va guruhdagi jinoyatchiliklarning viktimologiyasi bo‘yicha kompleks tadqiqotlar olib boruvchi institut ham faoliyat ko‘rsatadi.

Ta’kidlab o‘tganimizdek, viktimologiya muammolariga kiruvchi jinoiy- viktim holatlarning oldini olish bo‘yicha tadqiqot ishlarining yuzaga kelganganiga hali ko‘p bo‘lgani yo‘q. Shunday bo‘lsa-da, jahon miqyosida ushbu muammo yuzasidan turli anjumanlar o‘tkazildi. Jumladan, 1973-yili Iyerusalimda o‘tkazilgan 1 Xalqaro simpoziumda «viktimologiya», «jinoyat qurbonlari», «jinoyatchi va uning qurboni» kabi muhim tushunchalar muhokama etildi. 1975- yili Italiyada (Beladiso) professor Jmilio Vyano tashkil etgan xalqaro seminarda jinoiy-huquqiy sud faoliyatida jabrlanuvchi va u bilan bog‘liq muammolarni tadqiq etish usullari bo‘yicha mavjud masalalar muhokama etildi. 1976- yili esa xalqaro simpozium Boston shahrida o‘tkazildi hamda jinoyatlarning oldini olishda jabrlanuvchi bilan bog‘liq holatlarning qiyosiy viktimologiyasi muammolari ko‘rib chiqildi. 1979-yili uchinchi bor xalqaro simpozium (GFR, Myunster) o‘tkazilib, unda ham jabrlanuvchilarni so‘roq qilish, ular bilan bo‘ladigan munosa batlarning jinoyat yustitsiyasi tizimidagi holati, jinoyatchilik tufayli yuzaga keladigan qo‘rquv bilan bog‘liq muammolarga alohida e’tibor qaratildi. Shu yili Myunsterda viktimologiya muammolarini o‘rganish bo‘yicha xalqaro uyushma, 1980-yili esa Vashington shahri (AQSh)da xalqaro kongress ish boshladi va bir qator muammolar qatori aholining oila bilan bog‘liq muammolari muhokama etildi. 1982-yili Tokio shahri (Yaponiya)da Konti Miyadzma IV xalqaro simpoziumni tashkil etdi. Ushbu simpoziumda sud jarayonida ayblanuvchi va jabrlanuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlardagi huquqlar, jinoiy-huquqiy jihatdan faqat jabrlanuvchilarni emas, balki himoyaga muhtoj va unga loyiq shaxslar himoyasini tashkil etish masalasi hal etildi. Nihoyat, V xalqaro simpozium (Zagreb, 1985-yil) viktimologiyada umu miy viktimlikni joriy etish, shu jumladan chet elliklar va sayyohlarni ham qo‘shish e’tirof etildi. Shu qatori, ushbu simpoziumda jabrlanuvchilarning jinoyat huquqi va sud tizimidagi maqomi ham belgilandi.

Bayon etilganlar, albatta, katta ahamiyatga ega va bu tajribalarni nafaqat qonun ijodkorligi jarayonida, balki amaliy jihatdan kriminologiya muassa- salari va shu jumladan Xalqaro Interpol tizimlarida yo‘lga qo‘yish orqali juda ko‘p amaliy muammolarni ham hal etish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76).

O'xshashlar

Kriminal viktimologiya asoslari

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olish

Retsidiv jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishni tashkil etish

Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning oldini olish

Kriminologiya fani uning predmeti va metodlari