Jamoa shartnomalari va jamoa kelishuvlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Jamoa shartnomalari va jamoa kelishuvlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Jamoa shartnomalari va jamoa kelishuvlari Reja : 1. Jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvlari tushunchasi, ularning mehnat huquqiy munosabatlarni tartibga solinishidagi o‘rni 2. Jamoa shartnomasi taraflari va shartnomaning tuzilish tartibi 3. Jamoa shartnomasining mazmuni va tarkibiy tuzilishi 4. Jamoa kelishuvi tomonlari, tuzilish tartibi va mazmuni

www.arxiv.uz Yangi iqtisodiy munosabatlar qaror topayotgan va tez sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan hozirgi paytda korxonalardagi xodimlar va ish beruvchilar manfaatlarini muvofiqlashning, zarur ishlab chiqarish sharoitlari yaratilishini ta’minlashning tashkiliy-huquqiy vositalaridan biri jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvidir. Jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvi xodimlarning ham, ish beruvchilarning ham faolliklarini oshirishga yordam beradi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 29-moddasida ta’kidlanganidek, jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvi korxonalarda, muayyan kasb xodimlari, tarmoq, hudud xodimlarining mehnatga oid ijtimoiy-iqtisodiy, kasbga oid munosabatlarni tartibga soluvchi, mehnat shartlari va ijtimoiy kafolatlar belgilashga qaratilgan me’yoriy hujjat hisoblanadi. Jamoa shartnomalari va kelishuvlari xodimlar va ish beruvchilarning mehnatga oid munosabatlarini shartnoma asosida tartibga solishga, ularning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtirishga yordam berish maqsadida tuziladi. Jamoa shartnomasi – korxona, uning filiali, vakolatxonasi xodimlari bilan ish beruvchi o‘rtasida tuziladigan va sotsial-mehnat munosabatlarini tartibga solishga xizmat qiluvchi huquqiy aktdir. O‘zbekistonda mehnat bozorining vujudga kelishi va mehnat sohasida yangi ijtimoiy aloqalarni paydo bo‘lishi munosabati bilan jamoa shartnomasi mohiyati va mazmuni o‘zgarib bormoqda. Hozirgi paytda jamoa shartnomalari xodimlar va ish beruvchilar o‘rtasidagi sotsial-sherikchilik munosabatlarining, bevosita mehnat munosabatlarining tartibga solishning asosiy shakllaridan biriga aylanmoqda. Bugungi kundagi jamoa shartnomasi konkret korxona va tashkilotlarda Mehnat Kodeksi vazifasini bajaruvchi lokal normativ hujjat tusini olib borayotir. Uning vositasida ayrim olingan bir korxona-tashkilotda uning mulkchilik shaklidan qat’i nazar mehnat sharoitlarining avtonom tizimiga erishish ta’minlanmoqda. Bozor munosabatlari sharoitida jamoa shartnomalarining huquqiy mohiyati bir xil bo‘lmasdan, ikki tomonlama tamoyilga asoslanadi. Birinchidan, korxona mulkdori, tadbirkorning korxonani boshqarishdagi avtonomligi, ikkinchidan esa mehnat, sotsial-

www.arxiv.uz iqtisodiy va kasbiy masalalarning hal etilishida kasaba uyushmalari faol ishtirok etishi tamoyillari amal qiladi. Jamoa shartnomasi o‘z maqsadlari tarqaladigan shaxslar doirasi, normativ-yuridik kuchiga ko‘ra odatdagi fuqarolik-huquqiy shartnomalardan tubdan farq qiladi. Sotsial-sherikchilik munosabatlarini korxona, tashkilot darajasida tartibga soluvchi lokal normativ-huquqiy hujjat sifatida jamoa shartnomasi ikki tomon: yollanma xodimlar va ish beruvchilar manfaatini o‘zida ifodalaydi. Shu sababli bunday hamkorlik shakli bipartizm nomini oldi. Sotsial sherikchilikning boshqa shakllari mintaqa, tarmoq darajasida – mintaqaviy jamoa kelishuvlari, umumdavlat miqyosida – bosh jamoa kelishuvlari ko‘rinishida amalga oshirilishi mumkin. Bundan sotsial hamkorlik ko‘pchilik hollarda nafaqat ikki tomon (xodim va ish beruvchi) manfaatlarini balki unda uchinchi tomon sifatida qatnashuvchi davlat manfaatlarini ifodalaydi. Jamoa shartnomasi mehnat huquqining muhim institutlaridan biri sifatida qonunlar, qonun hujjatlari, tarmoq lokal normativ-huquqiy hujjatlarini keng kamrab oladi. Bular qatoriga O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi (29-56-moddalar), Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risidagi qonun va boshqa qonunlar; O‘zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashning 2000 yil 10 yanvardagi 35-05/11-sonli «2000 yil uchun jamoa shartnomalarini tuzish bo‘yicha tavsiyalar», ko‘plab tarmoq va mintaqa kelishuvlari, kasaba uyushmalari faoliyati va boshqalarni kiritish mumkin. Korxonalarda jamoa shartnomalari tuzilishi quyidagi tamoyillarga tayanadi: a) qonunlarga amal qilish shartligi; b) taraflar vakillarining vakolatliligi; v) taraflarning teng huquqliligi; g) jamoa shartnomasi tarkibiga kiruvchi masalalar tanlanishining va muhokama etilishining erkinligi; d) majburiyatlarni zimmaga olinishining ixtiyoriyligi; ye) olingan majburiyatlar bajarilishining ta’minlanishi;

www.arxiv.uz j) jamoa shartnomasi shartlarini bajarilishi ustidan nazorat olib borilishi va javobgarlikning muqarrarligi. Jamoa shartnomasi shartlari va unda ko‘zda tutilgan normativ-huquqiy qoidalar tegishli korxona ish beruvchisi hamda xodimlari uchun majburiy kuchga ega. Ammo undagi qoidalar xodimlar ahvolini qonunda belgilanganidan yomonlashuvini ko‘zda tutadigan bo‘lsa, uning qoidalari o‘z-o‘zidan huquqiy hisoblanmaydi. Jamoa shartnomalari tuzishning bugungi kungi g‘oyasi qonunlar doirasidan tashqarida, qonunchilikka va davlat manfaatlariga ziyon yetkazmagan holda mehnat munosabatlarini tartibga solishda sotsial-sherikchilikni kuchaytirishga qaratilgandir. 2-§. Jamoa shartnomasi taraflari va shartnomaning tuzilish tartibi Jamoa shartnomasi taraflari sifatida bir tomondan – o‘z vakillik organi (kasaba uyushmasi qo‘mitasi) orqali korxona mehnat jamoasi a’zolari bo‘lgan xodimlar, ikkinchi tomondan esa o‘z rahbar orqali korxona ish beruvchisi qatnashadi. Jamoa shartnomasi tarafi sifatida ayrim olingan xodim emas, balki korxona yoki tarkibiy bo‘lim (sex, bo‘lim va h.k.) mehnat jamoasi yaxlit holda qatnashadi. Xodimlar yoki mehnat jamoasi jamoa shartnomasi qabul qilinishda bevosita qatnashmaydi va bu vazifa kasaba uyushmasi qo‘mitasi tomonidan bajariladi. Amaldagi mehnat qonunchiligi normalariga ko‘ra jamoa shartnomasi ishlab chiqish va qabul qilishning majburiy qoidalari (protsedurasi) nazarda tutilgan. Muzokoralar olib borish jamoa shartnomasi ishlab chiqishdagi dastlabki bosqich sanaladi va O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 31-moddasiga ko‘ra: «Har qaysi taraf jamoa shartnomasi, kelishuvini tuzish va o‘zgartirish yuzasidan muzokoralar olib borish tashabbusi bilan chiqish huquqiga ega». Buning uchun manfaatdor tomon ikkinchi tomonga yozma xabar yuboradi. Tegishli yozma xabar olganidan keyin yetti kun ichida taklifni olgan taraf muzokoralarga kirishi lozim. Xodimlar nomidan ish beruvchi vakili sanaluvchi shaxslar tomonidan muzokaralar olib borishga yo‘l qo‘yilmaydi. Muzokaralar olib

www.arxiv.uz borish jarayonida tomonlar o‘rtasida tortishuv yuz beradigan bo‘lsa, bu holda tegishli bayonnoma tuziladi va 3 kun ichida kelishtirish komissiyasi tuziladi. Komissiya qarama-qarshiliklarni bartaraf eta olmasa, unday holda nizoni hal etish uchun tomonlar o‘zaro kelishib belgilaydigan organga murojaat qilinadi. Muzokaralar olib borishda bevosita ishtirok etuvchi shaxslar uchun qo‘shimcha kafolatlar belgilangan bo‘lib, ularning o‘rtacha ish haqlari saqlangan holda vazifalarini bajarishdan ozod qilib qo‘yiladi. Bo‘lajak jamoa shartnomasi qoidalari haqida aniq muzokaralar olib borishlik uchun tomonlar tenglik asosida zarur vakolatlarga ega bo‘lgan komissiya tuzadi. Komissiya mustaqil ravishda ish olib boradi va ish beruvchi uning samarali ishlashi uchun zarur sharoitni yaratib berishga majbur sanaladi. Jamoa shartnomasi tuzishga doir muzokaralarni olib borish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 32-moddasida belgilangan. Qonunda muzokaralar chog‘ida yuz bergan kelishmovchiliklarni hal etish, yagona xulosaga kelish imkoni bo‘lmaganida muammoni hal etish tartiblari belgilab qo‘yilgan. 3. Jamoa shartnomasining mazmuni va tarkibiy tuzilishi Jamoa shartnomasining mazmuni deganda sotsial-mehnat munosabatlarini tartibga solish maqsadini ko‘zlovchi va taraflar kelishib belgilaydigan shartlar (qoidalar) yig‘indisi nazarda tutiladi. Tarkibiy jihatdan bu shartlar uch turga: a) normativ; b) majburiy; v) axborotga oid shartlarga bo‘linishi mumkin. Normativ shartlar – jamoa shartnomasi tomonlari o‘zaro kelishib belgilaydigan va mazkur korxona xodimlari uchun majburiy kuchga ega bo‘lgan lokal normativ huquqiy qoidalar hisoblanadi. Jamoa shartnomasining normativ qoidalari huquqiy masalalarning uch guruhini hal qilishga qaratilgan bo‘lib, ular: 1) qonun hujjatlarida bu masalani hal qilishning jamoa shartnomasi tuzish tartibi nazarda tutilgan bo‘lsa; 2) qonunda nuqsonlar (probela) mavjud bo‘lsa va ularni jamoa shartnomasi vositasida hal qilish qonunlarga zid kelmasa; 3) qonun hujjatlarining ayrim qoidalarini aniqlashtirish zarur bo‘lsa va uni jamoa shartnomasi orqali amalga oshirish imkoni bo‘lsa.

www.arxiv.uz Mehnat Kodeksi va boshqa mehnat qonunlari jamoa shartnomasi normativ qoidalari bilan qonunchilik o‘rtasidagi nisbatni belgilagan. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 4-moddasida aytilishicha: «Xodimlar uchun mehnat huquqlarining va kafolatlarining eng past darajasi qonunlari bilan belgilab qo‘yiladi. Qonunlardagiga nisbatan qo‘shimcha mehnat huquqlari va kafolatlari boshqa normativ hujjatlarda, shu jumladan shartnoma yo‘sinidagi hujjatlar (jamoa kelishuvlari, jamoa sharnomalari, boshqa lokal hujjatlar), shuningdek xodim va ish beruvchi o‘rtasida tuzilgan mehnat shartnomalari bilan belgilanishi mumkin». Bu qoidalar qo‘shimcha mehnat ta’tili berish, pensiyaga ustamalar qo‘shib berish, yo‘l-transport xarajatlarini qoplab berish, ovqat pulini to‘lash, boshqa qo‘shimcha to‘lov va kompensatsiyalardan iborat bo‘lishi mumkin. Korxonada mavjud bo‘lgan zararli va og‘ir ishlar, kasblar ro‘yxati, moddiy javobgar shaxslar doirasi, mehnat intizomini qo‘pol tarzda buzish tushunchasi va boshqa ko‘plab masalalar jamoa shartnomasida nazarda tutilishi mumkin. Jamoa shartnomasining majburiy shartlari taraflarning u yoki bu masalaga oid aniq majburiyatlarini, bu majburiyatlarni ko‘p marta takror-takror ijro etilishini o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 37-moddasiga ko‘ra: «Jamoa shartnomasiga ish beruvchi va xodimlarning quyidagi masalalar bo‘yicha o‘zaro majburiyatlari kiritilishi mumkin: mehnatga haq to‘lash shakli, tizimi va miqdori, pul mukofotlari, nafaqalar, kompensatsiyalar, qo‘shimcha to‘lovlar; narxlarning o‘zgarib borishi, inflyatsiya darajasi, jamoa shartnomasi bilan belgilangan ko‘rsatkichlarning bajarilishiga qarab mehnatga haq to‘lashni tartibga solish mexanizmi; xodimlarni ish bilan ta’minlash, qayta o‘qitish, ishdan bo‘shatib olish shartlari; ish vaqti va dam olish vaqti, mehnat ta’tillarining muddati;

www.arxiv.uz xodimlarning, shu jumladan ayollar va 18 yoshga to‘lmagan shaxslarning mehnat sharoitlari va mehnat muhofazasini yaxshilash, ekologiya jihatidan xavfsizlikni ta’minlash; korxonani va idoraga qarashli turar joyni xususiylashtirishda xodimlarning manfaatiga rioya qilish; ishni ta’lim bilan qo‘shib olib boruvchi xodimlar uchun imtiyozlar; ixtiyoriy va majburiy tarzdagi tibbiy hamda ijtimoiy sug‘urta; jamoa shartnomasining bajarilishini tekshirib borish, taraflarning javobgarligi, ijtimoiy sherikchilik, kasaba uyushmalari, xodimlarning boshqa vakillik organlariga faoliyat ko‘rsatish uchun tegishli sharoit yaratib berish». Jamoa shartnomasiga boshqa shartlar, shu jumladan xodimlar ahvolini qonunlarda belgilanadigan yaxshilashga, qo‘shimcha imtiyozlar berishga qaratilgan shartlar kiritilishi mumkin. Jamoa shartnomasining axborotga oid shartlari Mehnat Kodeksidan, boshqa qonun hujjatlaridan olingan normalardan iborat bo‘lib, ularning hajmi ko‘payib ketishi mumkin emas. 4. Jamoa kelishuvi tomonlari, tuzilish tartibi va mazmuni Jamoa kelishuvlari – bu xodimlar vakillik organlari va ish beruvchilar vakillik organlari ishtirokida tuziladigan, sotsial-mehnat munosabatlarini mamlakat, tarmoq yoki mintaqa doirasida tartibga solishga qaratilgan huquqiy-normativ aktdan iborat. Jamoa kelishuvi ham jamoa shartnomasi singari sotsial-sheriklikning huquqiy shakli bo‘lsada, ammo uning qo‘llanilish sohasi va xususiyati o‘zgachadir. Mehnat Kodeksining 47-moddasida aytilganidek, jamoa kelishuvi qo‘llanish doirasiga ko‘ra bosh, tarmoq va hududiy (mintaqaviy) kelishuvlardan iborat bo‘lishi mumkin. Jamoa kelishuvi tuzishdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad – mamlakat, tarmoq, mintaqa miqyosida sotsial-mehnat munosabatlarini tartibga solishda umumiy

www.arxiv.uz tamoyillarni belgilashdan iborat. Jamoa kelishuvi tuzilishida ikki yoki uch tomon (markaziy yoki mahalliy davlat organi) ishtirok etadi. Bosh kelishuv O‘zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi (xodimlarning boshqa vakillik organi) va ish beruvchilarning respublika miqyosidagi birlashmalari o‘rtasida, taraflarning taklifiga ko‘ra esa O‘zbekiston Respublikasi hukumati bilan ham tuziladi. Bosh kelishuv ijtimoiy-iqtisodiy masalalar xususida kelishib siyosat olib borishning umumiy prinsiplarini belgilab beradi. Tarmoq kelishuvlari tegishli kasaba uyushmalari (boshqa xodimlar vakillik organlari) va ish beruvchilar (ularning birlashmalari) o‘rtasida, taraflar taklifi bilan Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi bilan tuziladi. Tarmoqni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini, mehnat shartnomalari va unga haq to‘lashni, tarmoq xodimlarining (kasbdoshlar guruhlarining) ijtimoiy kafolatlarini belgilab beradi. Mintaqaviy kelishuvlar tegishli kasaba uyushmalari (boshqa vakillik organlari) va ish beruvchilar (ularning birlashmalari) o‘rtasida, taraflarning taklifi bilan esa mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari bilan ham tuziladi. Unda hududning xususiyatlari bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilish yo‘llari belgilandi. Jamoa kelishuvlari yuzasidan muzokaralar boshlash, uning loyihasini ishlab chiqish, muhokama qilish va qabul qilish tartiblari jamoa shartnomalari tuzish tartiblariga o‘xshashdir. Taraflar tamonidan imzolangan jamoa kelishuvi va uning ilovalari yetti kun muddatida kelishuv ishtirokchilariga, shuningdek bildirish ro‘yxatidan o‘tkazish uchun O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining tegishli organlariga yuboriladi. Jamoa kelishuvlari tamonlar kelishuvi bilan qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritilishi mumkin. Jamoa kelishuvi taraflar imzolagach kuchga kiradi va tomonlar belgilagan muddat davomida amal qiladi. Jamoa kelishuvining muddati uch yildan ko‘p bo‘lmasligi kerak.

www.arxiv.uz 5. Jamoa shartnomalari va jamoa kelishuvining bajarilishini ta’minlash hamda ular amal qilishi ustidan nazorat faoliyati Jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvlari bajarilishi lozim. Jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvini bajarish deganda ularning mazmunini tashkil etuvchi vazifalar, shartlarni amalga oshirilishi tushuniladi. Yuridik nuqtai nazardan jamoa shartnomasi va kelishuvlarni bajarilishi xodimlar va ish beruvchilar o‘rtasida ijtimoiy-sherikchilik kayfiyatlari qaror topishi uchun huquqiy muhitni yaratish, sotsial kelishmovchiliklarni bartaraf qilish, ishlovchilar uchun qulay infratuzilmalar yaratilishini ta’minlash, xodimlar huquqlari va qonuniy manfaatlarini samarali tarzda himoya qilishga qaratiladi. Jamoa shartnomasi tomonlar vakillari imzolagan paytdan kuchga kiradi va unda ko‘rsatilgan muddat davomida amal qiladi. Uning eng ko‘p muddati qonunlarda belgilab qo‘yilgan emas. Korxona qayta tashkil etilganida qayta tashkil etish davrida jamoa shartnomasi o‘z kuchini saqlab koladi va keyinchalik qayta tuzilishi mumkin. Korxona mol-mulkining egasi o‘zgarganda jamoa shartnomasi o‘z kuchini olti oy davomida saqlab qoladi. Jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvlarining bajarilishi taraflar vakillari, mehnat jamoasi, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining tegishli organlari tomonidan tekshirib boriladi. Jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvini imzolagan shaxslar har yili yoki shartnomaning o‘zida ko‘rsatilgan muddatlarda undagi majburiyatlarning bajarilishi haqida mehnat jamoasiga (umumiy majlis yoki mehnat jamoalari konferensiyasiga) hisobot berib turadi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 34-moddasiga muvofiq jamoa shartnomalari va jamoa kelishuvlari to‘g‘risidagi qonunlarni buzishda aybdor bo‘lgan shaxslar tegishli huquqiy javobgarlikka tortilishlari mumkin.

O'xshashlar

Jamoa birlashmalari (nosiyosiy jamoat birlashmalar) siyosiy tizimning elementi sifatida

Mehnat huquqining manbalari

O’zbekiston korxonalarida mehnatiy shartnoma, uning sub’ektlari, tuzilishi, mazmuni va bekor qilinishi

Mehnat shartnomasi va uning munosabatlari

Qishloq xo`jaligi korxonalarida mehnatga haq to`lashni xuquqiy tartibga solish