Инсон манфаатлари йўлида - Huquqshunoslik - Referatlar

Инсон манфаатлари йўлида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Инсон манфаатлари йўлида Мамлакатимизда Президент Ислом Каримов раҳбарлигида амалга оширилаётган демократик ислоҳотлар бугунги кунда жамият ҳаётининг барча жабҳалари каби суд-ҳуқуқ тизимида ҳам фаол тус олди. Таъкидлаш жоизки, мустақилликнинг дастлабки кунларидан бошлабоқ мамлакатимизда қонун устуворлигига катта эътибор берилди. Натижада умумэътироф этилган халқаро ҳуқуқ нормаларига асосланган ҳолда азалий қадриятларимизга хос хусусиятлар акс эттирилган миллий қонунчиликка асос солинди. Президентимизнинг бевосита ташаббуси билан 2001 йил 29 августда қабул қилинган «Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикаси Жиноят, Жиноят-процессуал кодекслари ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш ҳақида»ги қонун суд-ҳуқуқ тизими ислоҳотларининг муҳим йўналишларидан бири бўлди. Эътироф этиш жоизки, жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши муносабати билан жиноят қонунчилигига киритилган ўзгартириш ва қўшимчалардан яна бир муҳими – Ярашув институти жорий этилди. Бу ҳам халқимиз ҳаётида қонун устуворлигига амал қилиш борасида улкан воқеа бўлди. Бундай инсонпарвар омиллар фақат демократик хусусиятлар билан изоҳланиши шубҳасиздир. Зотан, Президентимиз И.А.Каримовнинг 2005 йил 28 январдаги Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисида қилган маърузасида ислоҳотларнинг кейинги босқичида мамлакатимизни модернизация ҳамда ислоҳ этиш бўйича ижтимоий ҳаётнинг айрим муҳим соҳаларида амалга оширилиши лозим бўлган устувор вазифа ва йўналишларни белгилаб берар экан, бундан буён ҳам суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш ва янада либераллаштирилишига алоҳида эътибор

www.arxiv.uz берилиши лозимлигини таъкидлади. Ушбу маърузада жиноят процессининг судгача бўлган босқичида инсоннинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари, айниқса, дахлсизлигини чеклаш билан боғлиқ масалалар устидан суд назоратини кучайтириш, яъни шахсни ушлаб туриш, ҳибсга олиш, бошқа турдаги процессуал мажбурлов чораларини қўллаш учун санкция бериш ҳуқуқларини ҳам судлар ваколатига ўтказиш вақти келганлиги, шунингдек, жазолаш тизимидан ўлим жазосини чиқариб ташлаш зарурлиги қайд этилди. Мазкур Дастурий кўрсатмаларнинг мантиқий давоми сифатида Президентимизнинг 2005 йил 1 августдаги «Ўзбекистон Республикасида ўлим жазосини бекор қилиш тўғрисида»ги Фармони мамлакатимизда инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари устувор қадрият сифатида эъзозланаётганининг яққол ифодасидир. Фармон нафақат халқимиз, балки дунё ҳамжамияти томонидан ҳам катта қизиқиш ва хайрихоҳлик билан қарши олинди. Зеро, Ўзбекистонда амалга оширилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотлари доирасида қабул қилинган мазкур Фармон мамлакатнинг барча тараққий топган давлатлар содиқ бўлган демократик қадриятларга мувофиқ келадиган интилишларини ўзида акс эттириши жиҳатидан ҳам улкан аҳамиятга моликдир. Ўлим жазосининг бекор қилиниши Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 24-моддасида назарда тутилган ҳар бир инсоннинг яшашга бўлган узвий ҳуқуқи, Жиноят кодексида назарда тутилган инсонпарварлик тамойили, шунингдек, содир қилган жинояти учун судланган шахсни ахлоқан тузатиш мақсади билан боғлиқ. Жиноий жазо тизимидан ўлим жазосининг чиқарилиши х алқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган принциплари ва нормаларига ҳам жавоб беради. 2007 йил 29 июнда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг ўнинчи ялпи мажлисида “Ўлим жазоси бекор қилиниши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонуни маъқулланди.

www.arxiv.uz Мазкур қонун асосида Ўзбекистон Республикасининг жиноий жазо тизимидан ўлим жазоси чиқарилиб, у умрбод ва узоқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси билан алмаштирилди. Яъни Жиноят кодексининг 43- моддасида назарда тутилган жазо тизимидаги ўлим жазоси бекор қилиниб, унинг ўрнига умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси киритилди. Мазкур Қонуннинг амалиётда тўғри ва бир хилда қўлланилишини таъминлаш мақсадида, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми томонидан “Умрбод озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида»ги Қарор қабул қилиниб, унда тегишли тушунтиришлар бериб ўтилди. Юқорида қайд этиб ўтилган қонунга кўра, Жиноят кодексининг 50- моддасига ўзгартиш киритилиб, унда узоқ муддатга озодликдан маҳрум қилишнинг тушунчаси ва унинг қўлланиш чегарасини белгиловчи норма назарда тутилди ҳамда унинг муддати йигирма йилдан ортиқ, лекин йигирма беш йилдан кўп бўлмаган муддат деб белгилаб қўйилди. Таъкидлаш жоизки, бу янги жазо тури эмас, балки озодликдан маҳрум қилиш жазосининг алоҳида муддати бўлиб ҳисобланади. Қонунда умрбод ёки узоқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазолари фақатгина жавобгарликни оғирлаштирадиган ҳолатларда қасддан одам ўлдириш (ЖК 97-моддасининг иккинчи қисми) ва терроризм (ЖК 155- моддасининг учинчи қисми) жиноятларини содир этган шахсларга нисбатан тайинланиши белгиланди. Шунингдек, умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси аёлга, ўн саккиз ёшга тўлмасдан жиноят содир этган шахсга, олтмиш ёшдан ошган эркакка нисбатан ва тамом бўлмаган жиноятлар учун тайинланиши мумкин эмаслиги назарда тутилди. Жиноят кодексига киритилган бундай ўзгартиш ва қўшимчалар жиноий жазо тизимини либераллаштириш ҳамда инсонпарварлик тамойилининг узвий боғлиқлиги исботидир. Жиноят кодексининг 51-моддаси янги таҳрирда баён қилиниб, унда умрбод озодликдан маҳрум қилиш фавқулодда жазо чораси сифатида эътироф

www.arxiv.uz этилди ва маҳкумни махсус тартибли жазони ижро этиш колониясига жойлаштиришдан иборат эканлиги белгиланди. Маълумки, Жиноят кодекси 59-моддасининг биринчи ва иккинчи қисмларида фақат ижтимоий хавфи катта бўлмаган ва унча оғир бўлмаган бир нечта жиноятлар учун жазо тайинланганида қоплаш усули орқали жазо тайинлаш мумкинлиги назарда тутилган эди. Қабул қилинган қонунда ҳатто битта жиноят учун умрбод ёки узоқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазолари тайинланганда ҳам ушбу тартиб жорий қилиниши белгиланди. Жавобгарликка тортиш муддатини белгиловчи қонун нормасига ҳам ўзгартириш киритилди. Жиноят кодекси 64-моддасининг олтинчи қисмида, ушбу Кодекс Махсус қисмининг моддасида умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинлаш назарда тутилган жиноятни содир этган шахсга нисбатан, жавобгарликка тортиш муддатларини қўллаш масаласи суд томонидан ҳал қилиниши, агар суд жавобгарликка тортиш муддатини қўллашни лозим топмаса, умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси ўрнига озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланиши белгиланди. Худди шундай асосларда жазоларни ижро этиш муддатларини белгиловчи қонун нормасига ҳам ўзгартиришлар киритилди. Жиноят кодекси 69-моддасининг бешинчи қисмида умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм этилган шахсга нисбатан муддатлар ўтишини қўллаш масаласи суд томонидан ҳал қилиниши, агар суд муддатлар ўтишини қўллашни лозим топмаса, умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси озодликдан маҳрум қилиш билан алмаштирилиши назарда тутилди. Жиноят кодексининг жазони ўташдан муддатидан илгари шартли озод қилиш назарда тутилган 73-моддаси тўртинчи қисмининг “а” бандига ҳам ўзгартириш киритилиб, у мрбод ёки узоқ муддатга озодликдан маҳрум қилишга ҳукм этилган шахсга жазодан муддатидан илгари шартли равишда озод қилиш қўлланилиши мумкин эмаслиги белгиланди.

www.arxiv.uz Амнистия акти ёки афв этиш асосида жазодан озод қилиш назарда тутилган Жиноят кодексининг 76-моддаси учинчи ва тўртинчи қисмлар билан тўлдирилди. Ушбу моддага асосан афв этиш тўғрисида илтимоснома: –умрбод озодликдан маҳрум қилишга ҳукм этилган шахс томонидан у тайинланган жазо муддатининг йигирма беш йилини ҳақиқатда ўтаб бўлганидан кейин, агар жазони ўташ даврида маҳкум қатъий тузалиш йўлига ўтган, белгиланган тартибни бузганлик учун интизомий жазо олмаган, меҳнат ва ўқишга нисбатан виждонан муносабатда бўлаётган, тарбиявий тадбирлар ўтказишда фаол иштирок этаётган тақдирда эса, тайинланган жазонинг йигирма йилини ҳақиқатда ўтаб бўлганидан кейин берилиши мумкин; –узоқ муддатга озодликдан маҳрум қилишга ҳукм этилган шахс томонидан у тайинланган жазо муддатининг йигирма йилини ҳақиқатда ўтаб бўлганидан кейин, агар жазони ўташ даврида маҳкум қатъий тузалиш йўлига ўтган, белгиланган тартибни бузганлик учун интизомий жазо олмаган, меҳнат ва ўқишга нисбатан виждонан муносабатда бўлган, тарбиявий тадбирлар ўтказишда фаол иштирок этаётган тақдирда эса, тайинланган жазонинг ўн беш йилини ҳақиқатда ўтаб бўлганидан кейин берилиши мумкин. Таъкидлаб ўтмоқчиманки, жиноят қонунига киритилган бундай ўзгартириш биринчидан, маҳкумга келажакда озодликка чиқишига умид пайдо бўлиши, иккинчидан, маҳкумнинг ахлоқан тузалиши ва содир этган жиноятига чин кўнгилдан пушаймон бўлишига имкон яратади. Ўлим жазоси бекор қилиниши муносабати билан Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексига ҳам баъзи ўзгартиришлар киритилди. Жумладан, Кодекснинг 51-моддасининг 4-бандига мувофиқ ўлим жазоси тайинланиши мумкин бўлган жиноятларни содир этишда гумон қилинаётган ёки айбланаётган шахсларнинг иши бўйича ҳимоячининг иштироки шарт эди. Эндиликда бу қоида ўрнига умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси назарда тутилган жиноятларда гумон қилинаётган ёки айбланаётган шахслар ҳимоячи билан таъминланиши белгиланди.

www.arxiv.uz Шунингдек, Жиноят-процессуал кодексининг 473-моддасига ўзгартириш киритилиб, унга биноан умрбод озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахсга унинг авф этилишини илтимос қилиш ҳуқуқига эга эканлиги судья томонидан тушунтирилиши лозимлиги белгиланди. Қонунга кўра Жиноят-ижроия кодексига ҳам ўзгартиш ва қўшимчалар киритилиб, ушбу Кодекс 12-моддасининг учинчи қисмининг чиқариб ташланиши, 5-бўлим янги таҳрирда баён қилиниши, 14-, 82-, 113-, 120- моддаларидаги “ўлим жазоси” сўзлари “умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси” сўзлари билан алмаштирилиши белгиланди. Жиноят-ижроия кодексида маҳкумларнинг виждон эркинлиги таъминланиши назарда тутилган 12-моддасининг учинчи қисмини чиқариб ташлашдан мақсад ўлим жазосини бекор қилиш ва унинг ўрнига умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосини киритилаётганлиги билан изоҳланади. Қонунга кўра Жиноят-ижроия кодексининг жазоларни ижро этувчи муассасалар ва органларни белгиловчи 14-моддасининг иккинчи қисмига ўзгартириш киритилиб, умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосининг ижроси ички ишлар органларига юклатилди. Жиноят-ижроия кодексида махсус тартибли колонияларида сақлашни назарда тутувчи 49-моддасининг биринчи қисмига киритилган ўзгартишларга мувофиқ: биринчидан, м ахсус тартибли колонияларда озодликдан маҳрум қилиниб, ўта хавфли рецидивист деб топилган эркаклар, шунингдек умрбод озодликдан маҳрум қилинган маҳкумлар сақланиши; иккинчидан, умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси авф этиш тартибида озодликдан маҳрум қилиш билан алмаштирилган эркаклар сақланиши ҳам қайд этилди. Жиноят-ижроия кодексида маҳкумларни ажратилган ҳолда сақлаш назарда тутилган 58-моддасида маҳкумларнинг хулқ-атвори ва уларнинг меҳнатга бўлган муносабати, тайинланган жазонинг оғирлигидан келиб чиқиб, умрбод озодликдан маҳрум қилишга ҳукм қилинганлар, шунингдек умрбод

www.arxiv.uz озодликдан маҳрум қилиш авф этиш тартибида озодликдан маҳрум этиш жазоси билан алмаштирилган шахслар бошқа маҳкумлардан ажратилиб, алоҳида сақланиши белгиланди. Умрбод озодликдан маҳрум қилишга ҳукм этилганлар, шунингдек умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси авф этиш тартибида озодликдан маҳрум қилиш билан алмаштирилган маҳкумлар бошқа маҳкумлар фойдаланиши мумкин бўлган баъзи имтиёзлардан фойдалана олмаслиги белгиланди. Жумладан, Жиноят-ижроия кодексининг 82-моддасига кўра маҳкумларга алоҳида ҳоллар (яқин қариндошининг вафоти ёки ҳаёти учун хавфли бўлган оғир касаллиги, маҳкумга ёки унинг оиласига жиддий моддий зарар етказган ҳодиса рўй бергани) да бориш-келиш учун жазони ижро этиш муассасаси доирасидан четга чиқишга рухсат берилиши мумкинлиги белгиланган. Бу имтиёзлар умрбод озодликдан маҳрум қилишга ҳукм этилганлар, шунингдек умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси авф этиш тартибида озодликдан маҳрум қилиш билан алмаштирилган маҳкумларга татбиқ этилмаслиги белгиланди. Шунингдек, Жиноят-ижроия кодекси 113-моддасида ижобий тавсифга эга маҳкумлар жазонинг қолган қисмини ўташ учун режими енгилроқ бўлган манзил-колонияларга ўтказилиши мумкинлиги назарда тутилган. Мазкур имтиёзлар ҳам узоқ муддатга озодликдан маҳрум қилинган шахслар, шунингдек умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси авф этиш тартибида озодликдан маҳрум қилиш билан алмаштирилган маҳкумларга нисбатан татбиқ этилмайди. Жиноят-ижроия кодексидаги “Ўлим жазосини ижро этиш” ҳақидаги 5- бўлимнинг ўрнига “Умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосини ижро этиш” деб номланувчи янги бўлим киритилиб, унда умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосини ўташ тартиби ва шароитлари, умрбод озодликдан маҳрум қилинган маҳкумларга нисбатан қўланиладиган рағбатлантириш ва интизомий жазо

www.arxiv.uz чоралари, уларнинг меҳнатини ташкил этиш, шунингдек авф этиш тўғрисида илтимоснома бериш тартибига доир нормалар назарда тутилди. Жиноят-ижроия кодексининг 136-моддасида умрбод озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони ўташ тартиби белгиланди. Умрбод озодликдан маҳрум қилинган маҳкумлар махсус сақлаш шароитларига эга бўлган махсус тартибли колонияларда сақланадилар ва уларга нисбатан йигирма тўртинчи бобда назарда тутилган хусусиятлар ҳисобга олинган ҳолда махсус тартибли колониялар тартиби татбиқ этилади. Умрбод озодликдан маҳрум қилинган маҳкумлар камераларга кўпи билан икки кишидан жойлаштирилишлари, маҳкумларнинг илтимосига кўра ёки зарурат тақазо этганда улар бир кишилик камераларда сақланишлари ҳам мумкин. Умрбод озодликдан маҳрум қилинган маҳкумлар жазони: қаттиқ; одатдаги; енгиллаштирилган сақлаш шароитларида ўтайдилар. Умрбод озодликдан маҳрум қилинган маҳкумлар жазонинг дастлабки ўн йилини қаттиқ сақлаш шароитларида ўтайдилар. Муддатнинг камида ўн йилини ўтаган, белгиланган тартибни бузганлик учун интизомий жазо олмаган умрбод озодликдан маҳрум қилинган маҳкумлар қаттиқ сақлаш шароитларидан одатдаги сақлаш шароитларига ўтказилишлари мумкин. Муддатнинг камида ўн беш йилини ўтаган, белгиланган тартибни бузганлик учун интизомий жазо олмаган умрбод озодликдан маҳрум қилинган маҳкумлар одатдаги сақлаш шароитларидан енгиллаштирилган сақлаш шароитларига ўтказилишлари мумкин. Жиноят-ижроия кодексининг 137-моддасида умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосини ўташ шартлари белгиланган бўлиб, унга кўра битта маҳкумга тўғри келадиган яшаш майдонининг нормаси тўрт квадрат метрдан кам бўлиши мумкин эмас.

www.arxiv.uz Жазони қаттиқ сақлаш шароитларида ўтаётган маҳкумлар ўз шахсий ҳисобварағида мавжуд бўлган маблағлардан белгиланган энг кам иш ҳақи миқдорининг етмиш беш фоизигача бўлган суммага ҳар ойда озиқ-овқат маҳсулотлари ва энг зарур нарсалар сотиб олиш, йил мобайнида бир марта қисқа муддатли учрашув, бир марта телефон орқали сўзлашув, битта посилка ёки йўқлов, битта бандерол олиш ҳуқуқига эга. Жазони одатдаги сақлаш шароитларида ўтаётган маҳкумлар ўз шахсий ҳисобварағида мавжуд бўлган маблағлардан қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақининг бир бараваригача миқдоридаги суммага ҳар ойда озиқ- овқат маҳсулотлари ва энг зарур нарсалар сотиб олиш, йил мобайнида бир марта узоқ муддатли ва бир марта қисқа муддатли учрашув, икки марта телефон орқали сўзлашув, иккита посилка ёки йўқлов, иккита бандерол олиш ҳуқуқига эга. Жазони енгиллаштирилган сақлаш шароитларида ўтаётган маҳкумлар ўз шахсий ҳисобварағида мавжуд бўлган маблағлардан белгиланган энг кам иш ҳақининг бир ярим бараваригача миқдоридаги суммага ҳар ойда озиқ-овқат маҳсулотлари ва энг зарур нарсалар сотиб олиш, йил мобайнида бир марта узоқ муддатли ва икки марта қисқа муддатли учрашув, уч марта телефон орқали сўзлашув, учта посилка ёки йўқлов, учта бандерол олиш ҳуқуқига эга. Улар сақлаш шароитларидан қатъий назар, ҳар куни бир ярим соатгача сайр қилиш ҳуқуқига эга эканлиги белгиланди. Жиноят-ижроия кодексининг умрбод озодликдан маҳрум қилинган маҳкумларнинг меҳнатини ташкил этишни назарда тутувчи 138-моддасида умрбод озодликдан маҳрум қилинган маҳкумларнинг меҳнати одатдаги ва енгиллаштирилган сақлаш шароитларида сақланаётган шахслар учун иш камераларида ташкил этилиши белгиланди. Жиноят-ижроия кодексининг 139-моддасида умрбод озодликдан маҳрум қилинган шахсларни р ағбатлантириш ва уларга нисбатан интизомий жазо чоралари қўлланиши белгиланган бўлиб, унга кўра Кодекс 102-моддаси биринчи қисмининг иккинчи–бешинчи хатбошларида назарда тутилган

www.arxiv.uz рағбатлантириш чоралари қўлланилиши, белгиланган тартибда енгиллаштирилган сақлаш шароитларига ўтказилган маҳкумларга нисбатан рағбатлантириш тартибида қўшимча учрашиш ёки телефон орқали сўзлашиш имконияти ҳам берилиши мумкин. Шунингдек, Жиноят-ижроия кодекси 105-моддаси биринчи қисмининг иккинчи, учинчи ва бешинчи хатбошиларида назарда тутилган интизомий жазо чораларини қўллаш тартиблари ҳам белгиланди. Бинобарин, умрбод озодликдан маҳрум қилиниб, одатдаги ва енгиллаштирилган сақлаш шароитларида белгиланган тартибни ашаддий бузувчи деб топилган маҳкумларга нисбатан интизомий жазо чораси қўлланиб, улар енгиллаштирилган сақлаш шароитларидан одатдаги ёки қаттиқ сақлаш шароитларига, одатдаги сақлаш шароитларидан эса қаттиқ сақлаш шароитларига ўтказилишлари мумкин. Жиноят-ижроия кодексининг 140-моддасида афв этиш тўғрисида илтимоснома бериш тартиби белгиланган бўлиб, ушбу норма Жиноят кодексининг юқорида қайд этилган 76-моддасида белгиланган тартибда ҳал қилинади. Жиноят-ижроия кодексига авф этиш тўғрисида илтимоснома бериш тартибига оид нормаларнинг киритилиши Конституция мазмунидан келиб чиқувчи инсонпарварлик тамойилини ўзида тўлиқ акс эттиради. “Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида”ги Халқаро пактнинг 10- моддаси учинчи бандида, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 42-моддасида белгиланганидек, жазо маҳкумни ахлоқан тузатиш, унинг жиноий фаолиятни давом эттиришига тўсқинлик қилиш ҳамда маҳкум, шунингдек бошқа шахслар янги жиноят содир этишининг олдини олиш мақсадида қўлланилади. Ўлим жазоси эса ушбу талабларга жавоб бермайди, балки шахсни жисмонан йўқ қилишга олиб келади. Бир сўз билан айтганда, мамлакатимизда ўлим жазосининг бекор қилингани, энг аввало, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари ҳимоясини янада кенгроқ кафолатлашга қаратилган.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Сайлов тизимини янада эркинлаштириш ва демократлаштириш йўлида

Инсон ва ташкилот

Инсон хукуклари буйича миллий институтлар

Инсон омили ҳамма нарсадан улуғ

Инсон хукуклари сохасида халкаро хамкорлик