Хужжатларнинг Кулёзма матнларини криминалистик усулда текшириш - Huquqshunoslik - Referatlar

Хужжатларнинг Кулёзма матнларини криминалистик усулда текшириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

134.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳужжатларнинг қўлёзма матнларини криминалистик усулда текшириш Режа: 1. Ҳужжатлар ашёвий далил сифатида криминалистик текширув объекти 2 Криминалистик хатшунослик тушунчаси 3. Дастхатнинг идентификациявий белгилари 4. Хатшунослик текширувининг услубиёти 5. Криминалистик муаллифшунослик текшируви 6. Дастхатшунослик ва муаллифшунослик текширувини ўтказиш учун материал тайёрлаш

Турли жиноят ишларини тергов қилиш жараёнида далилий ашё бўлган ҳужжатлар билан ишлашга тўғри келади. Жумладан, ўзгалар мулкини талон-тарож қилиш, мансабни суиистеъмол қилиш жиноятлари, фирибгарлик, хўжалик ишларида молиявий ҳисоб- китоб ҳужжатлари билан бир қаторда турли ёзма ҳужжатлар криминалистик текширув объекти ҳисобланади. Ҳужжат деганда кенг маънода бирор ҳодисани ўзида ёзма равишда акс эттирувчи моддий объект тушунилади. Суд ва тергов амалиётида ҳужжатларнинг қуйидаги турлари мавжуд: қўлда турли ёзиш воситасида бажарилган имзолар, хатлар (ариза, тилхат, таржимаи ҳол ва ҳ.к) молиявий ҳужжатлардаги қўлёзма ва босма матнлар; типография усулида ва босма асбоблар воситасида тайёрланган ҳужжатлар, турли график чизмалар, режалар, (ҳужжатларнинг репродукция тасвири, ксерокс нусхалари ва ҳ.к;) фото-кино ҳужжатлар; турли объектлар, инсон ва ашёвий далилларнинг кино-фото, видео тасвири ва фоноҳужжатлар; магнит тасмасига ёзилган турли маълумотлар. Криминалистик маънодаги ҳужжатлар жиноят иши бўйича маълум бир ҳодисалар ҳақида маълумот беради. Баъзи ҳужжатларни жиноий мақсадда ишлатиб, ундан қурол сифатида фойдаланадилар. Фирибгарлик жинояти бўйича қалбаки ҳужжат ёрдамида маблағ ундириш, сохта ҳисоб рақами ва векселлар билан банкадан пул олиш ва шу каби ҳужжатлар иш юзасидан ашёвий далил ҳисобланади. ЖПКнинг 84-моддасида ижтимоий хавфли қилмишнинг юз берган ёки бермаганлиги, уни содир этган шахснинг айбли ёки айбсизлигини ва ишни тўғри ҳал қилиш учун аҳамиятга молик бошқа ҳолатларини аниқлашга асос бўладиган ҳар қандай маълумотлар жиноят иши бўйича далил ҳисобланади. Бу маълумотлар гувоҳнинг, жабрланувчининг, гумон қилинувчи айбланувчининг кўрсатувлари, экспертнинг хулосаси, ашёвий далиллар овоз ёзувлари, видео тасвирлар, фотосуратлар ва бошқа тегишли ҳужжатлар билан аниқланади. Ашёвий далиллар криминалистик маънода жиноят ишини ҳал қилувчи муҳим омиллар бўлиб, улар жиноий ҳаракатнинг изларини ўзида акс эттиради ёки жиноятни содир этишда қурол сифатида ишлатилади. Кўрсатилган сифатлар ҳужжатларга нисбатан тегишли бўлганда улар ҳам далилий ашё ҳисобланади. Ҳужжатларни ашёвий далил сифатида текширишда икки хил маълумот олиш мумкин бўлади: қўлёзма матн, имзо, рақам ва

бошқа ёзувлар ким томонидан бажарилган ва иккинчиси ҳужжат асл нусхами ёки қалбакилиги, қайси қисми қандай усулда ўзгартирилган, ўчирилган, қўшимча ёзувлар киритилган ва ҳоказо. Ашёвий далил ҳисобланган ҳужжатларни ишга қай даражада молик эканлигини аниқлаш учун терговчи уларни кўздан кечириб, умумий ва индивидуал хусусиятларини аниқлайди ва тегишли тартибда расмийлаштиради. Ашёвий далил хусусиятига эга бўлган ҳужжатлар криминалистик фаолиятда икки хил текширувга боғлиқ: 1. хатшунослик текшируви, яъни қўлёзма матн, (имзо, рақам, турли белгилар, чизмалар ва ҳ.к.) ким томонидан ёзилган ёки бажарилганлигини аниқлаш. 2. Ҳужжатнинг қалбаки эканлигини аниқлаш учун уни криминалистик техника усулида тадқиқ этиш. 2 Криминалистик хатшунослик тушунчаси Ашёвий далил бўлган ҳужжатларни текширишнинг асосий вазифаси - қўлёзма матнларини ва имзоларини ким томонидан бажарилганлигини аниқлашдир. Хатшунослик экспертизасининг текширув объектлари ҳужжатдаги қўлёзма матнлари: ҳарфли, рақамли, шартли белгилар – шифровка, имзо шаклидаги ёзувлардир. Қўлёзма хатларни (дастхат) текшириш ва унинг ким томонидан бажарилганлигини (ёзилганлигини) аниқлаш инсоннинг ўзига хос ёзиш усули - малака хусусиятига боғлиқ. Ёзиш малакаси инсон ҳаётининг маълум даврида бошланади ва шаклланади. Умумий ёзиш қоидаси хат билан шуғулланувчига бошланғич маълумотни хуснихат қоидаси асосида берилади. Ҳар бир ҳарф-рақамни ёзиш усули, айрим қисм элементларини бир чизиқда жойлашуви ёзиш жараёнида ўзига қулай ва мос ҳолатни қўллаб умумий ёзиш қоидаси чегарасидан чиқиб, фақат ўзига хос услубни яратади ва қўллайди. Масалан, ёзиш қуролини қия ёки тўғри параллел ушлаб ёзиш натижасида ҳарфларнинг ўнг ёки чап томон қия бўлиши, ёзишнинг йўналиши, ҳарфларнинг бир-бирлари билан бирикиши, жойлашуви каби аломатлар ҳосил бўлади. Ёзиш малакаси ўрта мактаб давридан шакллана бошлайди. Бошланғич мактаб ўқувчилари ёзиш қоидасига биноан ҳарф ва рақамларни ёзишда қалам, ручкани ўнгдан чапга ёки аксинча

йўналишда бажарадилар. Ёзишни ўрганиш жараёнида хатнинг ёзилишида ҳарфлар шакли секин-аста ўзгаради, умум қоида чегарасидан чиқа бошлайди. Бу жараёнга инсоннинг физиологик хусусияти таъсир этади. Машҳур рус физиологи И.П.Павловнинг инсон физиологиясида ривожланадиган шартли рефлекслар такрорланиш асосида мустаҳкамланади - деган ғояси мазкур хатшунослик илмига ҳам тўлалигича асос бўлади. Шартли рефлекслар инсоннинг ҳаёти давомида ҳосил бўлиб кун сайин такрорланиб ривож топади. Бу жараённи И.П.Павлов “Динамик стереотип”- деб номлаган. Шартли рефлекслар асосида амалга ошириладиган фаолият қайта - қайта такрорланади ва шу билан бирга ҳаракат такомиллашиб, ривож топади. Инсоннинг ҳаёти давридаги баъзи ҳаракатлари шу асосда мустаҳкамланиб қолади. Дастхатни бажариш жараёни юқорида келтирилган “динамик стереотип”, яъни такрорланиш ҳаракати асосида шаклланади ва маълум даврга келиб мустаҳкамланади, шу зайлда ҳар бир шахснинг ўзига хос ёзиш услуби (дастхати) ҳосил бўлади. Шу билан бирга дастхат қотиб қолган, ўзгармайдиган қобилият эмасдир. Физиология дастхатни ўзини-ўзи бошқарувчи мураккаб функционал қобилият сифатида тасвирловчи. Шунга кўра дастхат турли ўзгарувчан шароитларда турғунлигини, ўзгартади, муайян чегараларда, турли тусга кириб турли таъсир этувчи кучлар оқибатида ўзгариши табиий ҳолдир. Дастхат қуйидаги хусусиятларга эга: - динамик турғунлик (ёки нисбий мустаҳкамлик); - турли таъсир этувчи турларга нисбатан ўзига хос ўзгарувчанлик. Хатшунослик текширувини ўтказишда қўлёзма имзони айнан ким томонидан ёзилганлигини аниқлаш имконини инсоннинг ана шу ёзиш қобилияти - дастхати беради. Хат ёзиш жараёни, шунингдек, ёзилган матн; сўз, рақам, имзо криминалистик текширув объекти сифатида хат деб тушунилади. Криминалистикада қўлёзма матнлар, қандай шаклда бўлишидан қатъи назар, дастхат деб юритилади. Имзо қўлёзманинг алоҳида бир тури бўлиб, ўзига хос хусусиятларга эга. Шунинг учун уни текшириш услубиёти дастхатни текшириш услубиётидан бир мунча фарқ қилади. Дастхат инсоннинг мактабда ўқиб, илм олиш даврида ривожланади ва тахминан ўрта маълумотга эга бўлиш арафасида

мустаҳкамланади. Шу вақтдан бошлаб дастхат бўйича уни бажарган шахсни аниқлаш имконияти туғилади. Дастхатнинг мустаҳкам бўлиб шаклланишига қатор омиллар, яъни инсоннинг анатомик, физиологик, психологик хусусиятлари, ёзиш малакаси, фаолияти таъсир этади. Шу билан бирга инсоннинг ўзига хос одат бўлиб қолган ёзиш ҳаракати такрорланган сари мустаҳкамланиб, индивидуаллик - айнанлик хусусиятига эга бўлади. Бу илмий назария кўп йиллар давомида экспериментал тадқиқотлар асосида ва экспертиза амалиётида исбот қилинган. Дастхатнинг текширув объекти сифатида мустаҳкам бўлиши нисбийдир. Чунки хат инсоннинг онгли равишдаги фаолиятидан бир кўриниш бўлиб, унга объектив ва субъектив омиллар таъсир этади. Объектив омиллар бўлиб ёзиш шароитига тегишли бўлган ҳолатлар, яъни атроф-муҳит таъсири, ёзиш қуроли, қандай материал - буюмга ёзилиши кабилар ҳисобланади. Субъектив омилларга ёзаётган шахснинг психологик касаллик, мастлик, эмоционал ва шу каби инсоннинг ўзига хос бўлган бошқа ҳолатлари киради. Шунингдек, ёзиш жараёнида шахс қасддан ёзувини - имзосини ўзгартириб ёзишга ҳаракат қилиши мумкин. Мана шу сабаб омиллар хатнинг нисбий мустаҳкамлиги ва индивидуаллигини белгилайди. Кўрсатилган омиллар дастхатнинг айрим умумий хусусиятига таъсир этиб, асосий индивидуаллик вақти шароитига нисбатан бўлган мустаҳкамлиги хатни (имзони) бажарган шахснинг айнанлигини белгилаш учун имкон беради. Экспертиза текшируви натижасида ёзган шахсни аниқлаш билан бир қаторда, хатнинг ёзилиш шароитини, ёзган шахснинг саломатлик ҳолатлари ҳам аниқланиши мумкин. Бундай ҳолатлар хатдаги “нутқ” умумий, хусусий белгилар асосида амалга оширилади. Масалан, ёзаётган шахснинг руҳий ҳаяжони ва бошқа ҳолатлари одатланган ёзиш усулига таъсир этиб, шу боис ёзувнинг бир текислиги бузилади, ёзиш тезлиги юқори бўлади ёки пастлашади. Натижада хатнинг аниқлиги, равонлиги ўзгаради, ҳарфлар тузилиши бир мунча соддалашади. Қўлёзмада айрим бузилишлар кузатилади. Ўзига хос ҳолатлар ёзиш шароитининг ўзгаришида ҳам юз беради. Масалан, тик туриб ёки ётган ҳолда ёзиш, қўлнинг жароҳатланиши натижасида чап қўл ёки бошқа мослама билан ёзиш ва ҳоказо.

3 . Дастхатнинг идентификациявий белгилари Хат, имзо ва бошқа қўлда ёзилган матнларни ким томонидан бажарилганлигини аниқлашда қўлланадиган услуб дастхатшунослик услужи деб ата лади. Идентификациявий белгилар эса текширув тадқиқот, изланиш аниқлашда восита бўладиган хатнинг белги - аломатларидир. Дастхатшунослик экспертизасини ўтказишда эксперт дастхатда мавжуд бўлган қуйидаги белгиларни ўрганиб, таҳлил қилиб текширув ўтказади. 1. Дастхатнинг мазмунига оид сифатлари. 2. Топографик белгилар (хат, имзо, рақам, ёзувларнинг ҳужжатда жойлашув хусусиятлари); 3. Дастхатни ёзиш усулининг умумий сифат ва белгилари; 4. Хатнинг алоҳида (хусусий) белгилари. Дастхатнинг биринчи гуруҳдаги сифат - белгиларини “нутқ- белгилари” деб ҳам атайдилар. Бу белгилар ёзган шахснинг умумий савиясини акс эттиради. Буларга нутқ хусусияти, сўз бойлиги даражаси, сўзлар ўз ўрнида ишлатилиши, жумла тузилиши, сўзлашувда сақланган шева ва хориж ибораларининг хатда акс этиши, грамматик хатоларнинг одат бўлиб қолиши кабилар киради. Мазкур сифат белгилари маълум ҳажмда ёзилган қўлёзма матнда ифодаланади. Имзо ва қисқа бўлган жумла ёки рақам ёзувларида нутқ белгилари тўла акс этмайди. Хатшунослик экспертизасида нутқ белгилари ёрдамчи, қўшимча белгилар вазифасини ўтайди муаллифшунослик экспертизасида эса у асосий ўрин эгаллайди. Дастхатнинг умумий белгилари уч гуруҳга бўлинади: 1. Дастхатнинг шаклланиш даражасини билдирувчи белгилар: дастхатнинг ишланиш даражаси, ҳаракат аниқлиги, боғланиш, ёзиш тезлиги, босими; 2. Ҳаракатлар тузилишини билдирувчи белгилар: дастхат тузилиши, устунлик қилувчи ҳаракат шакли, ҳарфлар ўлчами, оралиғи, қиялиги, ҳарфларнинг бўйи ва эни бўйича ўлчами; 3. Топографик белгилар, яъни қўлёзма битилганда ҳаракатларни жойланишини билдирувчи белгилар: ёзув чизиғининг шакли ва йўналиши, типографик бланка чизиғига нисбатан жойланиши, ҳошия ўлчами, ҳошия чизиғининг шакли, сўзлар ва қаторлар орасидаги масофа ва бошқалар.

Ҳар бир умумий белгининг ўз сифатлари аниқланади. Масалан, дастхатнинг ишланиш даражасига кўра хатнинг юқори, ўрта ва паст даражада бажарилиш сифатлари белгиланади. Юқори даражада ишлов берилган хатнинг ёзилиш тезлиги ҳам шунга мос бўлиб, ҳарфларнинг умумий тузилиши асосан бир мунча соддалаштирилган, ноаниқ бўлади. Сўз ва ҳарфлар ўзаро боғланган бўлиб, бир чизиқ йўналишида, қўлнинг автоматик ҳаракати натижасида, қалам - ручка қоғозда узилмаган ҳолда бажарилади. Юқорида келтирилган белгилар умумий бўлиб, ёзган шахснинг қайси гуруҳга мансублигини билдиради, яъни “дастхати юқори даражада ишланган шахслар, хатни йирик (майда) ёзадиган шахслар” деган фикрни беради ва ҳужжатнинг якка ёзган шахсни аниқлашда изланиш доирасини бир мунча торайтиради ва идентификация - айнанликни аниқлашда биринчи босқич бўлиб хизмат қилади. Лекин умумий белгилар ҳам ўз аҳамиятига эга бўлиб, маълум вазифаларда таснифий ва даражавий масалаларни ечишга имкон беради. Масалан, текшириладиган ҳужжат юқори даражада ишланган дастхат билан бажарилган вазиятда уни бажаришда гумон қилинувчи шахс дастхатининг ишланиш даражаси паст бўлса, у ҳолатнинг ўзиёқ ҳужжат гумон қилинувчи томонидан бажарилмаган деган хулосага асос бўлади. Ҳар бир умумий белги гуруҳи қатор алоҳида хусусий белгиларни ифодалайди ва бир қанча гуруҳга бўлинади. Бунда қўшимча равишда хусусий белгилар, хатнинг айрим ҳарфлар ва уларнинг қисм элементлари акс этади. Мантиқ илмининг қоидаси асосида умумий тушунча хусусий аломатларда ифода этилади, хусусий белги аломатлар йиғиндиси эса умумий сифат ҳақида хулоса чиқаришга имкон беради. Мана шу илмий ҳолат хатшунослик текширувига тўла татбиқ этилади. Хусусий белгилар бир сифатда бўлмай айрим ёки бир қатор ҳарфларда намоён бўлишига қараб алоҳида ва ягона (фақат бир ҳарфда) учрайдиган белгиларга ажратилади. Масалан, бир нечта - “з”, “д”, “у” ҳарфларида бир хил шаклда бўлган сатр тагидаги ҳалқа қисми алоҳида белги қаторига киради. Агар бунда битта ҳарфда ҳалқа шакли фақат ўзига хос бўлса, у хусусий белгилар қаторига киради. Ҳарфларнинг ҳаракатини мураккаблилиги бўйича тузилиши, ҳарф элементларини бажаришда ҳаракат йўналиши, шакли ва бўйи (вертикал) ва эни (горизонтал) бўйича кўлами, бирлаштириш усули, сони (миқдори), кетма-кетлиги, босимнинг

ўзгариши, ёзиш ҳаракатининг бошланиши, тугалланиши, уланиш, кесилиш нуқтаси жойланиши ва бошқалар хусусий белгилар гуруҳини ташкил қилади. Криминалистикага оид сўнгги тадқиқотларда дастхатнинг яна бир қанча интегратив белгилари ҳақида сўз юритилган. Бу белгилар умумий ва хусусий белгилар ўртасида ўрин эгаллаб, дастхатдаги асосий ҳаракатни билдиради. Масалан, бир неча ҳарфлар ва уларнинг элементларини бажаришда ҳалқасимон чап айланмали ҳаракат кузатилади. Дастхатнинг умумий ва хусусий белгилари муайян вақтга нисбатан мустаҳкам бўлиб, умумий индивидуаллик ва (турғунлик) хусусияти нисбийдир. Бу тушунчани қуйидагича шарҳлаш мумкин. Хатни, имзони бажараётган шахс ўз ихтиёри билан ёки бирор шарт- шароит таъсирида беихтиёр ўзгартириб ёзиши мумкин. Бу ҳолда умумий белгиларнинг ўзгариши тўла ёки қисман осонроқ амалга ошади, хусусий белгиларда қисман ўзгариш юз беради, умумий айнанлик хусусияти эса ўзгармай ёзувда сақланиб қолади. Ҳужжат жиноий ҳаракат учун қурол сифатида ишлатилган ҳолларда уни қўлёзма қисмларини (ҳарф, рақам, имзо кабилар) бажараётган шахс тергов жараёнида уни текширилиши, ким томонидан ёзилганлигини аниқланишини аввалдан билади ёки шундай имконият бўлишини сезади. Шунинг учун қалбаки ёки ноқонуний ҳужжатни тузишда, расмийлаштиришда ёзиладиган рақам-сонлар, сўз билан ифодаланадиган буйруқ – кўрсатмаларни тасдиқловчи имзоларни бажариш жараёнида ёзаётган шахс хатини ўзгартириб ёзишга ҳаракат қилади. Ҳужжатни қалбакилаштиришда кўп ҳолларда жиноятчи ўзининг имзосини ўзгартириб ёки имзони бошқа мансабдор шахс номидан унинг имзосига ўхшатишга тақлид қилиб бажаради. Лекин қасддан ўзгартириб ёзилган хатнинг асосий қисмида белгилар тўлалигича ўзгармас ҳолда сақланиб қолади. Кўп йиллар давомида шаклланган ва индивидуаллик хусусиятига эга бўлган дастхат тўла ўзгариши мумкин эмас. Бу масала криминалистик экспертизанинг кўп йиллик изланишдаги назарияси ва амалий фаолияти давомида ўз исботини топган. Дастхат атайлаб ўзгартириб ёзилган қўлёзмада, асосан умумий белги сифатларнинг одатдаги ёзилишидан бир мунча ўзгариш аломатларини кузатиш мумкин. Булар қуйидагилардир: ёзиш жараёнида тезлик сусаяди, натижада ҳарф ва уларнинг бирикмалари алоҳида-алоҳида ёзилиб, қўлнинг титраши ёзувда акс

этади. Хатни микроскоп (лупа) остида бир мунча катталаштириб кузатилганда ёзишдаги ҳаракатнинг айрим жойларида тўхташ нуқталарини ҳам кўриш мумкин. Овал шаклида ёзиладиган ҳарф қисмларида овал-айланма жойларида бурчаклар ҳосил бўлиши, ёзишдаги йўналишнинг ўзгаришида ҳарфларнинг ҳажми ва чизиқда жойлашувини тузилиши, умумий ёзишдаги автоматик ҳаракатнинг сусайиши каби аломатларни кузатиш мумкин бўлади. Ҳужжатлардаги маълумотларни тасдиқловчи имзолар ҳам хатшунослик текшируви объекти ҳисобланади. Шунинг учун юқорида келтирилган умумий ва хусусий белгилар тизими имзоларни текширишда ҳам тўлалигича қўлланилади. Шу билан бирга имзоларни ўзига хос бўлган баъзи хусусиятларига нисбатан аломатлари ҳам мавжуддир. Булар имзонинг умумий тузилиши ва транскрипцияси; ҳарфли, ҳарфсиз, аралаш ҳарф ёки ҳарфсиз чизиқлар бирикмасидан ташкил топган имзолардаги белгилардир. Ҳарфли имзо деб фақат ҳарфлардан тузилган имзони ифодалайдилар. Ҳарфлар ва ўқилмайдиган айланма чизиқлардан ҳосил бўлган имзолар аралаш имзолар дейилади. Ҳарфсиз, яъни фақат ўқиб бўлмайдиган, ҳарф шаклига ўхшаган чизиқлардан ташкил топган имзо эса чизиқли имзо дейилади. Баъзи шахслар имзосининг бошланиш қисмида ўзининг исмидаги бош ҳарф билан отасининг исмини бош ҳарфига қўшиб “монограмма” шаклида ёзади. Сўнг бошқа ҳарф ёки чизиқлар билан тугатади, чизиқ ости ва устига қўшимча безаклар киритади. Имзони тугатадиган турли шаклдаги чизиқлар жимжима деб аталади. Имзо, қандай шаклда ёзилганидан қатъи назар, хатшунослик текширув объекти бўлиб дастхат белгилар таърифи буларга тўла татбиқ қилинади. Лекин имзонинг ўзига хос хатшунослик экспертизаси хусусиятлари ҳам мавжуд. Имзода муайян шахснинг гувоҳлик белгиси бўлгани сабабли уни текшириш услубиёти аввал имзо асл қалбакилигини аниқлашни талаб қилади. Фақатгина имзо қалбакилаштирилганлиги қатъий тасдиқланса, уни гумон қилинувчи шахслардан қайси бири бажарганлигини текшириш мумкин. Хусусан “А” номидан қўйилган имзо “А”нинг ўзи бажарганлигини аниқламасдан, шу имзони “Б” ёки “В” томонидан бажарилганмикан деган масалани ҳал қилиб бўлмайди. Аммо ҳавойи (ҳақиқатда бўлмаган) ва тергов томонидан аниқланмаган шахслар номидан қўйилган имзоларни текшириш бу қоидадан истиснодир.

Рақам ва бошқа белгилар билан ифодаланган ёзувлар ҳам мазкур экспертиза объекти сифатида текширилиб, белгиларини тавсифлаш, матнининг ҳажмига боғлиқ бўлади. Бу ёзувларда ҳам инсоннинг ёзиш малакасининг ўзига хос индивидуаллик хусусияти акс этади. Инсоннинг хизмати, ҳунари, мутахассислиги туфайли унинг хизмат фаолиятида битта эмас бир неча кўринишга эга бўлган ёзувлари (имзолари) бўлиши мумкин. Ҳар бир кўринишдаги умумсифат белгилари шахснинг индивидуаллик ёзиш хусусиятини сақлаб қолади ва акс эттиради. Булар дастхат (имзо)нинг турли вариантлари деб аталади. Қўлёзма хатларини айнан ким томонидан қандай шароитда ёки ҳолатда ёзилганлигини аниқлаш учун бир гуруҳдаги умумий ёки хусусий белгиларнинг ўзи кифоя бўлмайди, балки қатъий аниқ ва бехато хулоса бериш учун белгиларнинг барча гуруҳлари йиғиндиси тавсифланади. Намуна бўлган ҳужжатларнинг ёзув хат белгилар йиғиндисига солиштириб текширилгандан сўнггина аниқ хулосага келиш мумкин бўлади. 4 Хатшунослик текширувининг услубиёти Хатшунослик экспертизасини ўтказишда қўлланадиган текширув усуллари криминалистик диагностика ва идентификация назарияларининг умумий услубиёти қоидасига асосан ўтказилади. Шу билан бирга мазкур экспертизанинг моҳияти, текширилувчи объектларнинг ўзига хос бўлган хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда эксперт зарур бўлган бошқа усулларни ҳам қўллаши мумкин. Текширувнинг биринчи босқичида эксперт юборилган экспертиза материали билан танишиб чиқади, уни тайинлаш учун қандай зарурат туғилганлигини, экспертиза ҳал қиладиган масалалар аниқ ифодаланганлиги, текшириш учун юборилган объектларнинг (ҳужжатларнинг) мавжудлиги ва бошқа маълумотларни аниқлайди. Эксперт текширувининг навбатдаги вазифаси ашёвий далил бўлган ҳужжатнинг қўлёзма матнларини (ҳарфли, рақамли) ва имзоларнинг мансублик сифатлари ва хусусий белгиларини таҳлил қилишдир. Улар ичида бир хил ҳарфларда такрорланадиган ва

турғунлик хусусиятига эга бўлган, мустаҳкам шаклланган белгилар инобатга олинади. Таққослаб текширишга юборилган дастхат (имзо) намуналари ҳам шу тариқа алоҳида-алоҳида кўздан кечирилади. Қўлёзмани (имзони) бажаришда гумон қилинган шахсларнинг сонига қараб, уларнинг айримларини гуруҳ мансублиги асосида танлаб дастхатлардаги умумий ва хусусий белгиларни акс эттирадиган жадвал чизмалар тайёрланади. Дастхат ва имзодаги белгилар ҳарфларнинг алфавит тартибида жойлашуви асосида таҳлил қилиниб, улардаги хусусият тегишли тартибда жадвалга туширилса солиштириб текшириш босқичида бир мунча қулайлик туғилади. Биринчи навбатда умумий белгиларга эътибор берилади, чунки улар ёзган шахснинг умумий ёзиш савияси, дастхатнинг шаклланишидан далолат бериб, гумон қилинувчи шахслар орасидан айрим шахсларнинг хатини ажратиб олиш имконини беради. Алоҳида кўздан кечириш жараёнида экспертизага тақдим этиладиган намуналар ҳам ўзаро солиштирилади, яъни бир шахс номидан юборилган дастхат, имзо намуналари (эркин, экспериментал ва бошқа турдагилар) неча шахс томонидан бажарилгани ҳам ҳал қилинади, шундан сўнг уларни ашёвий далил бўлган ҳужжатнинг қўлёзмаси билан солиштирилади. Тадқиқот жараёнида текширилувчининг қўлёзма (имзо)лардаги қасддан ўзгартириб ёзилгандан ҳосил бўлган умумий ва хусусий белги аломатлари алоҳида инобатга олинади. Бу ҳолатлар хатни ёзиш шароити, уни ўзгаришига таъсир этувчи омиллар ҳисобланади. Имзоларни текширишда имзонинг ҳарфли қисмидаги умумий ва хусусий белгилари, ҳарфсиз чизиқлар, айланма сиртмоқсимон ёзувларнинг йўналиши, ўзаро жойлашуви имзонинг охирги якунловчи қисми, жимжиманинг белги хусусиятларини аниқлаб, ана шундай белги сифатларни намуна бўлган имзоларда ҳам мавжудлигини кузатиш лозим. Сўнгра солиштириш учун танланган белгилар жадвалга киритилиб, ўхшаш ҳарфлар ва ҳарфсиз ўқилмайдиган чизиқлардаги аломатлар белгиланади. Ашёвий далил бўлган ҳужжатдаги имзолар кўп ҳолларда уларни бажарган шахслар томонидан ўзгартирилиб ёзилади. Бундай ҳолларда имзодаги белгилар қисман ёки тўла ўзгариб кетиши мумкин. Ёзаётган шахснинг имзоси шаклан ўзгарсада, унинг ўзига

хос бўлган ёзиш услуби кўпинча имзонинг охирги қисмида сақлади, ўзгаришсиз қолади. Бу вазиятда гумон қилинувчи дастхатининг намуналаридан фойдаланиш, улардан солиштирув учун тегишли ҳарфларни топиб таққослаб ўтказиш ўз самарасини бериши мумкин. Баъзилар, раҳбар, мансабдор шахслар номидан қўйилган имзоларни унга тақлид қилиб, ўхшатиб ёзишга ҳаракат қиладилар, яъни қалбакилаштирадилар. Қалбакилаштирилганда имзонинг узун-қисқалиги, тузилиши ва бошқа умумий белгилари тўла ёки қисман ўзгаради. Бу ҳол имзонинг қалбаки эканидан хабар беради ва баъзи ҳолларда белгиларни сонига-сифатига қараб ким томонидан бажарилганлигини ҳам аниқлаш мумкин бўлади. Эксперт текширувининг иккинчи босқичида алоҳида таҳлил қилиш натижасида кузатилган дастхат, имзо белгилари ўзаро солиштирилиб таққосланади. Гумон қилинган шахсларнинг сонига қараб уларнинг хат намуналарини ҳар бирини текширилувчи хат билан тегишли тартибда навбатма-навбат солиштирилади, гуруҳ мансублиги асосида ўхшаш хат намуналари умумий тўпламдан ажратиб олинади. Текширилаётган ҳужжатдаги дастхат (ёзув. имзо) билан ажратиб олинган намуналардаги барча гуруҳдаги белгилар солиштирилади. Умумий ва хусусий белгилар йиғиндиси тўлалигича текширилувчи ва намуна объектларидан бири иккинчисини такрорласагина айнанлик масаласи ҳал қилинган бўлади. Агарда умумий ва хусусий белгиларнинг кўпчилиги бир- биридан фарқ қилса, айнанлик инкор қилинади, яъни қўлёзма (имзо)ни бошқа шахс ёзганлиги аниқланади. Айрим белгиларнинг текширилувчи ва намуна хатлардаги умумийлиги уларнинг ўхшашлик хусусиятларидан дарак беради. Табиийки, икки ёки ундан кўпроқ шахсларнинг хати ўхшаш бўлиши мумкин. Лекин ёзган шахснинг айнанлигини, яъни текширилаётган қўлёзма (имзолар) айнан “шу шахс томонидан бажарилган” деган хулоса қилиш учун идентификациявий белгиларнинг барчалари, айниқса хусусий бўлган алоҳида дастхат белгилари бир хилда бўлмоғи лозим. Солиштириб текшириш натижалари экспертнинг текширилаётган дастхат юзасидан маълум хулосаларини шакллантиради. Хулосалар қатъиян тасдиқловчи, масалан, “05.05.1995 йилда М. номидан ёзилган тилхатдаги асосий матн тагида жойлашган М.номидан қўйилган имзо М.нинг ўзи

томонидан бажарилган” ёинки “М.номидан қўйилган имзо М.нинг ўзи томонидан бажарилмаган” каби бўлади. Текширув натижаси аниқ бирор хулоса беришга етарли бўлмаса, эксперт «аниқлаш иложи» бўлмаганлиги ҳақида фикр беради. Масалан, “текширилувчи А.номидан имзо қисқа ва содда бўлганлиги учун (бир ҳарф ва ҳарфсиз чизиқдан иборат бўлганлиги) унда мос келувчи ёки фарқ қилувчи белгилар етарли миқдорда аниқланмаганлиги сабабли, ушбу имзони А.нинг ўзи бажарганлиги ёки бажармаганлиги ҳақида хулоса бериш иложи бўлмади”. Амалиётда молия ҳужжатларида мавжуд бўлган мансабдор, моддий жавобгар бўлган шахслар номидан қўйилган имзоларни баъзида жиноий мақсадда кузатув ёрдамида, қўлни бироз машқ қилдириб, ўхшатиб, тақлид қилиб ёзиш ҳоллари ҳам учраб туради. Шунингдек, имзоли ҳужжатни ёруғлик манбаи остига жойлаштириб тагидан керакли қоғоз ҳужжатга ўткир предмет ёрдамида чизиб излари туширилади, сўнгра қалам-ручка билан имзонинг излари устидан юргизилади. Мазкур ва шунга ўхшаш бошқа усулда содир қилинадиган қалбакилаштириш далиллари криминалистик техника ёрдамида аниқланади. Бу ҳолларда кўпинча дастхатни қалбакилаштирган белгилаш иложи бўлмайди, чунки ёзиш малакасини акс эттирадиган белги-аломатлар чизиқ, нусха қилиш, нусха ясаш усулларида акс этмайди. Экспертнинг ўтказган тадқиқоти унинг фикри бўлган хулосанинг якунловчи қисмини ташкил қилади. Бу қисмда экспертизага қўйилган саволларга қисқа, аниқ жавоблар берилади. Жавоблар хулоса шаклида ёзган шахснинг айнанлигини қатъий тасдиқловчи ёки инкор этувчи бўлиши лозим. Айрим ҳолларда қатъий тасдиқлаш иложи бўлмаса эксперт тахминий хулоса ҳам бериши мумкин. Экспертиза амалиётида бундай хулосалар, айниқса хатшунослик соҳасида кам учрайди, кўп ҳолларда масалани объектив сабабларга кўра ҳал этиб бўлмаганлиги ҳақида хулосалар берилади. 5 Криминалистик муаллифшунослик текшируви Ҳужжат матнларининг муаллифини аниқлаш масаласи криминалистик муаллифшунослик текшируви ваколатига тегишли бўлиб, хатшунослик экспертизасини ўтказишда унинг мазмунига тегишли бўлган сифат белгилари оғзаки нутқ хусусиятларини тадқиқ этиш асосида шаклланади.

Дастхатни айнан ёзган шахс аниқланса-да нутқ, унинг мазмуни иккинчи шахсга тегишли бўлади, яъни бири айтиб туради, иккинчиси эса ёзади. Суд ва тергов амалиётида шахси номаълум (аноним) хатлар, муаллифи номаълум бўлган адабий ва илмий асарлар (бунга қўлда ёзилган матнлар билан бирга печатлаш воситасида бажарилган ҳужжатлар ҳам киради) нинг муаллифини аниқлашга зарурат туғилади. Баъзида жиноятчи ўз мақсадини амалга ошириш учун жабрланувчига зўрлик ёки таҳдид ишлатиб, маълум мазмундаги хатни ёзишга уни мажбурлайди, матннинг мазмунини айтиб (диктовка қилиб) туради. Бу ҳолда хатни бажарувчи шахснинг қўлёзмасидаги умумий ва хусусий белгилар унинг дастхатини акс эттирса-да, матннинг мазмуни ундаги оғзаки нутқ белгиларини акс этиши ҳужжатнинг муаллифи бошқа эканидан хабар беради. Хатдаги оғзаки нутқ белгилари муаллифнинг умумий савиясини белгилайди. Буларга нутқнинг хусусияти, сўз бойлиги даражаси, сўзларни ўз ўрнида ишлатилиши, жумла тузилиши, сўзлашувда сақланган шева ва хориж сўзлар-ибораларни қўллаш, грамматик, орфографик, лексик ва бошқа хусусиятлар киради. Ҳужжатларнинг матн-мазмунини текшириш масаласига криминалистик хатшунослик соҳасидаги мутахассислар билан бир қаторда тилшунослар, филологлар ва текширилувчи матннинг мазмунига оид тегишли мутахассислар жалб этилади ва уларнинг ҳамкорлигида ҳал этилади. Муаллифшунослик экспертиза текширувининг асосини инсон сўзлашув нутқининг шаклланиши, маълум билимлар тизими асосида ривожланиши, мукаммаллашиши ва инсоннинг индивидуал нутқ хусусиятларининг хатда акс этиш қонуниятлари ташкил қилади. Криминалистика муаллифшунослик матнни идентификация назариясини, лингвистика, психология, социал лингвистика, психолингвистика билимларининг айрим назарий ҳолатлари билан боғлиқ равишда таҳлил этиб, муаллифни аниқлаш вазифасини бажаради. Мазкур тадқиқотнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: - хатнинг айнан муаллифини аниқлаш (идентификациявий масала);

- матн муаллифининг умумий билим даражаси, касби, мутахассислиги ва бошқа хусусиятлари асосида маълум гуруҳ мансублигини белгилаш (гуруҳга мансублик-диагностик масала). Криминалистик муаллифшунослик экспертиза объектлари қаторига турли ҳужжатларнинг қўлёзма, шунингдек, печатлаш воситасида бажарилган матнлар, кўпайтирилган полиграфия маҳсулотлари киради. Матн сўз бирикмалари ва жумлалари йиғиндисидан иборат бўлиб, маълум маъно-мазмунни ифода қилмоғи зарур. Эксперт мутахассисларнинг амалиётига кўра матнни идентификациявий тадқиқот объекти бўлиши учун у тахминан 500 сўздан кам бўлмаслиги лозим, акс ҳолда матндаги нутқ белги аломатлари аниқ хулоса чиқаришга етарли бўлмай қолади. Муаллифшунослик экспертизасини ўтказиш учун хатшунослик текширувига ўхшаш таққослаш учун хат намуналари зарур бўлади. Хат намуналари муаллифи номаълум жиноят ишига алоқаси бўлган, ҳужжатларни бажаришда гумон қилинган шахсларнинг қўлёзмалари, печатлаш ва кўпайтириш полиграфия маҳсулотлари каби матнлар ҳисобланади. Намуналар хатшунослик текширувига тақдим этиладиган объектлар каби эркин, экспериментал ва оралиқ вақтига тегишли бўлган хатлар бўлиши мумкин. Таснифлашга оид гуруҳга мансублик ва диагностик масалани ҳал қилиш учун ҳозирги кунда экспертиза фаолиятида назарий ва услубий асослар ишлаб чиқилган. Ҳужжатларнинг матни мазмунини таҳлил қилиш билан унинг муаллифини алоҳида гуруҳга мансублиги масаласи ҳал қилинмоқда. Масалан, ҳужжатдаги матн қайси миллат тилида ёзилганлигига қараб муаллифга нисбатан бу тил-она тили бўлиб ҳисобланадими ёки бошқа хориж тил эканлигини аниқлаш мумкин. Муаллифшунослик текшируви бир неча босқичдан иборат: биринчи экспертизага юборилган материал билан танишиб чиқиб, қарор-ажримда белгиланган тадқиқот вазифаси, текширув объектларининг сони, сифати етарли ва яроқли эканлиги аниқланади. Иккинчи босқичда текширилувчи ва намуна объектлар ҳар бири алоҳида кўздан кечирилиб таҳлил қилинади, улардаги нутқ хусусиятига тегишли бўлган сифат белгилари: лексика, синтаксис, жумла тузиш ва фикрни ёзма шакллантиришнинг ўзига хослиги

аниқланади. Текширилувчи муаллифлар сони қанча бўлса, ҳар бирининг хат намуналари алоҳида-алоҳида гуруҳга ажратилиб, алоҳида қиёсланиб тадқиқ этилади. Солиштириб текшириш натижасида маълум белги хусусиятларининг ўхшашлиги ёки қарама-қаршилик ҳолатлари асосида тегишли хулосаларнинг асослари шаклланади. Текширилаётган муаллифнинг айнанлиги ёки уни маълум бир гуруҳга оидлиги (маълумоти, савиясининг даражаси, мутахассислиги ва бошқа хусусиятлари)га кўра баҳоланиб хулоса қилинади. Ҳозирги кунда дастхатшунослик ва муаллифшунослик тадқиқотида «математик таҳлил» услуби кенг қўлланилмоқда. Текширилувчи объектларнинг турли сифат белгилари математик тавсифлаш услубиётида икки бир-бири билан боғлиқ бўлган сифат хусусиятлари асосида ишлатилади: а) текширув объектининг белги- хусусиятлари мустаҳкам ва индивидуал бўлиш сифати; б) бир хилдаги белги-аломатларнинг миқдори бир шахснинг хатидаги умумий ва хусусий белгиларининг йиғиндиси иккинчи шахснинг хатида такрорланмаслиги, унинг сифат омили бўлса, айрим мустаҳкам шаклланган белгиларнинг бир объектда қайта такрорланиши эса миқдор сифатини тавсифлайди. Объектнинг сифат-белгилари доимий ёки маълум вақтгача мустаҳкам ва ўзгармайдиган бўлиши математик статистика ва тахминий назариянинг зарур бўлган шарт-шароитидир. Шу билан бирга хатнинг вариантлиги, турли сабаблар туфайли ўзгариши, унинг сифат-белгиларини нисбий мустаҳкамлигини тасдиқлайди. Диагностик маълумотлардан дарак берувчи белгилар хатнинг маълум шароитларда ёзилиши, турли сабабларнинг таъсири натижасида одат бўлиб қолган ёзиш услубига ўзгаришлар киритилишидан келиб чиқади. Дастхатшунослик ва муаллифшунослик экспертизалар хулосаси бошқа экспертизалар текширувлари каби жиноят иш юзасидан далил манбаи бўлиб ҳисобланади ва умумий қоидалар асосида баҳоланади. 6 Дастхатшунослик ва муаллифшунослик текширувини ўтказиш учун материал тайёрлаш

Экспертиза тайинлашнинг умумий процессуал тартиби ЖПКнинг 180-моддасида таъкидланган унга биноан, суриштирув, тергов органи ва суд экспертиза тайинлаш ҳақида қарор ёки ажрим чиқарадилар. Қарор (ажрим)да экспертиза ўтказиш сабаблари иш учун ҳал қилиниши лозим бўлган масалалар, уларни ечишда қўлланадиган махсус билим соҳаси, шу билимга эга бўлган мутахассисни жалб этиш зарурати кўрсатилади. Шунингдек, экспертизага ҳужжатлар, уларни текширишга восита бўлган дастхат (имзо) намуналари ва бошқа объектлар ҳам юборилади. Хатшунослик экспертизасининг хулосалари тўла ва асосли бўлиши учун текшириладиган ҳужжатнинг қачон, қандай шароитда тузилганлиги, қаердан олинганлиги, матнларни ёзишда, расмийлаштиришда гумон қилинган шахслар ва уларнинг тушунтиришлари каби маълумотлар қарор (ажрим)да кўрсатилмоғи лозим. Зарур бўлган ҳолларда эксперт жиноят иши материалларининг экспертиза текширувига тегишли бўлган ҳолатлари билан ҳам танишиб чиқиши мумкин. Бу маълумотлар экспертиза тайинлаш ҳақидаги қарорнинг баёнот қисмида кўрсатилади ёки иш материалининг тегишли қисми эксперт ихтиёрига топширилади. Қарор, ажримда эксперт ҳал қиладиган масалалар аниқ ва равон саволлар тариқасида кўрсатилади. Масалан; “15.05.1995 йилда “М” номидан ёзилган аризанинг чап томонидаги “текшириб ҳал қилинсин...” - деган ёзув “М” томонидан ёзилганми. Ёзув тагида “Р” нинг номидан қўйилган имзони “Р” нинг ўзи бажарганми? Аризанинг асосий матни юқоридаги буйруқни ифода этувчи ёзув ва имзолар бир киши томонидан ёзилганми? каби саволлар бўлиши мумкин. Эксперт ихтиёрига юборилаётган ҳужжатларнинг ҳар бирининг номи, рақами, санаси ва бошқа реквизитлари кўрсатилади. Жиноят иши юзасидан ашёвий далил бўлган объектларни олиш, расмийлаштириш, сақлаш ва экспертизага юборишда қўлланадиган умумий тартиб қоида, текширилувчи ашёвий далил бўлган ҳужжатларга ҳам тўлиқ татбиқ этилади. Эксперт тадқиқотининг муваффақиятли, яъни тўлиқ, асосли ва объектив бўлиш солиштириб текшириш учун олинадиган дастхат - имзо намуналарининг сони ва сифатига боғлиқдир.

Қўлёзмани бажаришда гумон қилинган ҳар бир шахснинг эркин ва экспериментал хат намуналари етарли ҳажмда бўлиши лозим. Эркин намуналар шахснинг ўқиш, хизмат ва турар жойларидан олинадиган ҳужжатлардир. Терговчи намуналарни экспертизага юборишдан аввал эркин дастхат ва имзо намуналари ким томонидан бажарилганлигини аниқлаб олгач, гумон қилинувчининг тасдиқловчи ёзуви ва имзоси билан расмийлаштириб мустаҳкамлайди. Эркин намуналар имкони борича кўпроқ бўлиб, текширилувчи ҳужжатдан тузилиш вақтига нисбатан катта фарқ бўлмаслиги керак. Экспериментал дастхат намуналари экспертиза тайинлаётган ходим томонидан олиниб, гумон қилинувчи томонидан ёзилади. Текширилувчи ҳужжатдаги ёзувда мавжуд бўлган сўз бирикмалари, жумла, тузилишлари, рақамларнинг ёзилиш хусусиятларига ўхшаш бўлган матнни таклиф қилади ёки ўзи уни айтиб туриб ёздиради. Дастхат ва имзо эркин намуналари жиноят ишига алоқаси бўлмаган ҳолатда ёзилган бўлганлиги учун улардаги индивидуал айнанлик белги сифатлари деярли ўзгармайди, аксинча мустаҳкам бўлади. Шунинг учун экспертиза тайинлашда эркин намуналарга кўпроқ эътибор берилиши лозим. Имзо намуналарини олишда гумон қилинувчининг қўл қўйишида имзоларнинг неча турда бўлишига қараб, ўшанча вариант - турда талаб қилинади. Имзо намуналарини бажаришда гумон қилинувчи ҳар бир вараққа алоҳида ёзиши талаб қилинади, олдинги ёзилган имзосини кузатиб туриш имкони бўлмаслиги лозим. Бу дастхат (имзо) намуналарини бажаришда гумон қилинувчининг ўз хатини (имзосини) ўзгартириб ёзиш имконини камайтиради. Экспертиза тайинлаш ҳақидаги қарор (ажрим)да текширилувчи ҳужжатлар билан бир қаторда ҳужжат реквизитлари, экспериментал намуналарнинг неча варақдалиги алоҳида қайд этилади.

O'xshashlar

Хужжатларни криминалистик техника усулида текшириш

Криминалистик баллистика

Криминалистик идентификация

Криминалистик тактиканинг умумий қоидалари

Ўғрилик жиноятининг криминалистик тавсифи