Криминалистик баллистика - Huquqshunoslik - Referatlar

Криминалистик баллистика

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz К риминалистик баллистика Режа: 1. Баллистика тушунчаси ва текширув объектлари 2. Ўқ-отиш қуролларининг турлари ва қисмлари 3. Отилган ўқ ва гильзалар асосида отиш қуролини идентификациялаш 4. Отишдан қоладиган жароҳатларни, отиш масофасини, ўқнинг йўналиш томонини аниқлаш 5. Портловчи моддаларни текширув 6. Совуқ қуролларни текшириш

www.arxiv.uz Суд баллистикаси криминалистика техникасининг бир тармоғини ташкил қилиб, жиноят ҳодисаси билан боғлиқ бўлган ўқотар қуроллар, ўқ- дорилар, портлатиш моддалари, ўқ отишдан, портлатишдан ҳосил бўладиган ўзгаришлар, излар ва қолдиқ моддаларни текшириш билан шуғулланади. Баллистика (грек тилида “ ballo ” “отаман” сўзини билдиради) нинг асосий моҳиятини ўқ (сочма ўқлар)нинг қурол ичидаги ва ҳаводаги ҳаракатини ўрганиш ташкил этади. Криминалистик баллистикада ҳарбий баллистика ва техниканинг айрим таълимотлари дан , ҳозирги кун ютуқларини ўз вазифасига мослаштирилган ҳолда фойдаланилади. Баллистика соҳасига отиш қуролларининг тузилиши, турлари, отишдан ҳосил бўладиган ўзгаришлар, ўқ-дориларни (патрон, ўқ-гильзаларни) қайси қуролдан отилганлигини текшириш масалалари киради. Криминалистик баллистика фаннинг бошқа соҳалари, айниқса тр а сология билан чамбарчас боғлиқдир. Отишдан ҳосил бўладиган ўқ ва гильзалардаги изларнинг вужудга келиш механизмини ўрганиш ва текшириш, трасология назариясининг умумий илмий асосларига таянади. Ўқ отишдан ҳосил бўладиган турли аломат ва жароҳатлар инсон танасида юз берса, улар суд-тиббиёт текшируви д а объект бўлиб ҳисобланади, бошқа тўсиқлардаги барча ўзгариш , жароҳатлар криминалистик баллистика соҳасига тегишлидир. Криминалистик баллистика текширувига қуйидаги объектлар киради: ўқ-отар қурол и , унга ўхшаш бўлган мослама ва ясама қуроллар, қуролнинг айрим қисмлари, отилган-отилмаган ҳарбий снарядлар, портловчи моддалар ва уларнинг қолдиқ заррачалари, отишдан ҳосил бўладиган турли тўсиқлардаги излар ва жароҳатлар, алоҳида отилган ўқ (снаряд) , гильза, сочма ўқ доналари (дробь, картечь) ва бошқалар.

www.arxiv.uz Ҳодиса жойидан, жабрланувчи танасидан топилган ва олинган ўқ- гильзалар билан бир қаторда, солиштириб текшириш учун экспериментал отишдан ҳосил қилинган ўқ ва гильза, порох қолдиқлари, сочма ўқ намуналари ҳам текширув объектлари қаторига киради. Баллистик тадқиқот ўтказиш вазифаси қуйидаги масалаларни ўз ичига олади . 1. Таснифлашга оид масалалар булар қуйидагилардир: ўқ-отар қуролларининг тузилиши бўйича турлари, уларнинг ҳар бир тур ёки гуруҳга тегишли бўлган қисмлари; ўқ, гильза қандай қуролдан отилганлигини (айнанлик ёки гуруҳ мансублигини) аниқлаш; отиш қуролларини, патрон, портловчи моддалар ва уларнинг қисмларини келиб чиқиш (ишлаб чиқиш) усулини аниқлаш; отиш қуролига ўхшаш буюмларни отиш қуроли қаторига киритиш. 2. Диагностик масалалар: отиш қуролининг соз-носозлиги, отишга яроқли эканлиги ва қуролдан ўқ ўз-ўзидан отилиб кетиши мумкинлигини аниқлаш; 3. Идентификациявий масалалар: отилган ўқ ва гильза аввал битта патронни ташкил қилганлигини аниқлаш; ўқ ва гильзалар айнан қайси қуролдан отилганлигини аниқлаш. 4. Отиш қуролини қўллашдаги турли вазиятлар: отиш шароити-ҳолати (жойи, масофаси, ўқнинг йўналиши) ва бошқа ҳолатларни аниқлаш). Ўқ отишдан ҳосил бўладиган излар, жароҳатлар инсон танасида, кийимида юз берса суд-тиббиёт текшируви билан бир қаторда криминалистик текширув ҳам ўтказилади. Масалан, жабрланувчига ўткир кесиш-чопиш, отиш қуроли билан жароҳат етказилганда унинг суяк тўқимларида акс этувчи излар тиббиёт ва криминалистика соҳасидаги мутахассисларнинг ҳамкорлигида, яъни комплекс экспертиза ўтказилади.

www.arxiv.uz Ҳозирги кунда криминалистик баллистика соҳасида муаммоли масалалар қаторида қуйидагиларни айтиб ўтиш жоиздир: қуролдан ўқ отилган вақтини аниқ ёки нисбий белгилаш, бир неча ўқнинг олдинма-кетин отилганда, қайсилари олдин, қайси бири кейинлигини, қуролдан неча маротаба ўқ-отилганлигини аниқлаш ва бошқа масалалар. Ушбу муаммоларни нг ҳар бирини ечилиши алоҳида услублар ва техник воситаларни талаб қилади. Аммо келтирилган масалалар ўзаро боғлиқлиги сабабли уларни бир вақтнинг ўзида комплекс тартибда ҳал этмоқ лозим.

www.arxiv.uz 2 . Ўқ-отиш қуролларининг турлари ва қисмлари Тергов ва экспертиза амалиётида жиноий мақсадда ишлатиладиган ўқ отиш қуролларидан кўп ҳолларда кичик, калта стволли қўлда отишга мўлжалланганлари учраб туради. Отиш қуролининг стволи (ўқ чиқадиган йўли) силлиқ цилиндр шаклида бўлиб бошланиш жойи даста устида бўлиб, чиқиш (учи) дан бироз диаметри жиҳатдан каттароқ бўлади. Бу жойни баллисткада “патронник” - ўқ билан гильзанинг биргалигини ташкил қилувчи патронларнинг жойлашув жойи ҳам дейилади. Отишга тайёрланган патрон стволнинг бош томонида жойлашган бўлиб, ҳарбий ҳолатга келтирилганда патроннинг гильза устидаги капсули (портловчи порохни ёндирувчи қисми) тепки тўғрисига жойлашади. Стволнинг узун ва қисқа бўлиши қуйидагича: узун стволлик қуроллар (узунлиги 40смдан ортиқ бўлганлари) ўрта узунликдаги стволлар (20смдан 40смгача бўлган) ва қисқа стволи қуроллар (узунлиги 20смдан қисқа бўлганлар). Узун стволликларга ҳарбий ва ов милтиқлари, карабинлар киради, ўрта стволлик қуроллар қаторига турли автоматлар, жумладан, «Калашников» автомати-“АК”лар киради, қисқа стволлик қуролларга револьвер (тўппончалар), пистолетлар ва баъзи қўлда ясалган қуроллар ва қирқмалар (стволни қисқартириш мақсадида кесилганлари) киради. Қўлда отишга мўлжалланган барча қуроллар икки гуруҳга бўлинади: стволнинг ички тузилиш жиҳатидан силлиқ стволли ва чуқурчали қуроллар. Силлиқ стволли қуролларга ов милтиқлари (сочма ўқ отишга мосланган), эски ишлаб чиқариш тўхтатилган шомполлик пистолетлар ва қўлда ясалган (мосланган) қуроллар киради. Чуқурчали қуролларнинг хусусияти - стволнинг ички тузилиши силлиқ бўлмай ствол деворида айланма шаклида бўлган ариқчалар мавжуд бўлиб, улар отилган ўқни катта куч билан сиқилиб чиқиб узоқ масофага етишини, айланма шакли эса ўқнинг стволдан чиққач мўлжалга йўналишини (траекториясини) ўзгартирмасдан нишонга тўғри боришини таъминлайди.

www.arxiv.uz Криминалистик идентификация учун ствол ичидаги чуқурчалар оралиғидаги майдончалар стволдан чиқаётган ўқнинг ён қисмида тирналиш, сирғалиш шаклидаги изларни ҳосил қилади. Булар қуролни идентификация қилиш учун жиддий аҳамият касб этади. Чуқурчаларнинг сони турли қуролларда турличадир: кўпчилик қўлда отишга мўлжалланган пистолетларда, тўппончаларда тўртта, баъзиларида олтита, еттита ва кардан кам қўролларда учрайдигани саккизта чуқурча бўлади. Чуқурчаларнинг айланма йўналиши ўнг томонга баъзилари чап томонга қаратилган бўлади. Чуқурчали қуроллар гуруҳига барча ҳарбий, баъзи спорт - ўқув милтиқлари ва қўлда айрим қисмлардан йиғилган қуроллар киради. Стволнинг ички диаметри унинг “калибри” дейилади ва мм.да ўлчанади. Энг кўп учрайдиган қуроллар 5,6; 6,35; 7,62; 7,62; 8 ва 9 мм.ли калибрга тегишлидир. Қуролнинг таркибий бўлган патронлар (гильза ва ўқлар) ҳам ана шундай ўлчовдаги калибрга эга бўлиб, тегишли қуролларга мослашгандир. Масалан; Калашников автомати 7,62-АК; баъзилари АКМ, АКС, АКСУ тизимидагилари 5,45 мм.ли калибрга эгадирлар. ТТ (Токарев), ПМ (Макаров пистолетлари), АПС ва ПСМ қуроллари қуйидаги хусусиятлари билан тавсифланади: ТТ- Тулада ишланган Токарев пистолети-7,62 мм.ли калибрли, тўртта ўнг томонга йўналган чуқурчали стволга эга, (магазинига) саккизта патрон жойлашади ва жанговор ҳолатга келтирилиши автоматлашган; ПМ - Макаров пистолети - зарядкаси (ҳарбий ҳолати) автоматлашган, 9мм калибрли, тўртта ўнг томонга йўналган, чуқ урчали стволи бор, магазини саккизта патрон сиғдиради, тепкиси (спусковой курок) очиқ ва ҳаракатчан; АПС - автоматлаштирилган Стечкин пистолети калибри 9мм, тўрт чуқурчали ствол, магазинига 20та патрон жойлашади.

www.arxiv.uz ПСМ - Лапашеев, Симарин ва Куликовлар томонидан ишланган кичик габаритли пистолет 5,45 калибрли тўрт чуқурчали ствол магазинига 8 та патрон жойлашади; Револьвер (тўппонча)-тўла автоматлаштирилмаган стволи тўрт чуқурчали, патронлар жойлашадиган қисми айланма, думалоқ барабан шаклида бўлиб, 7 патрон кирадиган алоҳида (скамораси) уялари бор, жангавор ҳолатга қул билан келтирилади, отиш жараёнида барабан айланиб уясидаги патрон стволга тўғриланади. Тергов ва экспертиза амалиётида кўпроқ револьвернинг “Наган” системасидаги тури учраб туради, унинг калибри 7,62 мм. Ҳарбий милтиқ ва карабинлар узун стволли тузилиши жиҳатидан бир- бирига ўхшаш бўлиб, калибри 7,62 мм. Ҳарбий ҳолатга келтирилиши қўл билан амалга оширилади, затворни орқага тортиш билан патрон магазинидан стволга узатилади, магазинга 5та ўқ жойлашади. Амалиётда шунингдек, Семенов конструкцияси асосида ишланган СКС автоматлашган карабинлар, Драгуновнинг снайпер карабини учраб туради. Автоматлашмаган калибрли милтиқларнинг 5,6 мм.ли тўртта баъзи моделларида олтита чуқурча бўлиб тузилиш жиҳатидан ҳарбий милтиқларга яқинроқдир. Силлиқ стволли милтиқлар асосан икки турда бўлади Дастаси билан ствол қисми букланадиган ва букланмайдиганлари. Букланадиган ов милтиқлари бир отар, икки, айрим ҳолларда уч отар, (уч стволли) бўлади; Баъзида жиноятчилар силлиқ стволли милтиқларнинг стволларини кесиб арралаб қисқартирадилар, яширин олиб юришга мослайдилар. Булар амалиётда “қирқма” дейилади. Улардан отилган ўқнинг тезлиги ов милтиғидан бир мунча пастроқ бўлади. Масалан, 16 мм калибрли ов милтиқларининг стволи 20ммга қисқартирилган бўлса ўқнинг бошланиш тезлиги 11 м/с бўлади. 40 мм.га қисқартирилган бўлса, ўқнинг стволдан чиқиш тезлиги 35-40 м/с ни ташкил қилади. ТОЗ-8 тизимидаги милтиқларнинг қирқмаси ҳам шундай хусусиятга эга бўлади. Баъзида қуролни патроннинг калибрга мослаб ўзгартирадилар,

www.arxiv.uz масалан, револьвернинг патрон жойлаштирадиган уясини эговлаб кенгайтирадилар. Амалиётда газли ва сигнал (старт) қуролларини ўқ отишга мослаштирилган ҳолатлари ҳам учраб туради. Ясама қуроллар бир мунча соддалаштирилган, силлиқ стволли якка ўқ отишга мўлжаллаб тайёрланади. Булар одатда 5,6 мм калибрли патронларга мослашган бўлади. Ташқи кўринишини ниқоблаш мақсадида уларга турли асбоб-буюм (ҳассанинг дастаси, ёзиш-чизиш қуроли) шаклини берадилар. Булар “атипичный”, яъни типик бўлмаган отиш қуроллари дейилади. Қўлда ясалган шомполлик қурол якка ўқ отишга мосланган бўлади. Унда ўқ ва порохни шомпол билан стволга жойлаштирадилар, баъзида икки, уч марта отишга мўлжалланганлари ҳам учраб туради. Улар 5,6 мм калибрли патронларга мослашган бўлади. Отиш қуролларининг айрим қисмлари патрон уларда турли излар ҳосил қилади: излар қуролни отишга ҳозирлашда, магазиндан патрон стволга узатилганда, тепки капсулга зарба беришганда порох газининг босими (кучи) ўқни стволдан итариб чиқарганда, ўқдан ажралган гильза орқага ҳаракат қилиб қайтариш (отражатель) қисмига урилганда қолади. Отилган гильзада магазин пружиналаридан, тепкидан, гилзани чиқариб ташлаш илгагидан излар ҳосил бўлади. Отилган ўқда эса стволнинг ички қисмидаги чуқурчаларнинг оралиқ майдончасидан тирналиш шаклида излар ҳосил бўлади. Ҳозирги кунда ишлатиладиган барча ҳарбий патронларнинг таркибини гильза, капсул, порох заряди ва ўқ ташкил қилади. Ов милтиқларининг патронида порох билан сочма ўқ аралашиб кетмаслиги учун уларнинг орасига ажратгич (прокладка) ва ўқнинг устидан наматгача (пыж) қопламалари ишлатилади. Гильзалар темир ва латунь металидан тайёрланади, ов милтиқлари учун қоғоз-картондан ҳам ишланади, пастки қисмини метал, устки деворини эса картон ташкил қилади. Гильзанинг бош қисми ўқ жойлашадиган жойи,

www.arxiv.uz девори ва остки қисми асосида идентификация қилиб, қуролнинг қайси гуруҳга мансублиги ва айнанлигини аниқлаш мумкин. Ҳодиса жойидан топилган ўқ ва гильзани кўздан кечириш натижасида улар қандай моделдаги қуролдан отилганлигини аниқлаш мумкин. Сўнгра шубҳали қурол топилган тақдирда идентификация ўтказилиб мазкур қуролнинг айнанлиги, яъни отилган ўқ ва гильза «ана шу қуролдан отилганми» деган масала ҳал этилади. Қуролнинг ўзи топилмаган ҳолларда ўқнинг қандай патрон турига тегишли эканлиги, умумий тузилиши, шакли, оғирлиги, қандай металлдан ясалганлиги, гильзага қандай услубда бириктирилганлиги ва бошқалар аниқланади. Отилган гильзанинг ҳам умумий шакли бош қисми ва асосларини тузилиши, ўлчови (диаметри ва узунлиги) бош қисмининг ички ўлчови, оғирлиги, маркировка белгилари ва бошқаларни кузатиш билан қандай турдаги қуролдан отилганлиги ҳақида фикр юритилади шубҳаланган қуролни излашда қидириш доирасини анча қисқартиради, енгиллаштиради. Силлиқ стволли қуролларга мўлжалланган сочма ўқнинг айрим доналари (дробь, картечь) топилган тақдирда, уларнинг заводда ёки қўлда ишланганлиги, қандай усулда тайёрланганлиги шакллари, оғирлиги, кимёвий таркибини спектографик хусусиятларини аниқланади. Бу масала текширилаётган сочма ўқнинг гуруҳ мансублигини аниқлаш билан бирга хар хил жойларда топилган бир неча ўқ доналарининг бир манбага тегишли эканлигини ҳам аниқлаш мумкин бўлади. Ов милтиқларига мўлжалланган патронларнинг қопламасини текшириб, патроннинг калибри, қандай материалдан ишланганлиги, ишланиш услуби ва бошқалари аниқланади. Қопламалар уй шароитида қўлда ясалганда унинг материалига (қоғоз, картон, жун, намат) каби ўхшаш материаллар ва уларнинг бўлаклари бир хил жойларда топилган тақдирда трасологик текширув ҳам ўтказилиши мумкин.

www.arxiv.uz 3. Отилган ўқ ва гильзалар асосида отиш қуролини идентификациялаш Қуролларни идентификация қилишнинг илмий асослари қуролнинг из ҳосил қиладиган қисмлари, отилган ўқ ва гильзаларнинг из акс эттирадиган устки тузилишлари индивидуаллик хусусиятига эга эканлигидадир. Индивидуал ташқи тузилиш хусусияти стволнинг ички тузилишидаги чуқурча оралиқларига ҳам хос бўлиб, ўқ стволдан чиқиш жараёнида сиқилиб, сирғалиб ана шу индивидуал ташқи тузилиш (микрорельф)ни ўзида акс эттиради. Патроннинг гильза қисмида эса уни отишга ҳозирлаш пайтида, сўнгра бевосита отиш чоғида турли излар акс этади. Уларнинг умумий ўлчови, шакли биринчи навбатда қуролнинг қайси гуруҳга мансублигини аниқлашга ёрдам беради. Умумий белгилари билан бир қаторда микрорельфни ифода этувчи хусусий белгилар йиғиндиси эса идентификация ўтказишга асос бўлади. Отилган ўқ ва гильзалар асосида ўтказиладиган тадқиқот ҳодиса жойида топилган ўқ ва гильзаларни умумий белги- хусусиятларини ўрганишдан бошланади. Сўнгра улардаги изларни қуролнинг муайян қисми билан солиштирилади. Кўп ҳолларда солиштириб текшириш учун шубҳаланган қуролдан экспериментал отиш йўли билан намуна ўқ ва гильза олинади. Шундан сўнг улардаги излар - аломатлар ўзаро солиштириб текширилади. Экспериментал ўқ отишни махсус тайёрланган пахтада, сув ва бошқа сунъий тўсиқларда амалга оширилади. Бунда ўқнинг тезлик ҳаракати тўсиқда сусаяди ва ҳосил бўладиган излар ўзгармайди. Қуролларни тадқиқ қилишда ва солиштириб текширишда бир неча услублар қўлланилади. Бу иш энг қулай ва кўпроқ ишлатиладиган услубий солиштириб текширишга мосланган микроскоп ёрдамида амалга оширилади. МСК, ДМС, L ЕКА микроскоплари майда объектлар, хусусан қуролнинг айрим қисмлари, текширилувчи ва намуна объектларидаги изларни ёнма-ён жойлаштириб ягона кузатув майдонида текширувга мўлжалланган. Кузатиш

www.arxiv.uz ва текшириш жараёнида текширилаётган объектларни турли белгиларини узунлик, кенглик ва бошқа ҳолатларини имконини беради. Шу билан бирга объектларнинг айрим ҳолатларини фотосуратга олиш билан бир йўла кимёвий таркибини спектографик таҳлил қилиш мумкин. Отиш қуролларининг айрим қисмларини, патроннинг гильза, ўқ, сочма ўқ доналари, порох ва бошқа объектларнинг спектографик таҳлили ҳодиса жойида топилган қисмлар билан шубҳаланилган ўхшаш модда ва ашёларни гуруҳ ва турдош мансублигини аниқлашда кенг қўлланиладиган услубдир. Сочма ўқларнинг айрим қисмлари ҳодиса жойида ёки бошқа жойларда топилганда уларни ясалиши, материали, сақланиш шароитлари, аломатлари каби белгилари йиғиндиси асосида икки ҳар хил жойда топилган сочма ўқ доналарининг манбаи битта эканлиги аниқланади. Бу дентификация ўтказишнинг бошланғич босқичи бўлиб, гуруҳ мансублиги ва айнанлик ҳақидаги хулосага замин тайёрлайди. Баллистика экспертизасига юбориладиган қурол, топилган жойида кўздан кечирилади, унинг умумий ҳолати баённомада қайд этилади, қуролни ҳолати ўзгармай махсус расмийлаштириш қоидаларига риоя қилган ҳолда амалга оширилади. Қурол зарядланган, жанговор ҳолатга келтирилган бўлса, ундаги патрон чиқариб олинади, магазинда нечта патрон борлиги қайд этилади. Қуролнинг умумий кўриниши, тури, маркировкаси унда излар, моддалар мавжудлиги, ва бошқа кўринарли аломатлари баённомада батафсил қайд этилади. Қуролни отишга яроқли-яроқсиз эканлигини текшириш учун уни қисмларга ажратиб кўздан кечириш қатъиян ман этилади, чунки экспертиза текширувига аҳамиятли бўлган изларни яроқсиз қилиб қўйиш хавфи бўлади. Экспертиза ўтказиш учун аҳамиятли бўлган турли тўсиқлардаги ўқ отишдан ҳосил бўлган (ўзгариш, жароҳатлар) изларни кўздан кечиришда шу соҳадаги мутахассисни таклиф этиш ва ишни унинг иштирокида амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Отиш натижасида патрондан ажралиб чиққан ўқ, қуйма ёки сочма доналари, чала куйган турли қисмлари экспертизага алоҳида-алоҳида тахлаб юборилади.

www.arxiv.uz 4. Отишдан қоладиган жароҳатларни, отиш масофасини, ўқнинг йўналиш томонини аниқлаш Отишдан қоладиган жароҳатлар турли тўсиқларда, масофаси ва йўналиши бўйича турли изларни ҳосил қилади. Амалиётда ўқ тўсиқ қалинлигини тешиб ўтиши, ички қисмида қолиши ёки қиялаб тўсиқни тирнаб ўтиши ҳоллари учраб туради. Тешиб ўтган жароҳатларда ўқнинг тўсиққа кириш ва чиқиш жойларига қараб ўқнинг тўсиқ қатламида йўналиш канали белгиланади. Ўқнинг шикастлаш кучи тўсиқ материалининг бузи лиш, синиш ва парчаланиш хусусиятларига боғлиқ. Жисми қаттиқ бўлган ёғоч, темир, тўсиқларни ўқ муайян масофада тешиб, ўтади. Бу ҳолда тешик диаметри ўқнинг ўлчовидан кичик балади. Мўрт материалларда, ғишт, шиша кабиларда синиш, парчаланиш натижасида жароҳат ўлчови ўқнинг диаметридан бир мунча каттароқ бўлади. Ўқ матолардан тешиб ўтишида материалнинг тешилган жойи куйиб, узилиб кетганлигини кузатиш мумкин. Ўқ яқин масофада ёки тақаб отилганда матода куйиш ва эриш аломатларини ҳосил қилади. Булар стволдан чиқаётган порохнинг гази ва ўқнинг қизиб чуғ бўлиб ҳали совушига улгурмаганлиги ҳисобига юз беради. Тўсиқда ўқдан ҳосил бўлган изларни кузатиш ва ўрганиш билан отиш масофасини яқиндан отишда ҳосил бўладиган аломатларни, ўқнинг тури, шакли, калибри, ишлатилган порох турини, ўқнинг йўналиши, отган шахснинг қаердан туриб отганлиги каби маълумотларни аниқлаш мумкин. Мазкур маълумотларни ҳодиса жойида терговчининг ўзи ёки тегишли мутахассис иштирокида кўздан кечириш билан аниқланади. Улар баллистик экспертиза ўтказиш зарур бўлган ҳолатлар сифатида хизмат қилади. Тўсиқдаги отиш жароҳатлари битта ёки бир неча ўқдан қолганлигини, ўқдан

www.arxiv.uz ҳосил бўладиган кириш-чиқиш тешиклари, уларнинг сони, шакли, ўлчови ва бошқа белгиларини кузатиш билан амалга оширилади. Отиш жароҳати атрофида порохдан қолган тутунларни ва ёнмай қолган порох заррачаларини кимёвий усулда текшириш порох унинг тури (тутунли, тутунсиз) ишлаб чиқарилган заводнинг маркаси каби маълумотларини олиш мумкин. Ўқнинг йўналишини аниқлаш тўсиқдаги жароҳатдан ўқ теккан нуқтани бирлаштириш усули билан эришилади. Эшик, дераза, шишаларнинг синиғи ва бўлакларнинг шакли ва синган, тешилган жойнинг қирғоқлари орқали қайси томондан ўқ отилганлиги маълум бўлади. Ўқнинг узилган жойида айлана шаклида дарз кетган чизиқлар ва шишанинг устки қатламини кўчиши, ўқнинг йўналиш томонига қараган бўлади. Ўқнинг чиқиш жойидаги қатлам сиртга қараб, кириш йўлига нисбатан бироз каттароқ ўлчовда юз беради. Икки қаватли рама шишаларида юқорида кўрсатилганидек кириш жароҳат тешиги биринчи қаватда каттароқ, иккинчи қаватда кичикроқ радиусда ҳосил бўлади. Бу ҳолат ўқнинг ҳаракати, тезлиги, кучи биринчи қават тўсиқдан ўтиб сусайгани ва иккинчи қаватга урилиш кучи анча камайганлиги сабабли бўлади. Яқин масофадан отилганда, ўқнинг иссиқлиги, порох газларининг таъсири натижасида тўсиқнинг устки қисмида куйиш аломатлари порохнинг тутуни ва ёнмай қолган заррачалари қолади. Буларни оддий кўз билан ҳам айниқса ранги оқ бўлган материалларда кузатиш мумкин. Қора ва хира рангли тўсиқ материалларни микроскоп орқали кўриш, текшириш ва фотосуратга тушириш мумкин. Шунингдек, кўзга кўринмайдиган жумладан, инфрақизил нурларда текшириш, кимёвий ва электрокимёвий ва бошқа услубларни қўллаш билан амалга оширилади. Отиш масофаси “яқиндан туриб отилган” деган тушунчани асослайдиган белгилар тўсиқдаги эриш, ёнмай қолган порох заррачаларини тўсиқ қатламига сингиб қолиши каби аломатлари мавжуд бўлган ҳолда аниқланади. Бошқа ҳолларда отиш

www.arxiv.uz масофаси, яъни стволнинг охирги ўқ чиқадиган жойидан тўсиққача бўлган ўлчови тахминий белгиланади. “Яқин масофа” тушунчаси ҳарбий қуроллар, ов ва спорт милтиқлари учун турличадир. Жумладан, порох газларидан ҳосил бўладиган механик ва термик аломатлар 5-10 см., тутуни 30-40 см да, ёнмай қолган порох заррачалари тўсиқда сақланиши 80-100 смгача кузатилади. Ов милтиқларида тутунли порох ишлатилганда тутун ҳиди 150-170см ва порох заррачалари 2-3 метргача етиб бориши мумкинлиги маълумдир. Ўқнинг отилиш жойидан тўсиққача бўлган масофани аниқлаш учун, тўсиқдаги отишдан ҳосил бўлган изларни экспериментал отишдан ҳосил қилинган излар билан ўзаро солиштириш усули қўлланилади. Тўсиқ қатламида отишдан сингиб, сақланиб қолган моддаларнинг спектографик анализи ёрдамида отиш масофасини анчайин тўғри аниқлаш мумкиндир. Қуролдан отиш жойи, яъни шахснинг қаердан туриб отганлигини аниқлаш эса ўқнинг йўналиши, отиш масофаси ҳақидаги маълумотларнинг ўзаро таҳлили асосида ўтказилади. Отиш масофаси нисбатан узоқ бўлмаган ҳолларда, тўсиқдаги жароҳатнинг кириш йўли бўйича тўғри чизиқни ташкил қиладиган ип ва бошқа буюм билан ўқнинг йўналиш томонига қараб тортилади ва ҳосил бўлган тўғри чизиқнинг давоми бўйича кузатилади. Жароҳатда кириш ва чиқиш тешиклари ҳосил бўлган бўлса, бу йўналиш қоғоздан ясалган тўғри - текис найчани жойлаштириш йўли билан кузатилади. Ўқнинг кириш ва чиқиш жойлари бир-биридан узоқроқ жойлашган бўлса, ундай ҳолларда ип-каноп ёки сим ёрдамида улар бирлаштирилиб, йўналиши бўйича ички қисмига жойлаштириш билан ўқ йўналишини қарама-қарши томонига қараб кузатилади. Силлиқ стволли қуролларни идентификация қилиш имкони асосан улардаги отилган патрон ва гильза ёрдамида ўтказилади. Отилган снарядда силлиқ стволнинг индивиуал хусусиятлари акс этмаганлиги туфайли уларга нисбатан гуруҳ - тур мансублигини аниқлаш билан чекланилади. Мазкур қуроллардан етказилган жароҳатларни текшириш, отиш масофаси, ўқнинг

www.arxiv.uz йўналиши, отиш жойи кабиларни аниқлашда юқорида келтирилган услублардан фойдаланиш мумкин.

www.arxiv.uz 5.Портловчи моддаларни текширув Портловчи моддалар ва улардан ясалган қурилмаларни тадқиқ қилиш тобора кўпроқ учрамоқда. Бу вазифани бажариш махсус билим, услуб ва техника воситаларини талаб қилади. Мазкур экспертиза ҳал қиладиган масалалар асосан уч турда бўлади. Биринчи гуруҳни портловчи моддалар, улар қўлланилга жой, портлашдан қолган изларни аниқлашни ташкил қилади. Иккинчи турдаги вазифалар портлатиш қурилмаларининг тузилиши, ишлатилган портловчи модданинг тури, миқдори, портлатиш воситаси ва услуби ҳамда бошқа тасвирловчи хусусиятларини аниқлашдан иборатдир. Учинчи гуруҳ вазифаларига қуйидагилар киради: - портлатиш учун тайёргарлик кўрилганлик ҳолатини аниқлаш; - портлатиш оқибатлари ёки юз бериши мумкин бўлган оқибатларни белгилаш; - ҳодиса жойининг портлатишдан аввалги ҳолатини тиклаш; - портлатиш қурилмаси ўрнатилган жойни аниқлаш; - портловчи моддаларнинг ўз-ўзидан ўт олиши мумкинлигини аниқлаш; - бир неча жойларда ҳар хил вақтларда содир бўлган портлатишларнинг ўзаро ўхшашлиги - боғлиқлигини аниқлаш; - экспертизага юборилган, объектларда портлатиш моддаларнинг қолдиқлари мавжудми, агар бор бўлса уларнинг тури, ҳусусияти ва ишлатиш соҳаси; - портлатиш қурилмаси ва унинг қисмларини тайёрлаш ва ишлатиш услужи; - портлатиш қурилмасини ўт олдириш усули ва уни амалга оширишнинг олдинма-кетинлиги; - портлатилган тротилнинг ҳажмига кўра портлаш кучи;

www.arxiv.uz - портлатиш қурилмаси саноат ишлаб чиқаришида тайёрланган бўлса, унинг тури, маркаси (артиллерия снаряди, мина, гранат ёки ясама воситалар); - портлатиш қурилмаси қўлда ясалган бўлса, уни бажарган шахснинг бу соҳадаги мутахассислик малакаси. Мазкур портлаш моддалари туркумига тутунсиз ёнадиган порохлар (масалан, пераксинил, нитроглицерин) ва тутунли порохлар киради. Шуни эслатиб ўтиш жоизки, дутсиз ёнадиган порохларнинг баъзи турлари унинг детонация кучи (ёниш тезлиги) уларнинг қопламага жойланиш ва бирламчи портловчи модданинг кучига боғлиқ равишда бир неча км/секни ташкил қилиши мумкин. Дутли порохларнинг ёниш тезлиги ёпиқ қоплама ҳажмига жойлаштирилган бўлса, максимал даражаси 400 м|с ни ташкил этади. Пиротехник қўшилма моддалар таркибини турли механик аралашмалар, ачитқич, ёнилғи, уларни боғловчи моддалар ташкил қилади. Булар асосан ёруғлик товуши ва тутун эффектларини ҳосил қилишга мўлжалланган воситалардир. Мазкур моддалар ёниш тезлиги мм бўлагидан бир неча см|сек.ни ташкил этади, шунинг учун уларнинг портлаш кучи минимал даражага эгадир. Лекин баъзи хлорат, перхлорат, пиротехник бирикмалари ва шунингдек, бризантли портловчи моддаларнинг қўшилмалари мавжуд бўлган бирикмалар маълум шароитларда кучли детонацияга айланиб кетиши мумкин. Мазкур перотехник бирикмалар берк ва маҳкам бўлган қоплама ҳажмига жойлаштирилган ҳолларда уларнинг ёниш, ўт олиш тезлиги бир мунча юқорилаштирилганлиги кузатилган. Портлаш қурилмаси деганда махсус ишланган ва маълум шароитларда портлаш қобилиятига эга бўлган турли қурилмалар тушунилади. Булар ишланиши ва тузилиши бўйича саноатда ёки қўлда тайёрланган бўлади. Портлатиш қурилма (мослама)ларнинг бирорта қисми қўлда ясалган ёки айрим қисмлари саноат нормалари белгиланган тартибдан ташқари усулда йиғилган бўлса, ясама қурилмалар бўлиб ҳисобланади.

www.arxiv.uz Пиротехник экспертиза объектларига: детонатор капсуллари, электр- детонаторлар, олов ўтказувчи шнурлар, қўл гранаталари, шунингдек, тротил шашкалари, аммонит зарядлари, портловчи пакетлар киради. Портловчи моддалардан қолган изларни тадқиқ этишда асосан аналитик реакция ва юпқа қатламли ёҳуд газ хромотография услублари қўлланилади. Пиротехник қўшилмалар таркибига кирувчи моддаларнинг турини аниқлаш учун элементли спектрал ва микроспектрал услублардан фойдаланилади. Ҳал этиладиган баъзи масалалар комплекс характерга эга бўлиб, улардан олинадиган маълумот - натижалар, мутахассиснинг амалий тажрибасига, мутахассислик малакасига боғлиқдир. 6.Совуқ қуролларни текшириш Совуқ қуролларни ясаш, олиб юриш ва сотиш учун амалдаги жиноят қонунида жавобгарлик кўрсатилмаган, лекин совуқ қурол ёрдамида содир қилинган жиноятларни таснифлаш муҳим бўлиб, тегишли экспертиза тайинлашга зарурат туғилади. Совуқ қуроллар кўп ҳолларда қотиллик, баданга шикаст етказиш, бандитизм, босқинчилик, оммавий тартибсизлик ва безорилик жиноятларини содир этилганда қўлланилади. Кўрсатилган жиноятларнинг баъзиларида қўлланилган ёки қўллаш таҳдиди мавжуд бўлган ҳолларда (босқинчилик, бандитизм каби) жиноий жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолат бўлиб ҳисобланади. Жиноятни содир қилишда отиш ва совуқ қуроллардан ташқари, турли предметлар, жиноят қуроли тарзида ишлатилади, бу ҳолда ишлатилган қурол совуқ қуроллар қаторига кирмайди ва экспертиза тайинлашга ҳам асос бўлмайди.

www.arxiv.uz Совуқ қуроллар махсус жиноий мақсад учун тайёрланган (ясалган) бўлиб, улар жиноятни содир қилишда шикаст етказиш ёки ўзини ҳимоя қилиш учун қўлланилади. Совуқ қуролларни тузилиши, ўлчовлари шакли бўйича рўзғорда ишлатиладиган асбоб-ускуналардан фарқ қилади. Шаклига ва тузилишига кўра улар санчилувчи, кесувчи, чопувчи, санчилиб кесувчи, санчилиб чопувчи, мажағловчи ва мураккаб бўлиши мумкин. Совуқ қуроллар ишлатилишида кўзланган мақсадига кўра жанговор, ҳарбий ва фуқаролик овчилар учун мўлжалланган балади., ҳарбий совуқ қуроллар асосан инсон танасига жароҳат етказишга мўлжалланган. Улар асосан қўшинларнинг қўл жангида ишлатилади (қиличнинг барча турлари, штиклар, десант пичоқлари ва б). Овчилик қуролларига: миллий пичоқлар, ханжар ва ҳоказолар киради. Булар овда ҳайвонларни тутишда, жароҳатлашда, шилишда ва бошқа ёрдамчи ишларда қўлланилади. Спорт оламида ишлатиладиган қуроллар: штиклар, шпага, рапира, қилич, эспандрлар, ўзининг эгилувчанлиги, учининг тўмтоқлиги билан жароҳат етказиш хусусиятига эга эмас. Шунинг учун улар совуқ қуроллар қаторига кирмайдилар. Ишланиши (тайёрланиши) нуқтаи назаридан совуқ қуроллар уч гуруҳни ташкил қилади: заводда, ҳунармандлар томонидан ва қўлда ясалган қуроллар. Заводда, фабрикада, фирмада тайёрланадиган қуроллар маълум давлат ва фирманинг стандарти асосида ва техник талабларга жавоб берадиган бўлади. Ҳунармандлар ишлаб чиқарадиган қуроллар техник ва стандарт талабларига жавоб бермасада, ҳунарманднинг мутахассислиги малакасига биноан уларнинг миллий, маҳаллий ташқи тузилиши, безаги ва ҳарбий хусусиятлари билан заводда тайёрланадиган қуроллардан қолишмайди. Совуқ қуроллар ва уларнинг ғилофлари миллий нақшлар, турли ҳикматли

www.arxiv.uz сўзлар баъзида ишлаган уста-ҳунарманднинг исми-шарифи белгилари билан безатилади. Қўлда ясалган совуқ қуроллар айрим ҳунарманд бўлмаган шахслар томонидан қуролларнинг намуналарига тақлид қилиб ишланади. Амалиётда заводда ёки ҳунармандчилик фирмаларида ишланган қуролларни ўзгартириб қайта ишланганлари ҳам учраб туради. Совуқ қуроллар экспертизаси асосан уларнинг қайси тур ва гуруҳга мансублигини аниқлашдан иборат. Ҳал қилинадиган масалалар доираси текширилувчи қуролнинг техник ҳолати турдошлиги, айнанлигини белгилашдан иборатдир. Совуқ қуролларнинг техник ҳолатини аниқлашда қуйидаги саволлар қўйилиши мумкин: қуролнинг соз ёки носозлиги, агар носоз бўлса, уни созлаш, соз ҳолатга келтириш мумкинми? мазкур предмет (нарса-буюм) совуқ қуролми? текширилувчи предмет совуқ қуролларнинг қандай турига, мансуб. Совуқ қуролларни идентификациялаш ёки гуруҳга тегишлигини турли экспертизалар, жумладан, трасологик текшируви ёрдамида ҳал қилинади. Бу вазифа кимёвий, физикавий ва техникавий усулларни қўллаш билан амалга оширилади. Ҳал қилинувчи саволлар қуйидагича бўлиши мумкин. Мазкур қуролни тайёрлашда қандай материал қўлланилган, текширишга юборилган материал қўлланилганми; қуролни ясашда қандай қолип ишлатилган; қандай асбоб, қурилмалар ёрдамида бажарилган? текширилувчи (қуроллар)ни тайёрлашда бир хил асбоб-ускуна, қурилмалар қўлланилганми? Текширишга юборилган ғилоф мазкур қуролнинг ғилофими? қуролнинг ташқи қисмларида қандай ёзув, маркировка белгилари бўлган ва улар қандай усулда йўқотилган. текширувга юборилган бўлакча мазкур қуролнинг қисми эмасми? Жиноятни содир қилишда ишлатилган совуқ қуроллар топилган жойида (ҳодиса содир бўлган, тинтув ўтказилган жойларда) ёки терговнинг

www.arxiv.uz хизмат хонасида кўздан кечирилиб, процессуал қонун нормалари асосида расмийлаштирилади ва жиноят ишига ашёвий далил сифатида илова қилинади. Мазкур тергов ҳаракатини ўтказишда зарур бўлса, процессуал қонун назарда тутган қоида асосида тегишли мутахассис таклиф этилиши мумкин. Совуқ қуролларни кўздан кечиришда криминалистиканинг кузатиш, ўлчаш ва баён қилиш услублари қўлланилади. Қуролни кўздан кечиришда дастлаб унинг умумий тузилиши ва ўлчовига эътибор берилади, сўнгра ҳамма қисмларини мужассамлиги, қуролнинг асосий қисмига маҳкамланиш усули, қандай материалдан ишланганлиги, ранги, ўлчови, қурол дамини силлиқ ва ўткирлиги, учининг шакли, ўткирлиги, қурол юзидаги ёзув ва бошқа аломатлар аниқланади. Қуролдаги изларни, турли модда қолдиқларини ва бошқаларни зарарлаб, ўзгартириб қўймаслик учун уни кўздан кечирувчи шахс қўлларига оқ резинадан тайёрланган қўлқоп кийиш зарур бўлади. Қуролнинг олди, орқа ва бошқа қисмларини текшириш учун унинг дастаси ва учидан, яъни излардан холи бўлган жойларидан ушлаб кўриш лозим. Совуқ қуролларни жиноий мақсадда ишлатилганлиги натижасида уларда турли излар: қўл, бармоқ ва бошқа биологик моддалар ҳосил бўлади, шунинг учун экспертизага юборишда тегишли юмшоқ материалга жойлаштириб юбориш лозим. Совуқ қурол эканлигини аниқлашдан олдин ундаги изларга оид текширув суд тиббиёт, биологик, трасология ва бошқа экспертизалар ўтказилади. Қайсилари олдин, қайсилари кейинги навбатда текширилиши ишнинг экспертиза материали ва объектларига боғлиқ.

O'xshashlar

Криминалистик идентификация

Криминалистик тактиканинг умумий қоидалари

Ўғрилик жиноятининг криминалистик тавсифи

Криминалистик тергов методикасининг умумий ҳолатлари

Хужжатларни криминалистик техника усулида текшириш