Хуқуқ ижодкорлиги ( Хукук ижодкорлиги ) - Huquqshunoslik - Referatlar

Хуқуқ ижодкорлиги ( Хукук ижодкорлиги )

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

189.5 KB

Ko'chirib olish

Хуқуқ ижодкорлиги Режа: 1. Ҳуқуқ ижодкорлиги тушунчаси, турлари ва функциялари 2. Хуқуқ ижодкорлиги принциплари 3. Норматив-ҳуқуқий актлар -ҳуқуқ ижодкорлиги маҳсули 4. Қонун ижодкорлиги жараёни ва босқичлари 5. Норматив-ҳуқуқий актларнинг вақт, ҳудуд ва шахсларга нисбатан амал қилиши 6. Норматив-ҳуқуқий актларни тизимлаштириш 7. Ҳуқуқ ижодкорлигида юридик техника масалалари

1. Ҳуқуқ ижодкорлиги тушунчаси, турлари ва функциялари Ҳуқуқ давлат билан жамият ўртасидаги богловчи воситадир. Ҳуқуқ давлат сиёсатини, мақсади ва интилишларини жамият ижтимоий онгига етказади. Ўз навбатида, жамият ҳуқуқда ўз иродаси ҳамда манфаатларининг мужассам ифодасини, адолат мезонини кўради. Давлат ҳокимияти ҳуқуқ ёрдамида жамиятни бошқаради, унга сиёсий раҳбарликни амалга оширади, ижтимоий муносабатларни тартиб-га солади, ўз амри- иродасини рўёбга чиқаради. Айнан шу мақсадда ҳуқуқ яратишга ижтимоий зарурий эҳтиёж келиб чиқади. Ҳуқуқ ижод этиш давлатнинг юридик нормалар яратишга қаратилган махсус фаолиятидир. Давлат мазкур фаолият орқали халқнинг муштарак иродасини қонун даражасида ифода этади, ижтимоий бошқарув ва сиёсий раҳбарликни амалга оширади. Бу фаолият натижасида жамиятда ҳаракатланувчи бир бутун ва ички мутаносибликка эга бўлган, ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган умуммажбурий ҳуқуқий нормалар тизими вужудга келтирилади. Ҳуқуқ нормаларининг яратилиши, юридик кучи, шак-ли, қуйидан юқорига бўйсуниш муносабатлари давлатнинг ҳуқуқ ижодкорлик функцияси билан бевосита богликдир. Ҳуқуқ ижодкорлиги нисбатан кенгроқ жараён бўлмиш ҳуқуқ яратишнинг таркибий қисми ҳисобланади. Ҳуқуқ яратиш - юридик нормани шакллантириш ва расмийлаштиришга қаратилган жараён бўлиб, у анча узоқ вақт давом этади. Ушбу жараён: ижтимоий вазиятни таҳлил этиш, уни ҳуқуқий тартибга солиш заруриятини англаб етиш; бўлажак юридик қоида ҳақвда умумий тасаввур ҳосил қилиш; юридик нормани ишлаб чиқиш ва қабул қилиш каби ҳаракатларни қамраб олади. Ҳуқуқ яратишнинг сўнгги босқичи ҳуқуқ ижодкорлигини ташкил этади. Хуқуқ ижодкорлиги - ваколатли давлат идоралари ва мансабдор шахсларнинг (референдум чоғида - бутун халқнинг) ҳуқуқ нормаларини ўрнатиш, ўзгартириш, такомиллаштириш ва бекор қилишга йўналтирилган махсус фаолиятидир. Ҳуқуқ ижодкорлиги фаолиятига нафақат янги ҳуқуқий нормалар ўрнатиш, балки илгари чиқарилган норматив ҳуқуқий қоидаларни ўзгартириш ва бекор қилиш ҳам киради. Ҳуқуқ ижод этишнинг ижтимоий қадр-қиммати, роли шундаки, у ижтимоий муносабатларни тартибга солиш механизмининг бошлангич бўғинидир. Зеро, давлат ҳуқуқий нормани

ўрнатиш ёки санкциялаш (маъқуллаш) орқали ҳуқуқни қўллаш ва ҳуқуқни қўриқлашдек серқирра, мураккаб жараёнга туртки беради. Ҳуқуқ ижодкорлиги туфайли вужудга келтириладиган ҳуқуқ нормалари давлат идораларининг турли хил расмий ҳужжатларида акс эттирилади. Бундай расмий ҳужжатлар норматив - ҳуқуқий актлар деб аталади. Ҳукук ижодкорлиги давлат ҳарактерига эга бўлган актив фаолиятдир. Давлат идоралари жамият тараққиёти эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш функциясини мунтазам равишда амалга ошириб борадилар. Бу эса ҳуқуқ ижодкорлик жараёни бетўхтов давом этиб туришини тақозо қилади. Ҳуқуқ ижодкорлик фаолияти ўз моҳиятига кўра давлат иродасини ифодалаш билан боғлиқ. Дунё тарихида бу қоида кўплаб маротаба ўз исботини топган. Муайян шароитда ҳукмронлик қилувчи индивидлар ўз кучини давлат тарзида ўрнатишдан ташқари, шу шароит таъсирида қарор топган ўз иродаларига давлат иродаси кўринишида (қонун кўринишида) умумий тус беришлари лозим. Давлат ташкилий куч бўлса, ҳуқуқ юридик қоида шаклига кирган иродадир. Ҳуқуқ ижодкорлиги ўз мазмунига икки тоифа ҳаракатни қамраб олади: биринчидан, ҳуқуқ ижод этувчи органларнинг норматив акт лойиҳасини тайёрлаш бўйича ҳаракатлари: яъни, лойиҳани ишлаб чиқиш тўғрисидаги қарорни қабул қилиш; лойиҳани тайёрлаш; лойиҳани муҳокама этиш; уни манфаатдор идоралар билан келишиб олиш ва қўшимча ишлов бериш. Иккинчидан, бу тоифага норматив актни чиқариш бўйича ҳаракатлар киради: ҳуқуқий акт лойиҳасини ҳуқуқни ижод этувчи орган муҳокамасига киритиш; ҳуқуқ ижод этувчи орган томонидан лойиҳани муҳокама этиш; норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилиш ва уни эълон қилиш (нашр этиш). Албатта, ҳуқуқ ижод этишнинг мазкур босқичлари (ҳаракатлари) баъзан бирлашиб кетиши, баъзан эса янга хатти-ҳаракатлар билан тўлдирилиши мумкин. Хусусан, якка тартибда ҳуқуқий акт қабул қилувчи мансабдор шахс ушбу босқичларни бирлаштириб юбориши мумкин. Масалан, Президент фармон чиқарганда ёки ҳоким фармойиш қабул қилганда айтиб ўтилган босқичларни бирлаштириб, ўзи бажаради. Айрим ҳолларда юқоридаги босқичлардан ташқари, лойиҳа юзасидан мутахассис - олимларнинг хулосасини олиш, уни экспертизадан ўтказиш ва лойиҳани кенг халқ муҳокамасига қўйиш каби хатти-ҳаракатлар ҳам амалга оширилади.

Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ҳуқуқ ижодкорлиги фақат қонун лойиҳаси ёки ҳуқуқий қарорни кўриб чиқиш ва қабул қилиш билан чекланмайди. Бу жараён давлат идо- раларининг амалдаги ҳуқуқий актларга ўзгартиришлар ки-ритиш, эскирган юридик нормаларни бекор қилиш ва мавжуд норматив актларни тизимлаштиришга қаратилган фаолиятини ўз ичига олади. Юридик нормаларни ўрнатувчи субъектлар сифатида халқ, давлат ҳокимият ва бошқарув идоралари, мансабдор шахслар майдонга чиқади. Ана шу маънода ҳуқуқ ижодкорлиганинг турлари ҳақида гапириш мумкин. 1) Халқнинг бевосита ҳуқуқ ижодкорлиги. Халқ томонидан амалга ошириладиган хукуқ ижодкорлигининг энг ёрқин ифодаси референдум - давлат ва жамият ҳаётининг ўта муҳим масалалари бўйича умумхалқ овоз беришвдир. Референдум хукуқ ижод этишнинг алоҳида шакли сифатида халқнинг бевосита ирода баён этиши ҳисобланади. Бу хуқуқий нормалар яратишнинг ўта нуфузли тури бўлиб, референдум натижалари давлат ҳокимият идораларининг бирон-бир тарздаги тасдиклашига муҳтож эмас. Референдум йўли билан қабул қилинган ҳужжат мамлакат худудида олий юридик кучга эга бўлади ва фақат рефереқдум орқали бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши мумкин (Ўзбекистон Республикасининг «Референдум тўғрисқда»-ги қонунининг 1-моддаси). У қатьий иродавий мазмувдаги си-ёсий-юридик институтдир. Мохият-эътибори билан референдум давлатнинг у ёки бу қарорини халқ овози билан тасдикланиши, шу орқали унга узил-кесил ва умуммажбурий характер бахш этилишидир. Халқнинг интилиш ва истакларини, манфаат ва иродасини аниқлаш ҳамда қонун даражасига кўтаришда реферевдум энг самарали усул ҳисобланади. 2) Давлат идораларининг ҳуқуқ ижодкорлиги. Бу ҳуқуқ ижодкорлиганинг асосий, энг кенг тарқалган, аниқ мақсадга йўналтирилган туридир. Давлат идораларининг вазифаси, ваколатлари ҳамда фаолият йўналишлари қонунда белгилаб қўйилади. Ана шу юридик ваколатлар доирасида ҳар бир давлат идораси норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилади. Уларнинг ваколатлари даражаси ва кўлами норматив ҳуж-жатларнинг юридик кучини, ўзаро мутаносиблик (иерархик) муносабатларини белгалаб беради. Одатда, давлат идоралари ҳуқуқий мақомини белгаловчи юридик актда (Конституция, қонун, фармон ёки низомда) улар қандай юридик кучга эга бўлган норматив-ҳуқуқий акт қабул қилиши белгилаб қўйилади. Масалан, Ўзбекистон Конституциясининг 83-моддасига кўра Олий Мажлис - қонун қабул қилади; 94-моддасига кўра Президент - фармон, қарор ва

фармойиш чиқара-ди; 98-моддасига мувофиқ Вазирлар Маҳкамаси Олий Мажлис ва Президент актлари ижросини таъминлаш учун - қарор ва фармойишлар чиқаради. Конституциянинг 15 ва 16-моддалари эса қонун устуворлигани таъкидлайди. Бу моддалар мазмуни билан норматив-ҳуқуқий актлар ўртасидаги ўзаро бўйсуниш ва устуворлик муносабатлари аниқ-равшан белгилаб қўйилган. 3) Мансабдор шахсларнинг хукуқ ижодкорлиги. Аввало, мансабдор шахс тушунчасини аниқлаб ожш лозим, чунки амал-дага қонунчилиқда унга тегишли таъриф берилмаган. Чамаси, мансабдор шахс - бу давлат ҳокимият ёки бошқарув идорасида ёхуд нодавлат ташкилотида муайян лавозимни эгаллаган, унга юкланган функцияларни бажариш учун ҳуқуқий актлар қабул қилиш ва амалга ошириш вакояатига эга бўлган фуқародир. Нодавлат ташкилотлар (хўжалик, тижорат, ижодий ва ҳоказо) раҳбарларининг ҳуқуқий акт қабул қилиш ва амалга ошириш бўйича ваколатлари меҳнат, фуқаролик, молия ва бошқа соҳаларга оид қонунчилик қоидаларидан келиб чиқади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларида назарда тутилган қуйидаги мансабдорлик лавозимларини санаб ўтиш мумкин: Президент, Олий Мажлис Раиси, вазир, ҳоким, депутат, прокурор, судья, бошқарма ва бўлим бошликлари, корхона, муассаса, нодавлат ташкилотлар раҳбарлари ва бошқалар. Ўзбекистон Республикаси Президенти давлатимиздаги энг олий мансабдор шахс ҳисобланади. Мансабдор шахснинг норматив-ҳуқуқий актлар лойиҳасини тайёрлаш ва уни қабул қилиш бўйича фаолияти ҳуқуқ ижодкорлиги ҳисобланади. Бироқ унинг ҳуқуқни қўллаш билан боғлиқ хатти-ҳаракати ҳуқуқ ижодкорлик фаолияти доирасига кирмайди. Ҳуқуқ ижодкорлиги давлат фаолиятининг ҳуқуқий шаклларидан бири бўлиб, бу жараёнда қуйидаги функциялар бажарилади: қонунлар, бошқа ҳуқуқий актлар лойиҳасини тайёрлаш; амалдаги қонунчиликни янгилаш, уни ижтимоий тараққиёт эҳтиёжларига доимо мослаштириб туриш; эскирган ҳуқуқий нормаларни бекор қилиб бориш; ҳуқуқда ҳал этилмаган жабҳалар (пробел)ни тўлдириб бориш; қонунчиликни батартиблаштириб туриш, системалаштириш. Мазкур функцияларнинг юқори савияда мунтазам бажариб турилиши ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиниш самарадорлиги ошишини, қонунчилик тизими такомиллашган ҳамда мукаммал бўлишини таъминлайди. 2. Хуқуқ ижодкорлиги принциплари Демократик давлатда халқнинг иродасини, ижтимоий интилиш, манфаат ва эҳтиёжларини қонун даражасига кўтариш ҳуқуқ ижодкорлигининг мазмунини ташкил этади. Бу ўта

муҳим ва масъулиятли жараён муайян тагзамин принциплар асосида амалга оширилади. Зеро, шундай принциплар, яъни раҳбарий ғоя ва қоидаларга таянилмаса, ҳуқуқий нормалар тизимини вужудга келтиришда лозим даражадаги сифат ва самарага эришиб бўлмайди. Энг муҳими, халқ, иродаси ва манфаатларини тўлиқ ҳамда айнан ифода этишни таъминлаб бўлмайди. Шу боис мамлакатимизда амалга ошириладиган ҳуқуқ, ижодкорлиги қуйидаги асосий принципларга таянади: а) Хуқуқ ижодкорлигининг халқчиллиги Демократик ва ҳуқуқий давлат мақомига эга бўлишга интилаётган давлат ўзининг қонун ижодкорлик, ҳуқуқ яратиш фаолиятида ўз халқи билан, аҳоли кенг қатламлари билан маҳкам боғлиқ ва узвий алоқадор бўлиши лозим. Халқ давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаи эканлиги Конституциямизда мустаҳкамланган. Ц1ундай бўлгач, давлат, унинг идоралари ҳуқуқ яратиш чоғида халқ манфаати ва эҳтиёжларидан келиб чиқиши мантиқий ҳолдир. Айниқса, қонунни халқ томонидан сайланган депутатлар қабул қилишида чуқур ва бевосита рамзий маъно бор. Халқ ўз мухтор ноиблари орқали қонун чиқариш ҳокимиятига дахлдор бўлади. Қолаверса, ҳуқуқ ижодкорлиги субъекти саналмиш барча давлат идораларининг ушбу фаолияти кенг жамоатчилик, халқ оммаси назорати остида рўй беради. Халқчиллик принципи ҳақида гап борганда бутун масъулиятни ҳис этиш даркор. б) Хуқуқ ижодкорлигининг демократиклиги Демократизм ҳуқуқ ижодкорлигида халқ иродасини аниқлаш ва қонунда ифода этиш даражаси билангана тавсифланмайди. Бу, аввало, ҳуқуқий актларни қабул қилишда, хусусан, қонун чиқаришда халқнинг иштирокини таъминлашда намоён бўлади. Демократизм парламент ва маҳаллий халқ депутатлари кенгашлари фаолияти жараёнида акс этади. Референдум қонун қабул қилишнинг бевосита демократик шакли эканлигани юқорида таъкидлаб ўтган эдик. Шунингдек, демократиянинг бевосита шаклларига ўта муҳим норматив-ҳуқуқий актлар лойиҳасининг оммавий ахборот воситалари орқали кенг халқ муҳокамасига қўйилиши ҳам киради. Бундай муҳокамалар чогида мамлакат фуқаролари, жумладан, олимлар, мутахассислар лойиҳа юзасидан ўз таклиф ва мулоҳазаларини билдирадилар. Шу тариқа халқнинг фикри, иродаси қонун чиқарувчи органга аён бўлади ва уни ҳуқуқий нормалар мазмунида тўлақонли акс эттириш имконияти пайдо бўлади.

Бинобарин, демократияга муттасил интилиш ижтимоий таракқиётимизнинг стратегик йўналишидир. Ўзбекистон Республикасининг Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек, «демократия атамасининг кацдай шархданиши эмас, балки упинг қанчалик реаллиги, ҳақиқийлиги, яшашга қобшшиги муҳимдир... У ҳаётимизнинг ҳар бир сониясига сингиб кетмаса, турмушимизнинг ажралмас қисмига айланмаса, ҳамма шиорлар ва таърифшр мазмунсиз... сўз ўйини бўлиб қолаверади»1. Демократик қадриятлар, мезон ва меъёрлар ҳақида сўз борганда қуйидагиларни қайд этиш муҳим аҳамиятга эга. «Жамиятда демократия қай даражада эканлигини белгиловчи камида учта мезон бор. Булар - халқ қарорлар қабул қилиш жараёнларидан қанчалик хабардорлигидир. Ҳукумат қарорлари халқ томонидан қанчалик назорат қилиниши, оддий фуқаролар давлатни бошқаришда қанчалик иштирок этишидир»2. в) Хуқуқ ижодкорлигида қонунийлик принципи Ушбу принцип ҳуқуқ ижодкорлиги субъектларининг норматив ҳуқуқий актлар лойиҳасини тайёрлаш, муҳокама этиш, қабул қилиш ва эълон қилиш борасидаги хатти-ҳаракатлари Конституцияга ва бошқа қонунларга асосланишидан келиб чиқиши лозим. Ҳуқуқ ижодкорлигидаги қонунийлик икки жиҳатни назарда тутади: биринчидан, давлат идоралари томонидан қабул қилинадиган ҳар бир акт уларнинг ваколатлари доирасида ва тегашли актлар учун белгаланган таомил (тартиб) асосида чиқарилиши шарт; иккинчидан, норматив-ҳуқуқий актнинг мазмуни ҳам қонунийлик талабларига жавоб бериши шарт. Яъни, янги чиқарилаётган ҳужжат, қонунлар ва юридик кучи бўйича ўзидан юқори турувчи бошқа ҳуқуқий актларга зид бўлмаслиги керак. Қонун устуворлиги, қонунийлик принципи аввало қонун чиқарувчи идора ҳамда ижроия ҳокимият юқори идоралари учун ҳам дастуриламалдир. Башарти, қонунлар, фармонлар ва ҳукумат қарорлари Конституцияга мувофиқ бўлмай қолса, махсус муҳофаза механизми ишга тушади. Бундай ҳолларда Конституциявий суд ўзининг тегишли хулосасини чиқаради ва гайриконституциявий актни ҳаракатдан тўхтатади. г) Хуқуқ ижодкорлигининг ошкоралиги Ҳуқуқ ижодкорлиги фаолиятининг натижаси бўлмиш норматив актларда фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари мустаҳкамланади. Шу сабаб, норматив-ҳуқуқий акт дарҳол ўз ижрочилари эътиборига етказилиши зарур. Фуқаролар ўзларига ҳуқуқ нормалари томонидан қўйилаётган талаблардан хабардор бўлишлари, жиллақурса, шундай билим олиш имкониятига эга бўлишлари керак. Қуйидаги юридик презумпция барчага аён: қонунни билмаслик ҳеч кимни жавобгарликдан озод қилмайди; ҳеч ким қонунни билмаслигини рўкач қилиши мумкин эмас. Худди шунинг учун ҳам, яъни жавобгарликка

тортишга маънавий ҳуқуққа эга бўлиш учун давлат фуқароларнинг норматив-ҳуқуқий актлар билан та-нишиш имкониятини таъминлаб бериши лозим. Норматив-ҳуқуқий актларни ошкор қилишнинг асосий воситаси уларни оммавий ахборот воситалари орқали эълон қилишдир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 83- моддасида жуда муҳим қоида мустаҳкамланган: «Қабул қилинган қонунларнинг ва бошқа норматив ҳужжатларнинг матбуотда эълон қилиниши улар қўлланилишининг мажбурий шартидир». Мазкур конституциявий тамойил муҳим демократик мазмунга эга. Норматив- ҳуқуқий актни ҳаётга жорий этишдан аввал у ошкора тарзда халққа етказилиши лозим. Ҳуқуқий ҳужжатлар фуқаролардан сир тутилиши, яширин ҳаракатда бўлиши мумкин эмас. Бу тамойилга халқаро ҳуқуқда ҳам катта эътибор берилади. Оврупода хавфсизлик ва ҳамкорлик бўйича Кенгаш қатнашчилари бўлган давлатларнинг 1989 йил 15 январдага Вена учрашуви Якуний ҳужжатида шундай дейилади: ОХҲК қатнашчиси бўлган давлатлар «шахсларнинг ўз ҳуқуқ ва бурчларини билишга ҳамда уларга мувофиқ ҳаракат қилишга бўлган ҳуқуқини самарали таъминлаш, шу мақсадда инсон ҳукукдари ва асосий эркинликларига оид қонунлар, маъмурий қоида ҳамда тартиботларни нашр этиб барчага етказиш мажбуриятини оладилар». д) Хуқуқ ижодкорлигининг илмий асослантирилганлиги Ҳуқуқий нормалар яратиш жараёни замонавий ҳуқуқ илми ва амалиёти ютуқпарига, ҳуқуқий тафаккур ва мантиқ қоидаларига қатъий таянмоги лозим. Ҳар бир қонун, ҳуқуқий норма ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ривожланиш қонуниятларини чуқур англаш ҳамда илмий асослан-тириш замирида яратилиши керак. Муайян қонун ёки бошқа ҳуқуқий актни қабул қилишдан олдин уни яратиш учун қандай эҳтиёж борлиги илмий жиҳатдан далилланиши мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун ҳуқуқий тартибга солиш мўлжалланаётган ижтимоий муносабатлар тури чуқур таҳлил этилиши, зарур бўлса конкрет социологик тадқиқотлар, жамоатчилик фикрини ўрганиш ишлари амалга оширилиши ўринли бўлади. Илмийлик принципи ҳақида гап борганда, камида икки жиҳат назарда тутилади. Биринчидан, ҳуқуқ ижодкорлиги пухта илмий стратегияга таяниши зарур. Бундай стратегия умумдавлат миқёсида шакллантирилади. Уни, одатда, давлат юқори ҳокимият органлари хузуридаги стратегик тадқиқотлар институтлари амалга оширади. Иккинчидан, конкрет норматив-ҳуқуқий акт матни устида иш борганда, ҳуқуқ нормасини яратиш ва ифодалашда (мазмунан ҳамда юридик техника нуқтаи назаридан) илмий тавсиялар инобатга олиниши лозим. Бундан мақсад - ижтимоий муносабатларни тартибга солишда мумкин қадар қўпроқ самарага эришишдир. Ўз фаолиятини илмий жиҳатдан таъминлаш

учун ҳуқуқ ижод этувчи органлар ҳуқуқий ҳужжат лойиҳасини тайёрлашда ишчи гуруҳлар таркибига етакчи юрист - олимларни киритадилар; лойиҳа юзасидан хулоса олиш учун уни тегишли илмий муассасаларга юборадилар. Сўнгти пайтларда Ўзбекистон Республикаси парламенти фаолиятида лойиҳаларнинг илмий экспертиза қилишга эътибор қаратилаётганлиги таҳсинга сазовор. Хусусан, «Ўзбекистон Республикаси қонунларини тайёрлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 18-моддаси лойиҳаларни мустақил экспертизадан ўтказишни назарда тутади. Унга мувофиқ: «Қонун лойиҳалари эксперт баҳолашидан ўтказилиши мумкин. Экспертиза Олий Мажлис қўмитасида, комиссиясида лойиҳа устидага ишлар тугалланганидан кейин ўтказилади. Қонун лойиҳаларини экспертизадан ўтказишга олимлар, амалиётчи ходимлар ва бошқа юқори малакали мутахассислар жалб этилади. Лойиҳани экспертизадан ўтказиш натижалари юзасидан экспертлар тегишли хулоса такдим этадилар». Илмийлик тамойилида собит туриладиган бўлса, ҳуқуқ ижодкорлиганинг субъектлари бўлган идораларнинг ваколатлари ҳокимиятлар тақсимланиши асосида, ўзаро тийиб туриш ва қарама-қарши мувозанат асосида ташкил этилиши лозим. Шу йўл билан мазкур идоралар фаолиятида параллелизм, такрорлаш, номувофиклик ва бошқа идоранинг ваколат доирасига дахл қилиш ҳоллари истисно этилади. Ҳуқуқ ижодкорлигига илмий ёндашиш талаби айникс бугунги кунда, яъни бозор муносабатларини қарор топтириш даврида, демократик қадриятларни шакллантириш чоғида инсон ҳуқуқларининг устуворлигани таъминлаш, миллий, сиёсий, ижтимоий- маънавий муносабатларни муваффақиятли ривожлантириш учун муҳимдир. Бу муносабат ларни аниқ ҳуқуқий тартибга солишга эришиш учун ҳуқуқ ижодкорлиганинг илмий заминини муттасил такомиллаштириб бориш лозим. 3. Норматив-ҳуқуқий актлар -ҳуқуқ ижодкорлиги маҳсули Ҳуқуқ ижодкорлик фаолиятининг ҳосиласи, бевосита маҳсули - турли-туман норматив- ҳуқуқий актлардир. Бундай актлар ҳуқуқ ижодкорлиги субъектларининг юридик нормаларни ифодаловчи ҳужжатларидир. Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқни ифодалашнинг (баён этишнинг) асосий манбаи, шакли норматив-ҳуқуқий актлап ҳисобланади. Норматив-ҳуқуқий актлар давлат

томонидан ўрнатиладиган ёки маъқулланадиган ҳуқуқий ҳужжатларнинг алоҳида расмий туридир. Норматив-ҳуқуқий акт деганда, давлат ваколатли орган ларининг ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган умумий мажбурий тусдаги қоидаларни ўрнатувчи, ўзгартирувчи ёки бекор қилувчи ҳуқуқ ижодкорлик ҳужжати тушунилади. Ҳуқуқнинг норматив акт шакли демократик ҳуқуқий жамият шароитида мамлакат хўжалик, сиёсий ма даний ва маънавий ҳаётига давлат йўли билан раҳбарлик қилишнинг энг мақбул шаклидир. Норматив-ҳуқуқий актлар ўзининг қуйидаги уч хусусия ти билан ижтимоий нормаларнинг бошқа турларидан ажралиб туради: 1) норматив-ҳуқуқий актлар ваколатли давлат органлари томонидан яратилиб, барча учун умумий мажбурий қоидаларни ўрнатади, ўзгартиради (такомиллаштиради) ёки бекор қилади; 2) уларда ҳуқуқий қоиданинг мазмуни, яъни ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг ҳуқуқ ва бурчлари ифода этилади; 3) норматив-ҳуқуқий актларда мустаҳкамланган қоидалар бажарилмаган ёки бузилган тақдирда муайян ҳуқуқий оқибатлар келиб чиқади, қоида бўйича, давлатнинг мажбурлов кучи ишга солинади. Юридик устқурма мураккаб ва серқирра бўлганлиги сабабли норматив-ҳуқуқий актлар турли мезонлар бўйича туркумланиши (тасниф қилиниши) мумкин. Бундай мезонлар қуйидагилар бўлиши мумкин: - ҳуқуқий тартибга солиш предмети ёки тартибга солинаётган ижтимоий муносабатларнинг тури; - ҳуқуқ ижод этувчи субъект; - ҳуқуқий актнинг юридик кучи; - ҳуқуқий акт ҳаракат қиладиган ҳудуд; - ҳуқуқий-норматив актнинг юридик номланиши Норматив-ҳуқуқий актларни туркумлаш усуллари, ус-лублари, йўллари ҳам турличадир. Туркумлашнинг энг кенг тарқалган илмий усуллари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: алифболи-предметли кўрсаткичлар; иерархияга (поғонали мутаносибликка) асосланган туркумлаш, у оддий ва ўнликлар бўйича бўлиниши мумкин; фасетли туркумлаш ва дескриптор туркумлаш. Норматив-ҳуқуқий актлар, уларни чиқарадиган давлат органларининг мавқеига, актларнинг юридик кучига кўра қуйидаги туркумларга бўлинади: 1. Қонунлар (Конституция ва жорий қонунлар); 2. Президент фармонлари, қарор ва фармойишлари; 3. Ҳукумат қарори ва фармойишлари; 4. Давлат ва хўжалик бошқарув органларининг қарор, буйруқ ва йўриқномалари;

5. Маҳаллий вакиллик ва ижроия органларининг қарор-лари ва фармойишлари. Ушбу туркумлашда келтирилган норматив-ҳуқуқий актларнинг ҳар бирига алоҳида- алоҳида тўхталиб, ударнинг ўзига хос хусусиятларини, шунингдек ўзаро муносабатлари ва фаркларини кўрсатиб ўтамиз. 1) Қонун норматив-ҳуқуқий актлар тизимида Норматив-ҳуқуқий актлар тизимида қонунлар асосий ўринни эгаллайди. Қонун ҳуқуқнинг энг муҳим ва баобрў шакли бўлиб, унда ҳуқуқнинг ҳамма сифатлари мужассамлашади. Албатта, «қонун» ибораси серқирра ва маънодордир3. Бу ўринда сўз юридик қонунлар хусусида бормоқца. Қонун давлат олий вакиллик органларининг энг юқори юридик кучга эга бўлган актидир. Конституция (Асосий қонун) қонунлар орасида марказий ўринни эгаллайди. Унда жамиятнинг иқтисодий, ижтимоий асослари, сиёсий тизими мустахкамланади, шунингдек давлат ҳокимияти ва бошқарув механиз»ми, фуқароларнинг асосий ҳуқуқдари, эркинликлари ва бурчлари белгалаб берилади. Конституция жамият ҳуқуқий тизимининг, бутун қонунчиликнинг ўзагани, юридик заминини ташкил этади. Жорий қонунларнинг барчаси конституция қоидалари ва принциплари асосида ҳамда уларнинг ижроси манфаати йўлида чиқарилади. Қонун олий юридик кучга эга. Бу сифат қуйидагиларда намоён бўлади: - қонунни уни қабул қилган олий вакиллик органидан бошқа ҳеч ким ўзгартира олмайди, бекор қила олмайди ёки янгисини ўрната олмайди; - бошқа барча норматив-ҳуқуқий актлар қонунга қатъий мувофиқ ҳолда қабул қилинади ва амалга оширилади; - бирон-бир қонуности норматив-ҳуқуқий акт қонунга зид бўлса, у қонунга мувофиқ ҳолга келтирилади ёги бекор қилинади; - қонун олий юридик кучга эга бўлган акт бўлганлиги сабабли уни қдбул қилган оргавдан бошқа ҳеч ким қўшимча тарзда тасдикдаши ва ҳаракатдан тўхтатиб кўйиши мумкин эмас. Қонун давлат нуқтаи назаридан энг муҳим деб ҳисобланган ижтимоий муносабатларни мустаҳкамлаш, ривожлантириш ва тартибга солиш воситасидир. Унда мазкур муносабатлардаги қонунларнинг норматив мажбурий ҳарактери ва сиёсий ҳуқуқий меъёри ўз ифодасини топади. Қонунлар фақат сиёсатнинг ифодаси, сиёсий чора бўлиб қолмасдан, беқиёс ижодий ва тарбиявий вазифани бажарувчи катта маънавий бойлик ҳамдир.

Ўзбекистонда қонун ҳуқуқнинг асосий шакли бўлиб, у давлат олий ҳокимият вакиллик органи томонидан махсус белгаланган тартибда қабул қилинади. У давлат томонидан муайян ҳолатларга (муносабатларга) татбиқ қилиш учун чиқариладиган, айнан ўхшаш турдаги ҳолатларга такрор-такрор қўлланадиган, барча фуқаролар, мансабдор шахслар, давлат органлари, корхона, муассаса ва ташкилотлар томо-нидан бажарилиши мажбурий бўлган умумий қоидаларни ўз ичига олувчи норматив-ҳуқуқий актдир. Республика қонунларида янгаланаётган ижтимоий тузумимизнинг, ҳуқуқий дашат барпо этишнинг энг муҳим принциплари, ривожланишимизнинг йўналишлари ва дастурий вазифалари ўз аксини топади. Бундай муҳим принциплар, аввало, Узбекистон Республикасининг Конституциясида мустаҳкамланган. Масалан: давлат суверенитети принципи, халқ ҳокимиятчилиги принципи, инсон ҳуқуқларининг устуворлиги принципи, қонунийлик принципи, демократизм принципи, давлат билан шахснинг ўзаро бурчдорлиги принципи, Конституция ва қонуннинг олийлиги принципи, ҳокимиятлар тақсимланиши принципи, ижтимоий адолат принципи, қонун ва суд олдида барчанинг тенглиги принципи, айбсизлик презумпцияси, фуқароларнинг маҳаллий ўзини ўзи бошқариши принципи ва бошқалар. Шундай қилиб, қонун ижтимоий тараққиёт қонуниятларининг юридик шаклдаги тавсифини ўзида акс эттирган ва энг муҳим ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи, бевосита халқ иродасини ифодаловчи, белгаланган тартибда давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи томонидан ёки референдум йўли билан қабул қилинадиган ва олий юридик куЧга эга бўлган норматив актдир. Қонуннинг юридик хусусиятлари ичида унинг нормативлиги атоҳида аҳамият касб этади. Нормативлик қонуннинг муҳим белгиси ва хусусияти ҳисобланади. Ҳуқуқий ҳужжатларнинг бошқа шакллари ҳам норматив бўлиши мумкин, бироқ улар қонунчалик қатъий кучга эга бўлмай, тезкор ижро этувчи ёки ҳуқуқни муҳофаза этувчи бўлиши мумкин. Қонун норматив акт эканлиги қуйидаги икки жиҳат билан характерланади. Биринчидан, у қонун чиқарувчи органнинг ҳуқуқий қоида ўрнатиш хусусидаги амр- фармойишини, иродасини, қарорини мустаҳкамлайди:, иккинчидан, реал ҳаётга қагьий ва мунтазам ҳуқуқий таъсир этиш шакли, воситасидир. Қонун нормаларининг мавжудлиги норматив-ҳуқуқий актда намоён бўлади. Қонуннинг нормативлиги деганда, шунингдек, унинг барча учун умумий-мажбурий қоида, давлат талабининг ифодаси эканлигани ҳам тушуниш лозим. Бошқача қилиб айтганда, қонуннинг нормативлиги унинг бир хилдаги қоидани барча учун норма, меъёр, мезон даражасига кўтарилишидадир. Қонунда мустаҳкамланган қоида ҳамма ўхшаш

ҳолларда бир хилдаги талаб сифатида такрор-такрор амал қилаверади. Ҳар қандай ҳуқуқ амалда бир-бирига тенг бўлмаган ҳар хил одамларга бир хилдаги масштабни татбиқ қилиш-дир. Бу ерда «масштаб» сўзи «норма» сўзини англатади. «Норма» - грекча сўз бўлиб, меъёр, андоза, масштаб, қолип демакдир. Унинг умумий ва мавҳум табиати ҳам ана шунда. Нормативлик эса муайян ҳаракат, фаолият ва муносабат-нинг фақат норма талаби асосида амалга оширилишидир. Қонуннинг нормативлиги унда ифодаланган давлат иродасининг қатъийлиги, устунлиги ва олийлиги билан чамбарчас боғликдир. Айнан шу ироданинг императив (бўйсундирувчи) мазмуни қонун воситаси билан умумий юриш- туриш ва хулқ-атвор мезонларини белгилайди. Демак, қонуннинг нормативлиги: 1) унинг давлат ҳокимият мазмунидаги олий иродани ифода этишлигида; 2) энг муҳим ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилганлиги ва бундай тартибга солишнинг қатъий чегарасини белгалашида; 3) ҳамма учун бир хилдаги умуммажбурий ҳаракат қоидасини ўрнатишида ва лозим бўлганда давлат мажбурлов кучи билан таъминланганлигида; 4) махсус ваколатли давлат органи томонидан алоҳида белгаланган тамойил асосида яратилишидадир. 2) Президент Фармонларининг ҳуқуқий мақоми Ўзбекистон Президенти давлат бошлиғи ва ижроия ҳокимияти бошлиги сифатида республика ҳудудида мажбурий тарзда амал қилувчи Фармонлар чиқаради. Прези- дентнинг давлат механизмида ва ижроия ҳокимияти тизимида тутган қатъий ўрни унинг Фармонларининг норматив-ҳуқуқий актлар тизимида эгаллайдиган мавқеини, ролини белгилаб беради. Презвдент Фармонлари ижроия ҳокимияти тизимида энг юқори кучга эга бўлган норматив-ҳукукий актдир. Анъанага кўра, Фармон юридик кучи ва аҳамияти жиҳатидан қонундан кейинги ўринда туради. Бироқ, ҳокимиятлар тақсимланиши принципи давлат ва сиёсий тизимимизга жорий этилган ҳозирги шароитда Фармонни оддийгина «қонуности акти» деб тушуниш тўғри бўлмайди. Бундай эскича талқинни тарк этиш керак. Фармон ижроия ҳокимиятининг Конституцияда белгиланган ўз ваколатларини амалга ошириш актидир. Шу боис уни «қонуности акти» эмас, балки «конституциявий даражадаги ҳуқуқий акт» деб ҳам аташ мумкин. Унинг қонун билан муносабатига келганда шуни айтиш лозимки, Президент ва-колатига тааллуқли масала бўйича чиқарилган Фармонни қонун билан ҳам бекор қилиш ёки бошқача ҳал этиш мумкин эмас. Масалан: Президент Фармони билан тайинланган Бош Прокурор ёки вазирни ҳеч бир қонун билан вазифасидан

озод этиб бўлмайди. Бундай лавозимларга ҳатто қонун билан ҳам бирор шахсни тайинлаб бўлмайди. Борди-ю, шундай қилинган тақдирда мазкур қонун Конституцияга зид бўлиб, юридик кучга эга бўлмайди, чунки бу Президентнинг конституциявий ваколатларига дахл қилиш бўлади. Ва, аксинча, Конституцияда қонун билан тартибга солиниши кўзда тутилган масала бўйича Фармон чиқариш мумкин эмас. Ҳокимиятлар тақсимланиши принципининг қатъий талаби ана шундай. Фармонлар, умумий қоидага кўра, Ўзбекистон Конституцияси ҳамда қонунларига мувофиқ ва уларнинг ижросини таъминлаш мақсадида чиқарилади. Президент Фармонлари юксак нуфузлилиги ту мамлакат иқтисодиётининг, аҳоли ижтимоий ҳаётининг ҳамда давлат бошқарувининг қонунлар ва ҳукумат қарорлари билан қамраб олинмаган талайгина долзарб масалаларини тез ва самарали ҳал этиш имконини беради. Масалан: Ўзбекитон бозор иқтисодиётига ўтиши муносабати билан аҳолини ижтимоий муҳофазалаш кун тартибининг ниҳоятда долзар масаласига айланди. Халқнинг кам таъминланган қатламларига давлат кўмагини бериш лозим бўлиб қолди. 1990 йил 3 майдаги «Кўп болали оналарга нафақа миқдорини кўпайтириш тўғрисида» биринчи рақамли Фармон шу масалага бағишланди. Бу чуқур рамзий маънога эга ҳижатга кўра кўп болали оилаларнинг моддий аҳволини, авлоднинг ўсиш шароитларини яхшилаш мақсадида онага тўланадиган ҳар ойлик нафақа микдорини икки баравар кўпайтириш белгаланди. Республикада бозор иқтисодиёти инфратузилмасини жадал шакллантиришда ҳам Президент Фармонларининг аҳамияти аҳамияти катта бўлди. «Республикада деҳқон (фермер) хўжаликларини янада мустаҳкамлаш ва тадбиркорлик фаолиятини Давлат йўли билан қўллаб-қувватлаш тўғрисида», «Ўзбекистон Республикасида биржа фаолиятини мувофиқлаштириш тўғрисида», «Ўзбекистон Республикаси Давлат мулкини бошқариш ва хусусийлаштириш қўмитасини ташкил этиш тўғрисида, «Ўзбекистон Республикасида ташқи иқтисодий фаолиятни рағбатлантириш, хорижий сармояларни жалб этиш ва ҳимоя қилиш чоралари тўғрисида»ги Фармонлар бунга Мисол бўла олади. Президент Фармонлари стратегик ва дастурий характерга эга бўлиб, уларда Ҳукумат, у ёки бу вазирлик, давлат қўмитаси муайян йирик мураккаб масалани қандай ҳал этиши кераклигининг аниқ режаси ва йўл-йўриклари белгилаб берилади. Фармонлар Вазирлар Маҳкамаси ва давлат бошқарувининг бошқа бўғинлари фаолиятига раҳбарликнинг самарали воситасидир. Бироқ Фармонлар ҳукумат қарорлари ўрнини эгаллаб олмайди.

Ҳар икки турдаги бу ҳужжатлар Конституция ва қонунда белгиланган ваколатлар доирасида чиқарилади. Фармон билан қонунга қўшимча ёки ўзгартириш киритиш мумкин эмас, у қонун асосида ва қонун ижросини таъминлаш мақсадида чиқариладиган актдир. Шу ўринда қонун билан Фармон ўртасидаги муносабатни аниқроқ баён этиш лозим: 1. Қонун парламентнинг, ҳокимият олий вакиллик органининг актидир; Фармон эса, олий ижроия ҳокимияти раҳбарининг акти. 2. Қонун ҳамиша норматив характерга эга бўлади; Фармон норматив акт бўлиши ҳам, бундай бўлмаслиги ҳам мумкин. Баъзан Фармонлар индивидуал акт сифатида чиқарилади. 3. Қонун ўз юридик кучи жиҳатдан Фармондан устун туради. Фармон норматив-ҳуқуқий актлар иерархиясида қонундан кейинги ўринни эгаллайди. Қонун билан Фармоннинг қоидалари ўзаро зид келиб қолган тақдирда, қонун устуворлик қилади. Шу ўринда қонуннинг ҳам, Фармоннинг ҳам тартибга солиш предмети борлигани ёдда тутиш лозим. Конституцияга мувофиқ Фармон билан ҳал этиладиган масала бўйича қонун чиқариш мумкин эмас ва аксинча. Бироқ барча Фармонлар парламент - Олий Мажлис тасдигадан ўтиши лозим. 4. Қонун Конституцияда белгиланган алоҳида қатъий ўрнатилган тартибда (одатда тўрт мажбурий босқичли жараён оқибатида) қабул қилинади. Фармонни қабул қилиш эса, қонун ижодкорлиги жараёнидаги сингари махсус босқичларни амалга оширишни талаб этмайди. 3) Ҳукуматнинг қарор ва фармойишлари Ўзбекистон Конституциясининг 98-моддасига биноан, Республика Ҳукумати - Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамаси амалдаги қонунларга мувофиқ мамлакатнинг бутун ҳудудида барча органлар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан бажарилиши мажбурий бўлган қарорлар қабул қилади ва фармойишлар чиқаради. Вазирлар Маҳкамаси иқтисодиётнинг, ижтимоий ва маънавий соҳанинг самарали фаолиятига раҳбарликни таъминлаш мақсадида қонунлар, Олий Мажлиснинг бошқа қарорлари, Ўзбекистон Президентининг Фармонлари, қарорлари ва фаройишлари ижросини таъминлайди. Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари норматив-ҳуқуқий характерга эга бўлиб, улар иқтисодиёт, ижтимоий-маданий ва бошқа ижроия идоралари фаолиятини бошқаришга йўналтирилгандир. Ҳукумат қарорлари ва фармойишлари қонунга ёки Президент

Фармонига зид келиб қолса, қонуи ёки фармон амал қилади. Ҳукуматнинг бундай қарори бекор қилиниши шарт бўлади. Вазирлар Маҳкамасининг қарор ва фармойишлари фақат унга Конституция ва қонун билан белгилаб берилган ваколат доирасидагина чиқарилиши мумкин. Президентлик ҳокимияти қарор топганидан буён, аксарият ҳолларда, Фармонларда Ҳукуматга топшириклар ифодаланиб, унга тегишли қарор қабул қилиш вазифаси юклатилади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1993 йил 3 апрелдаги «Ўзбекистон гўшт ва сут саноати давлат акционерлик уюшмаси («Ўзгўштсутсаноат»)ни ташкил қилиш тўғрисида»ги Фармонида Вазирлар Маҳкамасига икки ҳафта муддат ичида «Ўзгўштсутсаноат» уюшмасини ташкил қилиш ва унинг фаолиятига оид қарорни қабул қилиб, тузилмаси ва Уставини тасдиклаш вазифаси топширилди4. 1993 йил 6 апрель куни Вазирлар Маҳкамаси ўзининг «Ўзбекистон гўшт ва сут саноати давлат акционерлик уюшмаси («Ўзгўштсутсаноат»)ни ташкил қилиш ва унинг фаолияти масалалари тўғрисида»ги 172-сон қарорини қабул қилди5. Президентнинг 1993 йил 2 июнь Фармони билан Вазирлар Маҳкамасига 20 кунлик муддат ичида «Ўзфармсаноат» (тиббий дори-дармон ишлаб чиқариш саноати) кониернини ташкил этиш ва унинг фаолияти масалаларига доир қарор қабул қилиш, концерн тузилмаси ва Уставини тасдиқлаш вазифаси топширилди6. Вазирлар Маҳкамаси ўша йил 17 июнда «Ўзбек фармацевтика саноати давлат акционерлик концернини ташкил этиш ва фаолияти масалалари тўғрисида»ги 290-сон қарорни қабул қилди7. Қарорда «Ўзфармсаноат» концернига бир ойлик муддат ичида унинг Уставини ҳукумат тасдиғига киритиш вазифаси топширилди. (Фармондаги 20 кунлик муддат Уставни тасдиқлашга ҳам тааллуқпи эди). 4) Давлат ва хўжалик бошқаруви идораларнинг актлари Норматив-ҳуқуқий актлар Ҳукуматга итоат этувчи бошқа давлат бошқаруви органлари томонидан ҳам чиқарилади. Булар вазирликлар, давлат қўмиталари, давлат концернлари ва корпорацияларининг қарорлари, буйруклари ва йўриқномалари бўлиши мумкин. Бундай ҳужжатларнинг таъсир кўлами, ҳаракат доираси ва юридик кучи бу актларни ўрнатувчи бошқарув идорасининг давлат органлари тизимида тутган ўрни ва унинг ваколатлари билан белгаланган. Улар қонунга, Фармонга ва ҳукумат қарорига мувофиқ ҳамда шу актларнинг ижросини таъминлаш мақсадида чиқарилади. Бошқарув тизимидаги қуйи турувчи органнинг ҳуқуқий акти ундан юқори турувчи органнинг актига мувофиқ бўлиши шарт. Республика

вазирликлари, давлат қўмиталари ва бошқа бошқарув идораларининг қонунга, фармонга ва ҳукумат қарорига зид ҳужжатлари Вазирлар Маҳкамаси томонидан бекор қилиниши кўзда тутилади. Вазирлар Маҳкамаси ўз ваколати доирасида Қорақалпогастон Республикаси Вазирлар Кенгашининг Ўзбекистон Конституциясига, қонунларига, Ўзбекистон Президенти Фармонларига ва Вазирлар Маҳкамасининг қарорларига зид бўлган қарорлари ва фармойишларининг ижросини тўхтатиб қўйиш ҳуқуқига эга8. 5) Маҳаллий вакиллик ва ижроия органларининг актлари Маҳаллий вакиллик ва ижроия органлари Конституция, қонунлар, Фармонлар, ҳукумат қарорлари, марказий давлат ва хўжалик бошқаруви органларининг актларига мувофиқ ҳолда ва уларни ижро этиш учун қарор ва фармойишлар қабул қиладилар. Мазкур ҳуқуқий актлар шу давлат органлари ҳокимияти таъсир этадиган ҳудуд доирасида амал қилади. Улар юқорвда саналган актларга зид бўлиб чиқса, тегашли тартибда бекор қилинади. Хусусан, Ўзбекистон Президенти, худди республика бошқарув органларининг актлари сингари, ҳокимларнинг қабул қилган ғайриқонуний ҳужжатларини тўхтатади ва бекор қилади (Конституциянинг 93-модда, 13-банди). Юридик адабиётларда ҳуқуқнинг манбаи сифатида ҳуқуқий одат, суд тажрибаси (суд прецеденти), халқаро шартномалар ҳам кўрсатилади. Одатлар фақат давлатнинг маъқуллаши туфайлигина ҳуқуқий одат сифатига эга бўлиши мумкин. Ҳуқуқий одатлар қонун ва бошқа норматив ҳуқуқий актлар амал қилмайдиган шароитларда кўлланилиши мумкин. Суд тажрибаси мавжуд қонунларни такомиллаштиришда катта аҳамиятга эга. Халқаро шартномаларга келганда, уларнинг мамлакат ички ҳуқуқий қоидаларидан устуворлиги тан олинади. Ўзбекистоннинг деярли барча қонунларида қуйидагича қоида мустаҳкамланади: «Башарти халқаро шартнома ва битимларда Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларидагадан ўзгача қоидалар белгаланган бўлса, халқаро шартома ва битим қоидалари қўлланилади». Шундай қилиб, қонун республика норматив-ҳуқуқий актлари ўртасида ўз юридик кучи жиҳатидан энг устувор ўринни эгаллайди. Шунинг учун ҳам қонун жамият ҳуқуқий тизимининг ўзаги сифатида майдонга чиқади. 4. Қонуннинг олийлиги принципи

Демократик ҳуқуқий давлатни шакллантириш жамиятда қонуннинг ҳукмронлиги қарор топишини тақозо этади. Чинакам ҳуқуқий давлат бўлиши учун мамлакатда адолатли, инсонпарвар, демократик қонунлар тантана қилмоги шарт. Қонуннинг олийлиги давлат ва жамият ҳаётининг мукдддас принципларидан биридир. Ижтимоий сиёсий турмушда қонун муқаддас саналиб, унинг юксак нуфузга эга бўлишининг боиси шуки, унда халқнинг ҳукмрон иродаси, хоҳиши ва истаклари, манфаат ва интшшшлари ўзининг мужассам ифодасини топади. Қонуннинг олийлиги бугун пайдо бўлган янги муаммо эмас. Бу ғоя бир неча асрлардан буён сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар хазинасидан ўрин олиб, ўз қадрини ҳурматловчи давлатлар тажрибасида қўлланиб келмоқда. Масаланинг қадр-қиммати тоталитар тузумдан воз кечиб, миллий истиклол йўлига кирган ёш Ўзбекистон давлати учун алоҳида аҳамият касб этади. Ҳамма гап қонуннинг олийлиги прин-ципини Ўзбекистоннинг сиёсий-ҳуқуқий воқелигига сингдиришда. Ўзбекистон Республикаси мустақил давлат сифатида вужудга келганлигини дунёга эьлон қилувчи «Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги асослари тўғрисида»ги Қонундаёқ (1991 йил, 31 август) ўзининг умуминсоний қадриятларга содиқлигини, демократик давлатчилик йўлидан боражагини, Ўзбекистонда унинг Конституцияси ва қонун-лари устун эканлигани баён этди. Мустақил Ўзбекистоннинг 1992 йилги янги Конституциясида ҳам халқимизнинг олий мақсади инсонпарвар демократик ҳуқуқий давлат барпо этиш эканлиги ўз ифодасини топди. 4. Қонун ижодкорлиги жараёни ва босқичлари Қонун давлат ҳокимиятининг махсус фаолияти маҳсули сифатида вужудга келади. Давлат амрининг олий ифодаси бўлмиш қонун, ҳокимиятнинг алоҳида ваколатли органи томонидан амалга ошириладиган мураккаб жараён натижасида яратилади. Қонунчилик (қонунни яратиш) жараёни - давлат олий вакиллик органининг конституцияда белгиланган тартибда янги қонунларни яратишга, амалдаги қонунларга қўшимча ва ўзгартириш киритишга қаратилган, шунингдек эскирган қонунларни бекор қилиш борасидаги ҳаракатлари йигандиси бўлиб, у қонун билан тартибга солиниши зарур бўлган муносабатларни аниқлаш, қонун лойиҳасини тайёрлаш, уни муҳокама этиш ва қабул қилишни ўз ичига олади. Қонунчилик жараёни муайян тартиб, ташкиллашганлик

ифодаси сифатида мамлакатда қонунчилик ҳокимиятини амалга ошириш шакли ҳисобланади. Қонуннинг олийлиги, жамият ҳаётидаги устувор мавқеи қонунчилик жараёнининг илмий ва амалий аҳамиятини белгалаб беради. Зеро, қонун яратиш жараёнининг мукаммал тартибга солинганлиги сифатли ва талаб даражасидаги қонуннинг тугалиши учун замин бўлиб хизмат қилади. Қонунчилик жараёнининг таърифи икки маънога эга: биринчидан, бу қонун лойиҳасининг парламентга киритилишидан бошлаб, то у қабул қилингунга қадар давлат органлари томонидан рўёбга чиқариладиган ваколатлар бўлса, иккинчидан, қонунчилик ҳокимиятини амалга оширишда иштирок этадиган турли субъектлар ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи процессуал қоидалар ифодаси (шакли)дир. Қонунчилик жараёнининг муҳим хусусияти шундаки, унинг мазмунини ташкил этувчи ҳаракатлар тартиби ва уларни амалга ошириш таомили конституциявий тарзда белгилаб қўйилади. Қонун ижодкорлиги жараёни, анъанага кўра, ушбу жараённинг турли босқичларида иштирок этувчи органлар ўртасидаги ваколатларни тақсимлаш маъносида талқин этилади. Гарчанд, қонун чиқариш фаолиятида у ёки бу мустақил субъектлар иштирок этсаларда, қонунчилик жараёни асосан парламентнинг қонун яратиш фаолияти тартиби бўлиб қолаверади. Қонун ижодкорлиги жараёни қуйидаги босқичлардан иборат: 1. Муайян қонун яратилишига бўлган объектив эҳтиёжни аниқлаш;9 2. Қонунчилик ташаббуси; 3. Қонун лойиҳасини муҳокама қилиш; 4. Қонунни қабул қилиш; 5. Қонунни имзолаш ва эълон қилиш. Қонун билан тартибга солиш эҳтиёжини аниқлаш Қонун ижод этиш фаолиятини фақат қонун чиқарувчи орган доирасидаги ҳаракатлар билангина чегаралаб бўлмайди. Мазкур фаолият қамровига муайян турдаги ижтимоий муносабатларни қонун воситаси билан ҳуқуқий тартибга солишга бўлган эҳтиёжни аниқлаш, қонунчилик ташаббуси соҳибларининг, парламент қўмиталарининг, комиссияларининг шу йўналишда олиб борадиган ишлари ҳам киради. Қонун чиқарувчи органнинг вазифаси анча мураккаб ва масъулиятлидир. У ҳуқуқий тартибга солиш эҳтиёжини аниқлагач, тегишли муаммоли вазиятнинг ҳуқуқий ечимини излаб топишга киришади. Ушбу муаммоли ижтимоий муносабатлар айнан қонун билан тартибга солиниши керакми ёки бошқа турдаги ҳуқуқий акт билан (масалан, фармон ёки ҳукумат

қарори билан) тартибга солиниши мумкинми, деган масалани ҳал этади. Сўнгра амалдаги қонун ҳужжатларини тахдил қилиб, мавжуд норматив актларни тўлдириш, ўзгартириш етарлими ёки янги қонун қабул қилиш керакми, деган саволга ечим топади. У ёки бу қонунни қабул қилиш эҳтиёжи (зарурияти) ҳамда муайян ҳуқуқий қоидани ўрнатишга қаратилган халқ иродасининг йўналиши аниқлангач, қонун чиқарувчи органнинг диққат-эътибори ижтимоий шаклланган қоидани юридик тилда баён этишга, уни аниқ, ифодалашга, кдтъий расмийлаштиришга қаратилади. Қонун ишлаб чиқишга киришишдан аввал мавжуд ижтимоий ҳаёт, реал воқелик, муайян муаммоли вазият атрофлича таҳдил этилиши лозим. Шундай қилиб, у ёки бу қонуннинг яратилишига бўлган эҳтиёжни ўрганиш (аниқлаш) - қонун ижод этиш жараёнининг бошлангич босқичидир. Қонунчилик ташаббуси Қонунни яратиш жараёни, яъни қонун чиқарувчи орган доирасидаги бевосита фаолият қонунчилик ташаббуси рўёбга чиқишидан бошланади. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи - Конституцияда белгиланган ваколатли органлар, ташкилотлар ва шахслар томонидан муайян қонун лойиҳасини ёки янги қонун қабул қилиш тўғрисида, шунингдек қонунни ўзгартириш ёхуд уни бекор қилиш тўғрисидаги таклифни Олий Мажлис эътиборига такдим этилиши ва парламент томонидан бу масалани белгиланган тартибда кўриб чиқиш ҳақида тегишли қарор қабул қилишдир. Юридик адабиётда қонунчилик ташаббусининг объекти хусусида баҳс-мунозара мавжуд. Баъзи олимлар бундай объект сифатида парламентга тайёр қонун лойиҳаси киритилишини назарда тутадилар. Иккинчи гуруҳ олимлари бирон-бир қонунни қабул қилиш тўғрисида таклифни илгари сурилишининг ўзи - қонунчилик ташаббуси бўлади, деб ҳисоблайдилар. Бу мунозарага Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Регламентининг 66-моддасида аниқ жавоб берилган: «Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи янги қонунлар лойиҳаларини, амалдаги қонунларга ўзгартишлар киритиш тўғрисидаги қонунлар лойиҳаларини, янги қонунларни қабул қилиш ёки амалдаги қонунларга ўзгартишлар киритиш тўғрисидаги таклифларни (қонун чиқариш тўғрисидаги таклифларни) киритиш шаклида амалга оширилади». Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 82-моддасига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига Ўзбекистон Республикасининг Президенти, ўз давлат ҳокимиятининг олий органи орқали Қорақалпогистон Республикаси, Олий Мажлиснинг депутатлари, Ўзбекистон

Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, Конституциявий суди, Олий суди, Олий^хўжалик суди, Бош прокурори эгадирлар. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган давлат ва жамият ташкилотлари ёки алоҳида фуқаролар таклиф этган қонун лойиҳалари ёки қонунчилик характеридаги таклифлари мазкур ҳуқуққа эга бўлган идоралар ва шахслар орқали парламентга киритилиши мумкин. Қонунларнинг лойиҳалари ва қонунчиликка оид таклифлар уларни ишлаб чиқиш зарурлиги асосланган ҳолда, бўлажак қонунларнинг мақсади, вазифалари ва асосий қоидалари ҳамда улар амалдаги қонунлар тизимида тутадиган ўрнининг, шунингдек, уларни қўллашдан қутилаётган тсжтимоий-иқтисодий оқибатларнинг батафсил таърифи билан бирга кўриб чиқиш учун такдим этилади. Амалга ошириш учун қўшимча моддий ва бошқа харажатлар талаб қилинадиган лойиҳа такдим этилаётганда унга молиявий- иқтисодий далиллар илова қилинади10. Қонун лойиҳасини муҳокама қилиш - қонун ижод этиш жараёнининг алоҳида муҳим босқичи. Бу босқич қонун лойиҳаси парламентга тақдим этилиб, у сессия кун тартибига киритилгач бошланади. Қонун лойиҳаси икки хил шаклда муҳокама қилинади. Биринчи ҳолда, қонун лойиҳаси парламент сессиясида муҳокама этилади. Иккинчи ҳолда, жамият ҳаётининг ўта муҳим масалаларига оид қонунлар лойиҳаси парламент қарори билан умумхалқ муҳокамасига чиқарилиши мумкин. Барча қонун лойиҳаларини умумхалқ муҳокамасига қўйиш мажбурий қоида эмас. Умумхалқ муҳокамалари қонунчилик тажрибамизда кенг қўлланилаётган демократик институтдир. Умумхалқ муҳокамаси - ўз моҳияти-эътиборига кўра қонун лойиҳаси юзасидан халқ билан бевосита кенгашув, маслаҳатлашувдир. Бу тадбир халқ оммаси тажрибасини мужассамлаштириш, жамоатчилик фикрини аниқлаш ва қонунда халқ манфаатларини, хоҳиш - иродасини тўла-тўкис акс эттириш имконини беради. Парламент сессияси муҳокамасига киритилган қонун лойиҳаларини кўриб чиқиш, қоида тариқасида, икки марта ўқиш йўли билан амалга оширилади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қонун лойиҳасини биринчи ўқишда унинг ташаббускори маърузасини ва бош қўмита ёки комиссиянинг қўшимча маърузасини тинглайди; лойиҳанинг асосий қоидалари (концепциясини) муҳокама қилади ҳамда ўз таклиф ва мулоҳазаларини билдиради. Биринчи ўқишда маъқуллангач, қонун лойиҳасининг матни устида бевосита иш олиб борилади. Қонун лойиҳасини иккинчи ўқишда у моддама-модда, бўлим ва боблар бўйича ёки ялпи матни бўйича муҳокама қилинади. Муҳокама чогида қонун лойиҳаси камчиликларини тузатиш учун тегашли қўмита (комиссия) ёки идораларга қайтарилиши мумкин (Олий Мажлис Регламентининг 79-моддаси). Кўриб

чиқиш натижасига қараб, Олий Мажлис қонунни қабул қилади ёки рад этади ёхуд маромига етказиш учун қайтаради. Қонунни қабул қилиш босқичи муҳим сиёсий аҳамият-га эга бўлган воқеадир. Бу босқичнинг аҳамияти ва масъули-яти шундаки, бунда қонун лойиҳасига расмий юридик куч бахш этилади, у қонунга айланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 83-мод-дасига мувоФиқ, қонунни қабул қилиш учун Олий Мажлис депутатларининг (яъни 250 нафар депутатнинг) кўпчилик овози талаб этилади. Қонун лойиҳаси тўлигача ёки модда-ма-модда ёхуд бўлим ҳамда боблар бўйича овозга қўйилиши мумкин. Қонун лойиҳасини ёкдаб депутатлар умумий сонининг ярмидан кўпи овоз берса, қонун қабул қилинган ҳисоб-ланади. Ўзбекистон Республикаси қонунини қабул қилиш ёки унга ўзгартиришлар киритиш халқ депутатлари умумий сонининг камида учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овоз билан амалга оширилади. Олий Мажлисда қонунга овоз бериш демократик тарзда бевоситалик асосида амалга ошади. Ҳар бир депутат шахсан ўзи овоз бериш ҳуқуқига эга. Депутат овоз бериш учун бо-шқа ҳамкасбини вакил қилиши мумкин эмас. Овоз бериш ошкора, очиқ, яширин ва номма-ном бўлиши мумкин. Олий Мажлисда овоз бериш овозларни ҳисобловчи махсус электрон тармоқ ёрдамида ўтказилади. Сессияда депутатлар орасидан саноқ комиссияси сайланади. У овоз бериш натижалари холислик билан ҳисоблаб чиқилишини таъминлайди. Яширин овоз бериш электрон машина-дан фойдаланган ҳолда ёки бюллетенлар ташлаш йўли билан ўтказилади. Қонунлар умумхалқ овоз бериши (референдум) орқали ҳам қабул қилинади. Бунда овоз бериш яширин тартибда ўтказилади: фуқароларнинг ўз хоҳиш-иродаларини изҳор этишлари устидан назорат қилишга йўл қўйилмайди. Рефе-рендум иштирокчилари тенг бўлиб, ҳар бир фуқаро шахсан овоз беради ва фақат битта овозга эга бўлади. Қонунни имзолаш ва эълон килиш. Қонун қабул қилингач, уни имзолаб, сўнг эълон қилиш (матбуот ва бошқа оммавий ахборот воситалари орқали эълон қилиш) қонунчилик жараёнининг алоҳида босқичи саналади. Ўзбекистон Конституциясининг 83-моддасига мувофиқ, қабул қилинган қонунларнинг матбуотда эълон қилиниши улар қўлланилишининг мажбурий шартидир. Ўзбекистон Республикасининг қонунпари мамлакат Президенти томонидан имзоланади. Бунда Президент «вето» ҳуқуқидан фойдаланиши мумкин. Яъни, Президент имзолаш учун юборилган қонунлар Конституцияга ёки инсон ҳукукларига ёхуд миллий хавфсизликка зид деб ҳисобласа, қонунга ўз эътирозларини илова этиб, уни такроран

муҳокама қилиш ва овозга қўйиш учун Олий Мажлисга қайтаришга ҳакли (Конституциянинг 93-моддаси 14-банди). Агар Олий Мажлис илгари ўзи қабул қилган қарорни (яъни, қонунни) учдан икки қисмдан иборат кўпчилик овоз билан тасдикласа, Президент бу қонунга имзо чекади. Ўрнатилган тартибга кўра Ўзбекистон қонунлари қабул қилинганидан сўнг ўн кундан кечиктирмасдан ўзбек, рус ва қорақалпоқ тилларида нашр этилади. Қонунлар расмий матбуот нашрларида - «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси»да (ўзбек ва рус тилларида), «Халқ сўзи» ва «Народное слово» газеталарида, шунингдек «Еркин Қарақалпақстан», «Вести Каракалпакстана» газеталарида босиб чиқилади. Қонунни матбуотда эълон қилиш давлат томонидан ўрнатилган ҳуқуқий нормаларни аҳолига етказишнинг энг тезкор, эпчил ва ишончли усулларидан биридир. Матбуотда эълон қилишнинг афзал томони шундаки, қонунларнинг матни билан қайта-қайта танишиш имконияти мавжуд бўлади. Қонунни матбуотда эълон қилиш расмий юридик факт бўлиб, унинг кучга кираётгашшгидан далолат беради. Қонун матбуотда босилиб чиққандан кейин 10 кун ўтгач кучга киради (албатта, қонун матнида уни кучга киритишнинг узоқроқ муддати кўрсатилиши бу умумий хулосага путур етказмайди). Шундай қилиб, парламент қонунни қабул қилиб, уни мамлакат аҳолиси эътиборига етказгач, қонунчилик ҳокимиятини амалга ошириш тартиби ҳисобланган қонун ижод этиш жараёни ниҳоясига етади. 5. Норматив-ҳуқуқий актларнинг вақт, ҳудуд ва шахсларга нисбатан амал қилиши Норматив-ҳуқуқий актларни ҳаётга самарали татбиқ этишнинг муҳим шарти - уларнинг амал қилиш доирасини аниқ белгилаб олишдир. Норматив ҳужжатларнинг ҳаракатланиши - уларда назарда тутилган юридик оқибатларнинг юзага чиқишидир. Норматив-ҳуқуқий актларнинг ҳаракатланиш кўламлари амалиёт учун бевосита аҳамият касб этади. Бу масала қуйидаги тўрт йўналишни қамраб олади: 1) мазкур акт қандай ижтимоий муносабатларга татбиқ этилади (ҳаракатланиш мавзуси); 2) норматив акт қачондан бошлаб ва қайси вақтгача амал қилади (вақт бўйича ҳаракатланиши); 3) у қайси ҳудудга ўз таъсирини ўтказади (ҳудудда, маконда ҳаракатланиши); 4) норматив акт кимларга тааллукди (шахсларга нисбатан амал қилиши). 1. Актнинг ҳаракатланиш мавзуси

Норматив-ҳуқуқий актлар турли мазмундаги ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Масалан, маъмурий қонунчилик соҳасидаги норматив актлар давлат бошқаруви билан боғлиқ муносабатларни тартибга солади; фуқаровий қонунчилик актлари мулкий ва мулкий бўлмаган шахсий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солади. Бу соҳаларга оид актларнинг ҳеч бири ўзгасининг мавзусига, кўламига оид муносабатларни тартибга сола олмайди. Хукуқий тартибга солиш мавзуси предметини иродавий ижтимоий муносабатлар ташкил этади. Бу ҳол ҳуқуқий актларнинг инсон иродаси иштирок этмайдиган ҳодиса ёки бошқа вазиятларга таъсир этишини истисно қилади. Бундай ҳолатлар фақат юридик фактлар сифатида майдонга чиқиши мумкин. Яъни, қонун бу фактлар туфайли келиб чиқадиган юридик оқибатларни белгалай олади, аммо уларнинг мазмунига, ички ҳаракатланишига таъсир эта олмайди. Шундай қилиб, норматив-ҳуқуқий актлар муайян турдаги ва мазмундаги ижтимоий муносабатларни тартибга солади. 2. Норматив актларнинг вақт бўйича амалда бўлиши қонун ёки бошқа ҳуқуқий ҳужжатнинг юридик кучга кириш ва уни йўқотиш вақтини англатади. Ҳар бир давлатда қонун ва бошқа норматив актларнинг матбуотда эълон қилиниши ва кучга кириши тартиби тўғрисидаги нормалар амал қилади. Ўзбекистонда қонунларни матбуотда эълон қилиш ва юридик кучга киритиш тартиби махсус қонун ҳужжатлари билан белгаланган. Хусусан, Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, давлат ҳокимияти олий органларининг ҳуқуқий актлари қабул қилинганидан (имзоланганидан) сўнг ўн кундан кечиктирмасдан ўзбек, рус ва қорақалпоқ тилларида нашр этилади, айни вақтда радио ва телевидение орқали эълон қилиниши ҳам мумкин. Қонунлар Ўзбекистон Президентининг имзоси билан эълон қилинади. Қонунларни кучга киритиш тўғрисидаги парламент қарори эса Олий Мажлис Раисининг имзоси билан эълон қилинади. Қонунлар, Олий Мажлиснинг бошқа қарорлари «Ахборотнома»да нашр этилгацдан сўнг 10 кун ўтгач, бутун республика ҳудудида кучга киради. Худди мана шу хужжатлар расмий матбуот органлари («Халқ сўзи», «Народное слово», «Еркин Қарақалпақстан» ва «Вести Каракалпакстана» газеталари) да босилиб чиққанидан кейин 10 кун ўтгач юридик кучга киради. Норматив мазмунга эга бўлмаган ҳужжатлар улар қабул қилиниб, матбуотда эълон қилинган кундан бошлаб кучга киради. Албатта, бу умумий қоидадир. Бироқ, қонун чиқарувчи идора вазиятга қараб бошқа муддатларни беягилаши ҳам мумкин.

Агар Олий Мажлиснинг муайян қонунни кучга киритиш тартиби тўғрисидаги қарорида бошқача муддатлар бел-галанган бўлса, қонун нашр этилгач, юқоридаги 10 кунлик муддатда эмас, балки парламент қарорида кўрсатилган муддатда кучга киради. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси 1994 йил 24 сентябрда қабул қилиниб, 1995 йил 1 апрелдан бошлаб кучга киритилган; Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодекси 1997 йил 24 апрелда қабул қилиниб, 1998 йил 1 январдан эътиборан кучга киритилган; Республиканинг Божхона кодекси 1997 йил 26 декабрда қабул қилиниб, 1998 йил 1 мартдан кучга киритилган. Одатда кодекслар ва бошқа катта қонунлар қабул қилингандан то кучга киргунча бир неча ой вақт ўтади. Бундай муддат белгаланишига сабаб тегашли ижтимоий-иқтисодий шарт- шароитни вужудга келтириш, ташкилий-тайёргарчилик ишларини амалга ошириш учун вақт-имконият зарур бўлишидир. Бу давр ичида қонунни ҳаётга жорий этиш механиз-ми таркибига кирувчи қонуности актлар (фармон, ҳукумат қарори, низом ва йўриқномалар) ишлаб чиқилиб қабул қилинади. Зарур бўлса, ташкилий-институционал тузилмалар тизими вужудга келтирилади ва ҳоказо. Баъзи норматив-ҳуқуқий актлар матбуотда эълон қилинган кундан бошлаб кучга киради. Бу ҳакда тегашли кўрсатма қонунни кучга киритиш тартиби тўғрисидаги қарорда назарда тутилган бўлади. Амалиётда қонун ҳужжатларини босқичма-босқич қабул қилиб, шу зайилда кучга киритиш ҳоллари ҳам учраб туради. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг биринчи қисми 1995 йил 25 декабрда қабул қилинди, Фуқаролик кодексининг иккинчи қисми эса 1996 йил 29 августда қабул қилиниб, ҳар иккала қисм 1997 йил 1 мартдан бошлаб кучга кирди. Президент Фармонларида уларни кучга киритишнинг турли шакллари қўлланилади. Масалан, Фармонлар матнида шундай қоидалар учрайди: «Фармон имзоланган вақтдан кучга киритилсин», «Фармон матбуотда эълон қилинган кундан бошлаб кучга киритилсин», «Фармон қабул қилинган вақтдан бошлаб кучга киритилсин». Кучга киритишнинг бундай шакллари бошқа турдаги норматив-ҳуқуқий актларга ҳам хосдир. Референдумда қабул қилинган қонунни эълон қилиш ва кучга киритиш тартиби «Референдум тўғрисида»ги қонуннинг 27-моддасида белгаланган: «Референдум натижаларини референдум ўтказувчи Марказий Комиссия овоз бериш тугаганидан кейин ўн кундан кечиктирмай оммавий ахборот воситалари орқали

Ўзбекистон Республикасининг аҳолисига маълум қилади. Референдум ўтказувчи Марказий Комиссиянинг қарорлари устидан бу қарорлар қабул қилинган кундан бошлаб бир ҳафта ичида Ўзбекистон Республикасининг Олий Судига шикоят қилиниши мумкин». Референдумда қабул қилинган қарор (қонун) Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Кенгаши томонидан референдум натижалари ҳақида расман хабар қилинганидан кейин кечи билан етти кун ичида матбуотда босиб чиқарилади ва агар референдум қарорининг ўзида бошқа мудцат назарда тутилган бўлмаса, эълон қилинган кунидан кучга киради. Норматив актларнинг кучга кириш ва амалда бўлиш вақтини аниқ белгилаш муҳим аҳамиятга эга. Чунки улар белгаланган вақтдан бошлаб сўзсиз бажарилиши лозим. Бу қонун устуворлиги принципини ҳаётга жорий этиш билан боғлиқ. Қонун орқага қайтиш кучига эга эмас, деган талаб қонун чиқарилгунга қадар вужудга келган ҳамда мавжуд бўлган ҳаракат ва муносабатларга татбиқ этилмайди, деган маънони англатади. Бироқ, бу умумий юридик аксиомадан икки ҳолатда истисно бор: биринчиси, агар қонун ёки норматив актнинг ўзида, уларнинг орқага қайтиш кучи кўрсатилган бўлса; иккинчиси, агар қонунда қилинган хатти-ҳаракат учун жазо қўллаш тўхтатилган бўлса ёки жазони енгиллаштириш кўзда тутилган бўлса, қонун орқага қайтиш кучига эга. Қонун ва бошқа норматив-ҳуқуқий актлар қуйидаги уч асосга кўра ўз амал қилишини тўхтатади: а) норматив актнинг амал қилиши белгалаб қўйилган муддат тугаган бўлса; б) давлат ваколатли органининг норматив актни бекор қилиш тўғрисида қарори бўлса ёки эскисининг ўрнига келаётган янги қабул қилинган норматив актда бу ҳақда кўрсатилган бўлса; в) илгари амалда бўлган норматив актни алмаштирувчи янги норматив акт қабул қилинса. Одатда, эскирган норматив актни бекор қилиш ёки кучини йўқотган деб топиш ҳақида махсус қарор қабул қилинади. 3. Норматив актларнинг ҳудудда, маконда ҳаракатланиши Давлат суверенитети тамойилига биноан норматив-ҳуқуқий актлар давлатнинг бутун ҳудудида ҳаракатда бўлади. Давлат ҳудудига қуйидагилар киради - ер майдони, ер ости, ички ва ҳудудий сувлар, ер ва сув ҳудуди устидаги ҳаво макони, элчихоналарнинг, ҳарбий кемалар, парвоз этувчи кемалар (аппаратлар) ҳамда очиқ денгазда сузувчи кемачарнинг ҳудудлари. Норматив актлар амал қилинишининг ҳудудий кўламлари давлат юрисдикцияси билан чамбарчас боғлиқ. Баъзан хорижий мамлакат қонунчилиги муайян давлат ҳудудида амал қилиши мумкин. Бироқ, бунинг учун бу икки давлат ўртасида улар

қонун ҳужжатларининг ўзаро бир-бирининг ҳудудида амал қилиши ҳақида шартнома бўлиши шарт. Халқаро шартномалар норматив актларнинг экстерриториал ҳаракатини ҳам назарда тутиши мумкин. Яъни, бир давлатнинг қонунлари ўз ҳудудидан ташқарида ҳам амал қилади (бир давлат қонунларининг бошқа давлат ҳудудида бўлган ўз фуқаролари ва ташкилотларига нисбатан қўлланилиши). Федератив давлатларда федерал қонунлар бутун иттифоқ ҳудудида, федерация субъектларининг қонунлари эса уларнинг ўз ҳудудларидагина ҳаракатланади. Кўпчилик давлатларнинг қонунчилигида коллизион меъёрлар мавжуд. Булар низоли вазият вужудга келганда қўлланилади. Масалан, тенг кучли ҳуқуқий актлар тўқнашиб қолганда, шунингдек турли даврда чиқарилган актлар ёки ҳар хил ҳажмдаги актлар ёхуд турли идоралар томонидан ўрнатилган актлар ўзаро зид келиб қолганда коллизион нормалар ишга солинади. Давлатнинг турли маъмурий-ҳудудий бўлаклари учун чиқарилган актлар ўртасида ҳам ўзаро қарама-қаршилик келиб чиқиши мумкин. Аксарият ҳолларда бундай низолар суд орқали ҳал этилади. 4. Норматив актларнинг шахсларга нисбатан ҳаракатда бўлиши Ҳуқуқий қоидаларнинг вазифаси улар татбиқ этилиши лозим бўлган муносабатларни, ташкилотларни ва кишилар доирасини аниқдаб беришдан иборат. Ўзбекистон Республикасининг қонунлари ва бошқа ҳуқуқий актлари мамлакатнинг барча фуқароларига, давлат идораларига, сиёсий партиялар, жамоат бирлашмалари ва диний ташкилотларга нисбатан амалда бўлади. Ўзбекистон Конституцияси, қонунлар ва бошқа норматив актлари мамлакатда яшовчи, вақтинча келиб-кетувчи ажнабий фуқароларга ҳам татбиқ этилади. Тар-тибга солиниши лозим бўлган муносабатлар ва хорижий давлатлар билан тузиладиган шартномаларнинг мазмунига қараб, юқорида кўрсатилган умумий қоидалардан айрим ис-тиснолар мавжуд. Масалан, Ўзбекистон Республикасида яшайдиган чет эл фуқаролари судга мажбурий тартибда кўрсатма бериш учун келтирилган бўлса, аммо у дипломатик иммунитет (дахлсизлик) ҳуқуқидан фойдаланадиган бўлса, бундай шахсларнинг хатти-ҳаракатлари дипломатик воситалар билан ҳал қилинади. Ўзбекистоннинг айрим қонун нормалари хорижий давлат фуқароларига қўлланилмайди. Масалан, улар бизда сайлов ҳуқуқига эга эмаслар; қуролли кучлар сафида хизмат қилиши ва ҳуқуқни муҳофаза этувчи давлат идораларида ишлаши мумкин эмас. Ўзбекистон Республикасининг қонунлари бизнинг чет давлатларда турган (доимий ишловчи, турист, хизмат сафарида бўлган) сруқароларимизга нисбатан ҳам қўлланилади.

Масалан, чет элда жиноят содир этган Ўзбекистон фуқароси хорижий қонунчилик билан жавобгар бўлишидан ташқари, Ўзбекистон Жиноят кодекси билан ҳам жавобгар қилинади. 6 . Норматив-ҳуқуқий актларни тизимлаштириш Жўшқин қонунчилик ва ҳуқуқ ижодкорлик фаолияти натижасида мамлакатда катта ҳажмдаги норматив-ҳуқуқий актлар мажмуи ҳосил бўлади. Уларни қамраб олиш, ўрганиш ва қўллаш учун норматив актларни батартиблаштириш, гуруҳлаштириш, яъни тизимлаштириш зарурияти туғилади. Тизимлаштиришнинг мақсади ҳуқуқий ҳужжатларни тартибга солиш, бир тизимга келтириш, уларни фойдаланиш учун қулай қилиб (муайян бўлим, рукнлар асосида таснифлаб) жойлаштиришдан иборат. Норматив-ҳуқуқий актларни тизимлаштириш - амалдаги қонунчилик ҳужжатларини батартиблаштиришга, тизимлаштиришга қаратилган махсус фаолиятдир. Ҳуқуқий адабиётда тизимлаштиришнинг қуйидаги икки анъанавий тури - кодекслаштириш ва инкорпорация ҳақида гапирилади. Кодекслаштириш - қонунчилик ҳужжатларини тизимлаштиришнинг энг юқори шаклидир. Мазкур амал туфайли қонунчилик тармогадан муҳим ҳуқуқий нормаларни мантиқий бирлаштирувчи мажмуий ҳужжат (кодекс) вужудга келтирилади. Кодекслаштиришда норматив-ҳуқуқий актлар шунчаки, оддийгина тўплаб бирлаштирилмайди, балки ҳуқуқий тизимнинг умумий принципларидан келиб чиқиб, тармокдаги барча норматив материал ички мутаносиб бир бутун ва илмий тизимлаштирилган ягона акт кўринишида баён этилади. Кодекслаштириш - амалдаги қонунчилик нормаларини чуқур ва ҳар томонлама қайта ишлаш ҳамда лозим бўлса, унга жиддий ўзгартишлар киритиш орқали янги, мажмуий, тизимлаштирилган норматив-ҳуқуқий акт яратишдир. Кодекслаштиришнинг муҳим хусусияти ва инкорпорациядан фарқи шундаки, у фақат ҳуқуқ ижод этувчи идора томонидан амалга оширилади. Шу жиҳатдан у ҳуқуқ ижодкорлигининг бир тури ҳисобланади. Кодекслаштиришда норматив актнинг мазмуни ўзгара-ди, яъни: эскирган ҳуқуқий норма бекор қилинади, янгиси яратилади; кўпчилик нормалар қайта баён қилинади; норма-лар ўртасидан қарама-қаршиликлар, такрорлашлар ҳамда ҳуқуқцаги камчиликлар бартараф этилади.

Кодекс - муайян ҳуқуқ (қонунчилик) соҳасидаги устувор нормаларни ифода этувчи, мужассамлаштирувчи қонундир. У катта микдордаги турли хил нормаларни қамраб олса ҳам, ички мувофикликка эга бўлган ягона бир бутун актдир. Унинг таркибий қисмлари (нормалар, институтлар) ўзаро узвий алоқадор бўлиб, муайян тизим тарзида жойлаштирилади. Анъанага кўра, қонунчилик соҳаларида уйғунлапггирувчи ва бошқарувчи фаол марказ ролини тегишли кодекслар ўйнай-ди. Кодекс оддий қонундан ўзининг мукаммаллиги, сайқал топганлиги, барқарорлиги билан фарқ қилади. Агар муайян қонунчилик соҳасида бир вақтнинг ўзида кодекс ва бир неча қонун ҳужжатлари мавжуд бўлса, улар ичида кодекс юридик кучи ҳамда тартибга солиш имконияти жиҳатидан устунлик қилади. Кодекслар ички мантиқининг пишиклиги, нормала-рининг ўзаро мувофиклаштирилганлиги билан ажралиб туради. Кодекслаштирилган актлар ўзининг ҳуқуқий тартибга солувчи таъсир кучини ва аҳамиятини узоқ муддат давомида саклаб қолади. Кодексдан ташқари кодекслаштирилган актларнинг устав ва низом шакллари мавжуд. Улар ўз мазмуни ва вазифа-сига биноан бир-биридан фарқ қилади. Устав - бошқарувнинг у ёки бу соҳасидаги муайян идо-ра, вазирлик ва ташкилотлар фаолиятини тартибга солувчи нормаларни ўзида акс эттирувчи кодекслаштирилган акт- дир. Масалан, темир йўл транспорти Устави; Қуролли Кучларнинг интизомий устави ва ҳоказо. Низом - муайян давлат тузилмаларининг (жамоат бирлашмаларининг) ташкил этилиш тартибини, тузилиши, вазифаси, функциялари ва ваколатларини белгиловчи мажмуий кодекслаштирилган акт. Низом - кодекслаштирилган актнинг энг кенг тарқалган тури. У муайян ҳуқуқ ижодкорлик органи ёки ваколатли мансабдор шахс томонидан тасдиқланади. Энг аҳамиятли соҳаларга тегашли ва юридик кучи юқорироқ бўлган низомлар респуб-лика Президенти, Олий Мажлиси ва Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдикяанади. Масалан, «Ўзбекистон Республикаси Президенти Девони тўғрисидаги низом» - мамлакат Президенти томонидан, «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қўмита ва комиссиялари тўғрисида низом» - Олий Мажлис томонидан, «Уй эгаларининг ўзини ўзи бошқариш жамоат органлари - Уй-жой эгалари Кенгашлари тўғрисидаги Низом» - Вазирлар Маҳкамаси қарори билан тасдикланган ва ҳоказо. Инкорпорация - тизимлаштиришнинг бир тури бўлиб, бунда қонунлар, фармонлар, ҳукумат қарорлари, фармойиш-лар ва бошқа норматив-ҳуқуқий актларнинг мазмунига ҳеч қандай ўзгариш киритилмасдан алфавит, хронологик, мавзу бўйича ва бошқа тарзда тизимга солиб нашр этилади.

Қонунларни инкорпорация қилиш орқали тизимлаштириш деярли барча давлатларда амалга оширилади. Улар кўп жилдли қилиб нашр этилиб, қонунларнинг чиқарилган вақ- тига қараб (хронологик), алфавит тартибида ва бошқа сифат ҳамда белгиларига қараб жойлаштирилади. Ўзбекистон Республикасининг Адлия вазирлиги Мустақилликнинг дастлабки кунларидан бошлаб чиқарилган қонунларни «Ўзбекистон Республикасининг янги қонунлари» деган кўп жилдли хронологик тўплам сифатида нашр этиб келмокда. Инкорпорациянинг уч тури мавжуд: а) расмий инкорпорация - қонунчилик актларини уларни чиқарган органлар томонидан тўплам ва мажмуа шаклида тизимл аштириш; б) норасмий инкорпорация - бунда тизимлаштирилган тўпламлар тузиш унга махсус ваколати бўлмаган идора ва ташкчлотлар томонидан амалга оширилади (масалан, юридик нашриётлар томонидан ёки илмий-тадқиқот муассасалари томонидан тизимлаштириш); в) официоз инкорпорация - қонунчилик актларининг уларни тизимлаштириш ваколатига эга бўлган идоралар томонидан тўплам ё мажмуа килиб чиқарилиши (одатда, бундай тизимлаштириш Адлия вазирлиги томонидан амалга оширилади). Қонунлар мажмуини тузиш, қонунлар ва бошқа муҳим норматив-ҳуқуқий актларни тўплаб, қатъий тартиб асосида мавзули (предметли) тизимлаш - инкорпорациянинг энг юқори кўринишидир. Конституция асосида мамлакат қонунлари мажмуини тайёрлаш ва чоп этиш қонунлар мазмунини аҳолига етказиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини қўриклашни кучайтириш, давлат ва жамият ҳаёти ҳуқуқий негазини мустаҳкамлашга, омманинг ҳуқуқий маданиятини юксалтиришга хизмат қилади. Норматив-ҳуқуқий актларни жамлаш (консолидация қилиш) усули қонунчиликни тизимлаштиришга яқин тура-ди. Қонунчшшкни жамлаш норматив-ҳуқуқий актларни ти- зимлаштиришдан олдин, дастлабки босқич сифатида майдонга чиқади. Бунда у ёки бу масалага оид ҳуқуқий актлар тўпланади, бирлаштирилади ҳамда умумлаштирилади. 7. Ҳуқуқ ижодкорлигида юридик техника масалалари

Ҳуқуқ ижодкорлига жараёнида ваколатли мутасадди идоралар ва шахслар муайян тамойилларга, қоидаларга риоя этишлари лозим. Ҳуқуқий адабиётларда ва юридик амалиётда «юридик техника» деган тушунча кенг қўлланилади. Юридик техника - норматив-ҳуқуқий актлар лойиҳасини тайёрлаш, уларни расмийлаштириш, нашр этиш ва тизимлаштириш қоидалари (тартиби, таомили) йигандисидир. Авваламбор, юридик техника - ҳуқуқни ташқи ифодалаш қовдалари, аксарият ҳолларда ҳуқуқий маданиятнинг энг оддий (элементар) талаблари йиғиндиси ҳисобланади. Масалан, ҳуқуқни расмий ифодалашнинг асосий талаблари қуйидаги-лар: ҳуқуқ нормаларининг барчага тушунарли бўлиши; ибо-раларнинг аниқ, содда ва қатъий маъноли бўлиши; аҳоли савиясига мос юридик андозалар (конструкциялар)дан фойдаланиш; юқори турувчи идоралар актидаги қоидаларни так-рорлайвермаслик; узундан-узун, ғализ жумлалар тузмаслик ва ҳоказо. Норматив актларнинг ички тузилиши ва баёни қуйидаги талабларга жавоб бериши керак: ҳуқуқий қоидалар баёнининг мантиқий узвийлик ва собит кетма-кетликда бўлиши; норматив-ҳуқуқий актга киритилган қоидаларнинг ўзаро мутаносиб ва бир турли бўлиши; норматив актни мақсадли тарзда рукнларга бўлиш, унинг бўлим, боб ва моддаларини номлаш; норматив актнинг таркибий кисмлари ўртасида қарама-қаршиликларнинг бўлмаслиги; қонунчиликнинг битта соҳасига кирувчи актлар ўртасида ўзаро мутаносибликнинг мавжуд бўлиши ва ҳоказо. Юридик техниканинг ёрқин намуналаридан, кенг тарқалган турларидан бири қонунчилик техникасидир. Қонун-чилик фаолиятининг сифати, самарадорлиги ва батартиб ташкиллаштирилиши, уюштирилиши кўп жиҳатдан қонунчилик техникасига боғлиқ. Юқори даражадаги қонунчилик техникасининг зоҳир бўлиши жамиятда шаклланган ҳуқуқий маданият даражасини, ҳуқуқ ва қонунга ҳурматни ифодаловчи кўрсаткичлардан биридир. Қонунчилик техникасини ҳуқуқий актларни расмийлаштириш усули (йўл- йўриқпари) сифатида талқин қилиш норматив актларнинг тили ва услуби, тузилиши, ҳуқуқий қоидаларни шакллантириш ҳамда баён этиш масалаларини чуқур ўрганиш учун зарурий асос бўлиб ҳисобланади. Ҳуқуқий адабиётда кенг тарқалган фикрга кўра, қонунчилик техникаси - норматив актлар лойиҳасини шаклан ифода этиш, баён этиш усул ва услублари, шунингдек улар-ни тайёрлаш ишларини ташкил этиш қоидаларини қамраб олувчи комплекс тушунча бўлиб, унда ҳуқуқий актлар лойиҳаларини тайёрлашнинг ташкилий-техникавий методлари ва уларни расмийлаштиришнинг методологик усуллари уз-вий бирикиб кетган.

Ўзбекистон Республикасида амалга оширилаётган қонунчилик фаолияти тажрибасидан келиб чиққан ҳолда қонунчилик техникасига шундай таъриф бериш мумкин: қонунчилик техникаси - норматив-ҳуқуқий актдар лойиҳаларини тайёрлашнинг ҳуқуқ ижодкорлиги амалиётига таянувчи ва назарий жиҳатдан чуқур мушоҳада этилган қоидалари ва усуллари тизими бўлиб, у норматив-ҳуқуқий қоидалар шакли - мазмунига тўла ва айнан мувофиқ бўлишини, норматив материални тушунарли, оддий ҳамда осон илғаш, кузатиб боришга имкон беришини, тартибга солинадиган масалаларни бекаму кўст қамраб олинишини таъминлайди. Қонун-чилик техникаси қоидаларини шакллантиришда табиий- техникавий фанлар, ҳуқуқшунослик илмининг ютуқчари билан бир қаторда тилшунослик, информатика назарияси каби бошқа фанлар ҳам муҳим манба бўлиб ҳисобланади. Ҳуқуқий адабиётларда қонунчилик техникаси нуқтаи назаридан норматив-ҳуқуқий актлар лойиҳаларига қўйилади-ган энг умумий талаблар муфассал ёритилган11. Қонунчилик техникаси талаблари ва қоидаларига амал қилиш туфайли қуйидаги афзалликларга эришилади: - муайян ижтимоий муносабатлар тўла-тўкис норматив тартибга солинади, бу борадаги бўш жиҳатлар ва ҳуқуқий қоидалар баёнидаги камчиликлар бартараф этилади; - ҳуқуқий тартибга солиш конкретлашади ва аниқ белгиланади; - ҳуқуқий актга киритилган норматив қоидаларнинг мантиқий изчиллиги ҳамда узвий алоқадорлиги таъминланади; - норматив акт мазмунида ва бутун қонунчилик тизимида қарама-қаршилик истисно этилади; ўз аҳамиятини йўқот-ган ва эскирган актларни ўз вақтида бекор қилиш имконияти яратилади; - бир тоифа ижтимоий муносабатларни тартибга солув-чи ҳуқуқий актлар сони кескин қисқаради; норматив материалдан фойдаланиш, уни бир тизимга солиш осонлашади; - ҳуқуқий қоидатар баёни қатъий ва бир усулда ифода этилади; - ҳуқуқий-норматив акт тилининг равон, аниқ, тушунарли бўлишига, ҳуқуқий ибораларнинг бир маънода қўлланилиши ва англанишига эрилилади. Қонунчилик техникасининг муҳим аҳамиятга молик жиҳатларидан яна бири қонуннинг тили, ифода услуби масаласидир. Қонунчилик тили - давлат ҳокимияти ўз фуқаролари билан алоқа боглайдиган расмий тилдир. Айнан тил воситасида давлатнинг иродаси, у юритаётган сиёсатнинг мазмуни ва моҳияти халққа етказилади12.

3 «Қонун» категорияси ижтимоий ва табиий фанлар томонидан кенг кўлланилади. Хусусан, турли илмий адабиётларда «фалсафа қонунлари», «иқтисодий қонунлар», «табиат крнунлари», «ижтимоий тараққиёт қонунлари» каби тушунчалар тез-тез учраб туради. Шулар қаторида «юридик қонунлар» ибораси ҳам ишлатилади. Булар турли фанларга тааллуцли бўлишига қарамасдан, уларни бирлаштирувчи умумийлик мавжуд. Шунга кўра «қонун»нинг умумий универсал таьрифини бериш мумкин. Қонун -табиат ва жамиятдаги воқеа, ҳодиса ҳамда жараёнлар ўртасидаги муносабатдир, шунингдек уларнинг ички энг муҳим, зарурий, барқарор ва такрорланиб турувчи алоқаси, богланиши ва ўзаро таъсиридир. Қонун - ҳодисаларнинг ички алоқадорлиги ва ўзаро бир-бирига сабабчилиги. Қонун тушунчаси моҳият тушунчасига яъин туради. Қонунни ббилш ҳодисадан моҳиятга ўтишни назарда тутади. Қонун тасодифиятнинг эмас, балки заруриятнинг ифодасидир. Қонунлар объекти характерга эга. Қонунларни табиатга инсонлар эмас, аксинча табиат инсониятга беради. Ижтимоий турмуш, тараққиёт қонунларнинг асосий манбаидир. «Қонун муҳим муносабатдир», «моҳиятларншг муносабати ёки моҳиятлар ўртасидаги муносабатдир».

Адабиётлар: 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти. Хабарнома. 1993. № 10, 20-бет. 2 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, 1993йил, апрел, №172. 3 Ўзбекистон Республикаси Президенти. Хабарнома, 1993, № 10, 45-бет. 4 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳсамасининг қарорлари, 1993йил июн, № 290. 5 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тў¦рисида Қонун. Ўзбекистон 6, Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1993, № 5, 202-модда. 7 Одилқориев X, Т. Ўзбекистон Республикасида қонун чиқариш жараёни. - Т,: 8 . www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ҳуқуқ ижодкорлиги ( Хукук ижодкорлиги )

Ҳуқуқ ижодкорлиги 2

Қонун ижодкорлиги жараёни босқичлари

Қонун ижодкорлиги фаолиятини ҳамда жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш ишида иштирок этиш

Хукук нормаси