Халқаро оммавий ҳуқуқнинг асосий тамойиллари - Huquqshunoslik - Referatlar

Халқаро оммавий ҳуқуқнинг асосий тамойиллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132.5 KB

Ko'chirib olish

Х алқаро оммавий ҳуқуқнинг асосий тамойиллари Режа : 1. Халқаро оммавий ҳуқуқнинг асосий тамойиллари тушунчаси. 2. Асосий тамойилларни таснифлаш. 3. Тинч тотув яшаш тамойили. 4. Халқаро тинчлик ва хавфсизликни сақлашга бевосита тааллуқли тамойиллар. 5. Халқаро ҳамкорликнинг умумий тамойиллари.

1. Халқаро оммавий ҳуқуқнинг а сосий тамойиллари тушунчаси. Юқорида айтилганидек, халқаро ҳуқуқ тамойиллари меъёрий актларга эга бўлиб, тамойиллар ва меъёрлар ўртасидаги фарқ шартлидир. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойиллари халқаро муносабатларнииг асосий муаммоларини ҳал этиш учун энг кўп аҳамиятга эга бўлган кўпчилик тан олган, меъёрлар сифатида белгилаш мумкин. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ реакцион ёки «классик» ҳуқуқдан, энг аввало, ўзининг асосий тамойилларидан фарқ қилади. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқининг асосий тамойиллари, аввало, БМТ Низомида мустаҳкамланган. Лекин айримлари Низомда жуда қисқа баён этилади. Шунинг учун ривожланган давлатлар ташаббуси билан БМТдан айрим тамойилларнинг мазмунини таърифлаш ишлари амалга оширилади. Бу ишлар БМТ Бош Ассамб леяси томонидан 1970 йил БМТ Низомига биноан дав латлар ўртасида яхши қўшничилик муносабатлари ва ҳамкорликка тааллуқли халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги Декларацияни қабул қилиш билан якунлайди. Декларацияда қуйидаги тамойиллар ифодаланган: 1) куч ишлатмаслик ва куч билан таҳдид қилмаслик тамойили; 2) халқаро низоларни тинч йўл билан ҳал қилиш тамойили; 3) давлатларнинг ички компетенциясига кирувчи ишларга аралашмаслик тамойили; 4) давлатларнинг бир-бирлари билан Низомга биноан ҳамкорлик қилиш мажбурияти; 5) халқларнинг тенг ҳуқуқлилиги ва ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи тамойили; 6) давлатларнинг Низомга биноан ўзлари қабул қилган мажбуриятларини виждонан бажариш тамойили; 7) давлатларнинг суверен тенглиги ҳуқуқи тамойили.

Бу албатта, халқаро ҳуқуқ фақат еттита асосий тамойил мавжудлигини билдирмайди. Декларация ўз олдига халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойиллари тўла сонини бериш вазифасини ҳам қўймаган эди. Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик тўғрисида 1975 йили Хельсинкида ўтган Умумевропа Кенгаши Якунловчи актида 10 асосий тамойил таърифлаб берилган. Юқори эслатилган 7 тамойилга чегараларнинг дахлсизлиги, давлатларнинг ҳудудий бутунлиги, инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳурматлаш тамойиллари қўшилди. Лекин халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойиллари булар билангина чекланмайди. Ҳали ҳозирги замон халқаро ҳуқуқнинг барча асосий тамойилларини ўзида ифодалаган халқаро ҳужжат йўқ. Халқаро муносабатларнинг жамият ҳаётидаги мавқеи ошаётган ва янги, ҳаётий муҳим умумбашарий муаммолар юзага келаётгаплиги халқаро ҳуқуқ асосий тамойиллари миқдорининг кўпайишига олиб келмокда. Масалан, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш муаммосининг халқаро аҳамияти ошиб бораётганлиги муносабати билан халқаро ҳуқуқда ғоят муҳим тамойил—атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тамойили пайдо бўлади. Халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойиллари тушунчаси муносабати билан «Давлатларнинг асосий ҳуқуқлари ва мажбуриятлари» концепциясини эслатиб ўтиш зарур. БМТ халқаро ҳуқуқи комиссияси Бош Ассамблея топшириғига биноан 1949 йили 14 моддадан иборат давлатларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари Декларацияси лойиҳасини ишлаб чиқди ва тақдим этди. У Бош Ассамблеяда узил-кесил маъқулланмай давлатларга кўриб чиқиш учун жўнатилди. Уни озчилик давлатларгина кўриб чиқди ва Бош Ассамблеяга ўз мулоҳазаларини тақдим этди. Шунинг учун Бош Ассамблеяда бу масала бошқа кўрилмади. Халқаро ҳуқуқ субъекти бўлган давлатларнинг асосий ҳуқуқ ва мажбуриятлари халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойиллари билан белгиланади.

2. Асосий тамойиллар ни классификац и ялаш Ижтимоий-иқтисодий тузумлар ўртасидаги қарама-қаршиликлардан иборат бўлган ҳозирги замон умумий халқаро ҳуқуқнинг маркази турли ижтимоий тузумдаги давлатларнинг тинч-тотув яшаш тамойилидан иборат. Бошқа асосий тамойилларни шартли равишда икки тоифага б ў лиш мумкин. 1. Халқаро тинчлик ва хавф с изликни са қ лашга бевосита таа л лу қли тамойиллар : а) Куч ишлатмаслик ёки куч билан таҳдид қ илмасли к; б) давлатларнинг ҳ удудий бутунлиги; в) чегараларнинг дахлсизлиги; г) халқаро низоларни тинч йўл билан ҳ ал этиш; д) қур олсизланиш; 2. Халқаро ҳамкорликнинг умумий тамойиллари: а) давлатларнинг суверен тенглиги; б) ички ишларга аралашмасли к; в) миллатлар ва халқларнинг тенг ҳуқуқлилиги ва ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи; г) давлатларнинг ҳамкорлиги; д) инсон ҳуқуқ л арини ҳурмат л аш; е) хал қ аро мажбуриятларни виждонан бажариш . Асосий тамойиллар давлатлар ўртасида яхши қўшничилик муносабатларини ривожлантириш ҳамда тинчликни мустаҳкамлаш ва халқаро кескинликни юмшатишнинг юридик базаси бўлиб хизмат қилади. 3. Тинч-тотув яшаш тамойили. Тинч-тотув яшаш тамойили икки хил таърифда қўлланилади: а) турли и ж тимоий тузумдаги давлатларнинг тинч-тотув яшаш тамойили ;

б) давлатларнинг сиёсий, ижтимоий-иқтисодий тузумлардаги фарқларига қарамай тинч-тотув яшаш тамойили. Халқаро ҳужжатларда одатда иккинчи таъриф кенг ишлатилади. «Тинч-тотув яшаш» атамаси халқаро ташкилотларнинг Низомида қўлланилмаса ҳам бутун Низом матнида қизил ип бўлиб ўтади. Давлатлар «бир-бирига чидам, сабр-матонат ва биргаликда яшашга интилишлари, жаҳонда бир-бирлари билан яхши кўшничилик қилишлари», «миллатлар ўртасида дўстона муносабатларни ривожлантириш» кераклиги таъкидланади. «БМТ, — дейилади Низомда,—умумий мақсадларга эришишда миллатларнинг биргаликда ҳаракати учун марказ бўлиши керак».. 70- йилларда «Тинч-тотув яшаш» тамойили атамаси БМТ, минтақавий ва икки томонлама халқаро ҳужжатларда тобора тез-тез қўлланадиган бўлиб қолди. Бу халқаро ҳуқуқнинг бошқа икки муҳим тамойили барқарорлигини кўзда тутади. Булар куч ишлатмаслик ва куч билан таҳдид қилмаслик суверенитетни ҳурматлаш, ички ишларга аралашмаслик ва бошқалардир. У умумий шаклда юқорида санаб ўтилган тамойиллар мазмунини ифодалайди. Бу тамойил турли ижтимоий тузумдаги Давлатлар ўртасидаги қарама- қаршиликларга қаратилган сиёсат ўтказишни тақиқлайди. Тинч-тотув яшаш тамойиллари тўғрисидаги тушунча кенг бўлиб, у турли ижтимоий тузумдаги давлатлар ўртасидаги муносабатларнинг умумий тавсифига яқиндир. 4. Халқаро тинчлик ва хавфсизликни сақлашга бевосита тааллуқли тамойиллар а) Куч ишлатмаслик ёки куч билан таҳдид қ илмасли к тамойили. Агрессив урушларни тақиқлаш ва урушларнинг жинояткорона руҳи ғоялари Миллатлар Лигасинииг бир қатор ҳужжатларида, хусусан 1923 йил Миллатлар Лигаси Ассамблеясида қабул қилинган ўзаро ёрдам тўғрисидаги шартнома лойи ҳ асида (бу шартнома лойи ҳ аси лойи ҳ алигича қолиб кетди), 1927 йилти Миллатлар Лигаси Ассамблеям си қабул қилган агрессив урушлар

т ўғр исидаги Декл а рацияда ў з ифодас ини топди. Бу ҳужжатларда агрессив урушлар халқаро жиноят сифатида классификация қилинган. 1928 йил 27 августда миллий сиёсат қуроли сифатида урушлардан воз кечиш тўғрисидаги Париж шартномаси (Бриан Келлог пакт и ) кўп томонл а ма бири н чи халқаро шартнома бўлди. Қ арорлардаги айрим чалкашликларга қарамай , бу шартнома ў зида агрессив урушни тақи қ лаш ғоясини мужассамла ш тирган эди. Мазкур шартноманинг моддаси шундай фикрни ў зида ифодалаган: “ Бообр ў шартлашувчи томонлар ўзлари мансуб бўлган халқ л ар номидан тантанали баёнот берадиларки : улар халқаро низоларни бартараф этиш учун урушга мурожаат қилишни қ оралайдилар ва уларнинг ўза ро мунос а батларида ундан миллий сиёсий қуроли си фатида воз кечадилар ” . 2-модда шартнома қ атнашчиларининг ў з келишмовчиликларини тинч воситалар орқа ли қайд этиш мажбуриятини кўзда тутади. Агрессив урушни тақиқлаш тамойили Нюренберг ва Токио халқар о ҳарбий трибуналларида қабул қилинган Низомларда ўзининг янада такомилини топади. Бу трибуналларда агрессив урушнинг ў зигина эмас, балки уларни тайёрлаш ва халқаро ҳу қ уқ билан та қ иқла н ганлиги таъкидланади. 1946 йил 11 декабрда БМТ Бош Ассамблеяси қабул қилган резолюциясида Нюренберг халқаро трибунали Низоми ва ҳукмида баён этилган тамойиллар амалдаги хал қ аро ҳуқуқ тамойилларига айланганл и ги қа йд этилди. Низом куч ишлатмаслик ва куч билан таҳдид қилмаслик тамойилини ривожлантиришда янги муҳи м босқич бўлади. Низом агрессив урушни тақиқлаш билан кифояланмайди. Шунингдек куч билан таҳдид қилиш ва халқаро муносабатларда куч и ш латишни ҳам тақиқлади. Низомнинг 2- модда 4-бандида шундай дейилади: БМТ нинг барча аъзолари ўзининг халқаро муносабатларида куч ишлатиш ёки бирон-бир давлатнинг ҳудудий дахлсизлиги ёки сиёсий мустақиллигига қарши, шунингдек мақсадларига мо с бўлмаган бирон-бир тарзда куч ишлатишдан тийилади.

Давлатларнинг дўстона муносабатлари ва ҳамкорлигига тааллуқли халқаро ҲУҚУҚ , тамойиллари тўғрисидаги Декларация, 1970—1974-йилларда тегишли равишда БМТ Бош Ассамблеяси томонидан қабул қилинган агрессияни аниқлаш, шунингдек Европада хавфсизлик ва ҳамкорликка бағишланган 1975 йилги Умумевропа кенгашининг Якунловчи акти ҳозирги пайтда куч ишлатмаслик ва куч билан таҳдид қилмаслик тамойилини энг нуфузли тарзда баён этиб берди. Куч ишлатмаслик ва куч билан таҳдид қилмаслик тамойилининг асосий мазмуни—агрессив урушни тақиқлаш, яъни давлатлар ўртасидаги муносабатларда урушни тақиқлашдан иборатдир. «Агрессив уруш, — дейилади Халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги Декларацияда, — тенгликка қарши жиноятдир. У шундай урушни танлаган давлат учун жиддий жавобгарлик туғдиради. Юқорида келтирилган ҳужжатлардан шу нарса келиб чиқадики, унда хусусан, қуйидагилар тақиқланади: 1) куч билан таҳдид қилиш ёки бошқа давлатга нисбатан тўғридан-тўғри ёхуд нисбатан куч ишлатиш; 2) мавжуд чегараларни бузиш ёки халқаро низоларни ҳал қилиш учун куч билан таҳдид қилиш ёки куч ишлатиш; 3) куч ишлатиш билан репрессия ўтказиш (бундай тақиқланган ҳаракатга, чунончи «тинч қамал» деб номланувчи, яъни тинчлик вақтида қуролли кучлар томонидан бошқа давлатларнинг портларини қамал қилиш киради); 4) қуролли тўдалар билан бирга ёлланганлар ташкилотини тузиш ёки шундай ташкилотни тузишни рағбатлантириш (Ангола ва Афғонистонга қуролли тўдаларни жўнатиш); 5) бошқа давлатда фуқаролик уруши "ёки террористик актларни ташкил этиш, унга ёрдам кўрсатиш ёки шундай актларда иштирок этиш ёхуд ўз ҳудудида шундай актларни амалга оширишга қаратилган ташкилотчилик

фаолиятини хаспўшлаш (агар бундай актлар куч билан амалга оширилса ва уни қўллаш билан боғлиқ бўлса); 6) БМТ Низомини бузган ҳолда куч ишлатиш натижасида давлат ҳудудида ҳарбий оккупация қилиш; 7) куч билан таҳдид қилиш ёки уни қўллаш натижасида бошқа давлатнинг ҳудудини эгаллаш (бундай қоидани бузишга Исроилнинг босиб олинган араб ҳудудларини оккупация қилиши мисол бўлади); 8) халқларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш, эркинлик ва мустақиллик ҳуқуқларидан маҳрум қилишга қаратилган ҳаракатлар. 1970 йилда қуролли агрессияни аниқлаш даражаси халқаро ҳуқуқ томонидан кучдан қонунсиз фойдаланиш нинг энг жиддий ва хавфли шакллари бўлган ҳолатларни белгилаб беради. Уларга, хусусан, юқорида, 2- ва 7-бандларида кўрсатилган куч ишлатиш ҳаракатлари киради. Куч ишлатиш ёки куч билан таҳдид қилиш тамойили билан боғлиқ халқаро ҳуқуқнинг энг муҳим меъёрларидан бири ўз тақдирини ўзи белгилашга бўлган ҳуқуқдир. Бу БМТ Низомининг 51-моддасида қуйидагича таърифланган: «Мазкур Низом ташкилот аъзосига қуролли ҳужум юз берган тақдирда якка тартибда ёки коллектив бўлиб ўз-ўзини мудофаа қилишга бўлган ажралмас ҳуқуқи бирон-бир даражада таъсир кўрсатмайди». Ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи биринчи бўлиб куч ишлатишни тақиқлашни билдирувчи тамойилни амал қилишидан истисно деган гaп эмас. Ўз-ўзини ҳимоя қилиш ҳуқуқи бошқа давлат томонидан қуролли куч ишлатилган тақдирда жавоб ҳаракатларини амалга ошириш ҳуқуқини ўзида ифодалайди. БМТ Низомининг 51-моддасида бундай қуролли кучларни ўз- ўзини мудофаа қилиш сифатида белгиланади. БМТ Низомига кўра, ҳозирги замон халқаро ҳуқуқига биноан давлат ёки давлатлар бошқа бир давлатга нисбатан фақат қуйидаги ҳолатларда қуролли кучларни қўллашлари мумкин: а) тинчликка таҳдидни бартараф этиш ёки унинг олдини олиш агрессия актини бузиш ёки тинчликнинг бошқа жиҳатдан бузилишига чек қуйиш учун

Хавфсизлик Кенгаши қарори бўйича амалга оширилаётган тадбирларда иштирок этиш мумкин; б) қуролли ҳужум юз берган тақдирда якка ҳолатда ёки жамоа бўлиб ўз- ўзини ҳимоя қилиш. Бу ҳолатда давлат агрессор давлатга қарши якка ўзи ёки бошқа давлатлар билан иттифоқда ҳаракат қилиши мумкин. Бунга қўшимча қилиб шуни айтиш мумкинки, мустамлака ва қарам мамлакатлар халқларининг тегишли мамлакат ёки ҳудуд халқларига ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқини амалга ошираётганда ҳалақит бераётган метрополияга қарши қуролли куч ишлатишга мурожаат қилиш ҳуқуқини мустаҳкамлайди. Қуролли кучни шу тариқа қўллаш ҳам қонуний, ҳам ўз- ўзини ҳимоядан иборат. Бу қоида умумий шакл БМТ Низомидан келиб чиқади ва кўпгина халқаро ҳужжатларда, хусусан Ҳиндихитой бўйича 1954 йилги Женева битими, БМТ Бош Ассамблеясининг кўплаб резолюциялари ва, айниқса, 1970 йилги халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги Декларацияда ўзининг конкрет ифодасини топди. Табиийки, куч ишлатмаслик тамойили давлат ичида рўй бераётган воқеаларга тааллуқли эмас. Зеро, халқаро ҳуқуқ ички давлат муносабатларини тартибга солмайди. Куч ишлатмаслик тамойилининг таркибий қисми урушни ташвиқот қилишни тақиқлашдан иборат. Буни мустақил меъёр сифатида қараб чиқиш мумкин. 1970 йилги Декларацияда: «БМТ мақсадлари ва тамойилларига мувофиқ давлатлар агрессив урушни ташвиқот қилишдан тийилишга мажбурдир», дейилади. Мазкур меъёр давлатлар ўз органлари томонидан урушни ташвиқот қилишга йўл қўймасликлари; бундан ташқари давлатлар уларнинг ҳудудларида айрим шахслар, ташкилотлар томонидан урушни ташвиқот қилмаслиги учун чора кўришга мажбур эканликларини билдиради. б) Давлатларнинг ҳудудий бутунлиги тамойили . Давлатларнинг ҳудудий бутунлиги тамойили БМТ Низоми 2- моддасининг 4-бандида қ айд этилганиде к, халқаро ҳуқуқнинг асосий

тамойиллари қаторига киради. Мазкур тамойил 1970 йилги халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги Декларацияда аниқлаштирилган. Декларация давлатларнинг ҳудудий бутунлиги тамойили давлатларнинг суверен тенглиги тамойилининг бир қисми ва куч ишлатмаслик ёки куч билан таҳдид қилмаслик тамойилининг муайян қисми сифатида баён этилади. Чиндан ҳам бу тамойил юқорида тилга олинган икки тамойил га бевосита алоқадордир. Декларацияда: «Давлатларнинг ҳудудий бутунлиги ва сиёсий мустақиллиги дахлсиздир», дейилган. Бироқ, давлатларнинг ҳудудий бутунлиги тамойили шунчалик муҳимки, Умумевропа кенгашининг Якунловчи актида у халқаро ҳуқуқнинг мустақил тамойили сифатида ажратиб баён этилган. «Иштирокчи давлатларнинг ҳар бири давлатларнинг ҳудудий бутунлигини ҳурматлайди». в) Чегараларнинг бузилмаслиги тамойили. Давлат чегараларининг бузилмаслиги тамойили куч ишлатмаслик ёки куч билан таҳдид қилмаслик тамойили ва давлатларнинг суверен тенглиги тамойили билан бевосита алоқадордир. 1970 йилги халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги Декларацияда у куч ишлатмаслик ёки куч билан таҳдид қилмаслик тамойилининг бир қисми сифатида талқин этилади: «Ҳар бир давлат бошқа бир давлатнинг мавжуд халқаро чегараларини бузиш мақсадида куч билан таҳдид қилиш ёки куч ишлатишдан тийилиб туришга мажбурдир». Мазкур тамойилнинг муҳимлиги шундаки, Умумевропа кенгашининг Якунловчи актида мустақил тамойил сифатида ажратилган ва куч билан таҳдид қилиш тамойилидан ҳам илгарилаб кетган. Якунловчи актга биноан чегараларнинг бузилмаслиги тамойили фақат мавжуд чегараларни бузиш мақсадини кўзлаб, куч ишлатиш ёки куч билан таҳдид қилишдангина эмас, балки давлат чегараларини қайта кўриб чиқишга тааллуқли ҳар қандай даъволар қилишдан ҳам воз кечишни билдиради. Иштирокчи давлатлар бир- бирларининг чегералари бузилмаслигини ҳам, Европада барча давлатларнинг чегаралари бузилмаслини ҳам қараб чиқадилар. Шунинг учун ҳозир ва келгусида бу чегараларга ҳар қандай даъводан тийиладилар. Улар тегишли

тарзда ҳар қандай иштирокчи давлатнинг бир қисм ҳудудини ёки бутун ҳудудини босиб олиш ва қўлга киритишга қаратилган ҳар қандай талаблар ва ҳаракатлардан ҳам тийиладилар. г ) Халқаро низоларни тинч йўл билан ҳал этиш тамойили. Миллатлар Лигаси Низоми бўйича «Урушни келтириб чиқариши мумкин бўлган низоларни ҳал қилишнинг тинч воситаларига мурожаат қилиши мажбурий эди. Бироқ, бундай воситаларни қўллаш кучга муро жаат қилишни инкор этмасди. 1928 йили Париж Пакти урушга мурожаат қилишни тақиқлаб, низоларни, тинч йўл билан ҳал этиш тамойилини белгилади. Пактнинг 2- моддасида шундай дейилади: «Юксак аҳдлашувчи томонлар келиб чиқиши мумкин бўлган низолар ёки қа рама-қаршиликларни, улар қандай характерда келиб чиққанлигига қарамай тинч йўл билан ҳал қилиш учун фақат тинч воситаларни ҳамиша излашлари керак». Халқаро низоларни тинч йўл билан, ҳал этиш тамойили БМТ Низомида қайд этилган. Низомнинг 2-моддаси 3-бандида бу тамойил шундай таърифланади: «БМТнинг барча аъзолари ўз халқаро низоларини тинч воситалар билан мустақил ҳал этадиларки, бунда халқаро тинчлик ва хавфсизликка ҳамда одилликка раҳна солинмайди». Бу тамойилнинг мазмуни энг юқори нуфуздаги халқаро ҳужжатлар: 1970 йилги халқаро ҳуқуқи тамойиллари тўғрисидаги Декларация ва Умумевропа Кенгашининг 1975 йилги Якунловчи актида таърифлаб берилган. Бу ҳужжатларга биноан қараб чиқилаётган тамойил қуйидагиларни билдиради: а) давлатлар ўзларининг низоларини фақат тинч воситалар билан, БМТ Низомининг кўрсатилган қоидаларига биноан ҳал этишга мажбурдир; б) давлатлар ўз низоларини ҳ ал этишда восита танлашда эркиндир; в) агар тинч воситаларнинг б ир ини қў ллаш келишмовчилик н и ҳал этишга олиб бормаса, давлатлар бошқ а тинч воситаларни и злашга мажбурдир ;

г) қу ролсизланиш тамойили. Қ уролсизланиш тамойили муаммоси ҳозирги замоннинг энг муҳим муаммоларидан бири бўлиб, инсоният тақдири кўп жиҳатдан унинг ҳал этилиши билан боғлиқдир. Тинчлик сиёсати ва тараққиёт кучларининг ўсиб бориши таъсирида Миллатлар Лигаси Низомидаёқ қуролсизланишга тааллуқли айрим қоидалар ўрин олган эди. БМТ Низоми гарчи умумий шаклда бўлса ҳам халқаро ҳуқуққа қуролсизланиш тамойилини киритди. 11-моддага биноан қуролсизланиш ва қуролларни чеклаш тамойили халқаро тинчлик ва хавфсизликни сақлаш ишидаги ҳамкорликнинг умумий тамойилига киради. Халқаро аҳволни кескинлаштиришга олиб борувчи ва уруш хавфини кучайтирувчи қуролланиш пойгаси БМТ Низоми асосий ғояларига ва ҳозирги замон халқаро ҳуқуқига — халқаро тинчлик ва хавфсизликни ҳамда давлатларнинг тинч-тотув яшашини таъминлаш ғоясига зиддир. д) Қуролсизланиш тамойили. БМТ Бош Ассамблеяси резолюциялари ва бир қатор халқаро шартномаларда тобора аниқ ва қатъийят билан таърифлана борди. Чунончи, 1966 йил 5 декабрдаги Бош Ассамблея Резолюциясида «Қуролланиш пойгаси, айниқса, ядровий қуролланиш жаҳонга хавф туғдиради», дейилади. 1963 йилги Ядро қуролини ҳавода, космик фазода ва сув остида синашни тақиқлаш тўғрисидаги Москва шартномасида уникг қатнашчилари: «Ялпи ва тўла қуролсизланишга: қаттиқ халқаро назорат битишувга тезроқ эришишни ўзларининг асосий мақсадлари деб ҳисоблайдилар», деб эълон қилдилар. 1970 йилги халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги Декларацияда барча давлатлар самарали халқаро назорат остида ялпи ва тўла қуролсизланиш тўғрисидаги ҳаммабоп битимга эришиш мақсадида музокараларни виждонан олиб боришлари таъкидланган. Шундай қилиб, кенг эътироф этилган халқаро ҳуқуқ тамойили сифатида қуролсизланиш тамойилининг мазмуни ҳозирда давлатларнинг халқаро битим тузиш йўли билан қуролсизланишга эришиш мажбуриятини билдиради. Бу xa қуролсизланиш мажбурияти эмас. Бироқ, қуролсизланишга

эрншишнинг хуқуқий мажбуриятига «қисман ёки тўла» халқаро битим тузиш йўли билан таъминланнш эски халқаро ҳуқуқда бўлмаган муҳим мажбуриятдир. Қуролсизланиш тамойилининг мазмуни тўғрисида гапириб, гарчи ядро заҳираларини камайтириш ёки тўла тақиқлашга ёхуд бошқа қуролларни тақиқлашга бевосита олиб бормаса ҳам келажакда қуролланиш пойгаси илгарилаб кетиши мумкин бўлган бир қатор хавфли йўлларни тўсиб қуйишни кўзда тутувчи халқаро шартномаларни эътибордан четда қолдирмаслик керак. 5. Ха лқ аро ҳамкорликнинг умумий тамойилл ари а) Давлатларнинг суверен тенглиги тамойили Давлатларнинг суверен тенглиги тамойили барча давлатларнинг суверенитетини ҳурматлаш ва уларнинг халқаро муносабатлардаги тенг ҳуқуқлилигини ўз ичига олади. Мазкур икки таркибий қисм халқаро ҳуқуқнинг мустақил тамойиллари сифатида ҳам қараб чиқилиши мумкин. Давлатнинг суверен тенглиги тамойили БМТ Низомида ўз ифодасини топган. Унинг иккинчи моддаси биринчи бандида шундай дейилади: «Ташкилотларнинг барча аъзолари суверен тенглиги тамойилига асосланган». Бу тамойилни таърифлаш кўпгина нуфузли халқаро ҳужатларда, аввало, 1970 йилги халқаро ҳуқуқ тамойиллари Декларациясида ва Умумевропа Кенгашининг 1975 йилги Якунловчи актида ўз ифодасини топган. Давлатларнинг суверенитета ў з ҳудудида тўла ҳокимликни, халқаро муносабатларда эса мустақилликни билдиради. Бинобарин, қ араб чи қ илаётган тамойил давлатга ҳар қандай бо шқ а давлатнинг ў з ҳудудида тўла х ок имлигини, бо шқ а давлатларга тобе эмаслигини ў з ичига олиб, унга тенг бўлган ҳуқуқ ий суверен уюшмаларни ҳурматлаш мажбуриятини юклайди.

Давлатларнинг суверен тенглиги ҳуқ уқи ўрта асрдан ҳ озирги даврга ўтишдан шаклланди ва ҳозирги хал қ аро ҳуқуқ нинг асосий тамойилларидан бирига айланди. Бироқ, ўрта аср хал қ аро ҳуқуқи да суверенитетни ҳурматлаш тамойили билан бир қ аторда мазкур суверенитетни бузишга асос б ў лувчи тамойил ва нормалар, ав вало, давлатнинг уруш оч ишга бўлган ҳу қ уқи устун турарди. Бундан ташқари суверен тенглик тамойили халқаро ҳу қ уқнинг бош қ а тамойиллари қатори фа қ ат «цивилизациялашган» давлатларгагина тааллуқли эди. У ҳ ар қ андай шар қ давлатларига нисбатан қўлланилмасди. Бу ўринда «цивилизациялашган» давлатлар мазкур давлатлар (протекторатлар, ички ишларга аралашиш, тенг бўлмаган шартномалар ва бош қ алар) нинг суверенитети билан ҳисоблашмасди. Ҳ озирги замон хал қ аро ҳуқуқида давлатларнинг суверен тенглик тамойилининг мазмуни кенгайди. У ў з ичига қуйидаги қ оидаларни олади: а) ҳар бир давлат бош қ а давлатларнинг суверенитетини ҳур матлаши керак ; б) ҳар бир давлат бошқа давлатларнинг ҳудудий бутунлиги ва сиёсий мустақиллигини ҳурматлашга мажбур; в) ҳар бир давлат ўз сиёсий, ижтимоий, иқтисодий ва маданий тузумларини эркин танлаш ва ривожлантириш ҳуқуқига эга; г) барча давлатлар ҳуқуқий тенг. Улар халқаро ҳамжамият аъзолари сифатида ўзларининг иқтисодий, ижтимоий, сиёсий системаларидаги фарқ қ а қарамай бир хил ҳуқуққ а эга; д) ҳ ар бир давлат пайдо бўлган пайтдан бошлаб халқаро ҳуқуқ субъекти ҳисобланади; е) ҳар бир давлат у ёки бу даражада ў з манфаатларига тааллуқли халқаро масалаларни ҳал этишда қатнашишга ҳа қ ли; ж) х алқаро конференция ва халқаро ташкилотларнинг ҳар бири битта овозга эга;

з) давлатлар тенглик асосида халқаро ҳуқуқ нормаларини битимлар ор қ али яратади. Давлатларнинг ҳеч қ андай уюшмаси бошқа давлатларга ў зи яратган халқаро ҳу қ уқий нормаларни мажбуран ўтказиши мумкин эмас. Давлатларнинг мустақилл и ги халқаро ҳу қ у қ ий муносабатларда ҳар бир давлат, халқаро ҳуқуқи ҳ урматлаш учун мажбур эканлигига қ арама- қ арши ч иқ майди. Чунки унинг нормалари давлатларнинг биргаликдаги иродаси билан яратилади. Табиийки, халқаро ҳу қ уқ субъектларининг юридик тенглиги уларнинг амалдаги тенглигини билдирмайд и . Давлатларнинг суверен тенглиги билан уларнинг амалдаги тенглиги ўртасида муайян қарама-қаршилик мавжуд. Бу қарама-қаршилик демократизм тамойили нуқтаи назаридан халқаро конференция ва халқаро ташкилотларда, айниқса, кескин намоён бўлади. Чунки уларда а ҳ олиси унча кўп б ў лмаган давлат ҳам, ундан минглаб маротаба қ ў проқ аҳолига эга бўлган давлат ҳам биттадан овозга эга. Шунга қ арамай давлатларнинг суверен тенглиги ҳуқуқи бутун халқаро тизим асосларидан бирини ташкил э тади ва БМТ Низоми тамойиллари орасида биринчи ўринда туради. Гап шундаки, мустақил давлатларнинг мавжудлиги ижтимоий тара ққ иётнинг қонунияти бўлиб к е лаёт г анлиги туфайли уларнинг суверен тенглик тамойили мана шу қонуният намоён бўлишининг бир кўриниши сифатида юзага келади. Ҳ ар бир давлатнинг эркин ривожланишини таъминлаб, з ў равонлик ва тобелик сиёсатига қарши қаратилган бўлиб, уни мана шу реакцион сиёсатга кар ш и қў ллаётган кичик давлатлар учун қалқон бўлиб хизмат қилади. Кўриб ч иқ илаётган тамойил халқаро ишларни ҳал этишда ҳар бир давлатнинг тенг иштирокини таъминлайди. Айни пайтда суверен тенглик тамойили йирик давлатлар учун кафолат вазифасини ў тайди. У кичик давлатларни буюк давлатлар и родасидан ҳимоя қилади, ҳозирги замон умумий халқаро ташкилотларда уларнинг манфаатларини муҳофаза қилади.

Кўрсатилган тамойилга биноан халқаро конференциялар ва халқаро ташкилотларнинг қ арорлари қ оида тариқасида тавсия характерида бўлади, давлатлар учун юридик мажбур нормалар эса, фақат уларнинг розилиги билангина пайдо бўлиши мумкин. Бош қ а давлатларнинг ҳудудларида ҳ арбий базалар барпо этиш ў з нуқтаи назарини бо шқ а давлатларга ўт казиш учун « қў лларини бо ғ лаш»дан иборат реакцион сиёсат давлатларнинг суверен тенглик тамойилининг ошкора бузилишидир. б) ички ишларга аралашмаслик тамойили Бу тамойил давлатларнинг суверен тенглик тамойили билан узвий боғланган бўлиб, халқаро ҳуқуқ ва у билан ёнма-ён таркиб топди. Ўрта аср халқаро ҳуқуқида қараб чиқилаётган тамойилнинг мазмуни чекланган эди. Чунки кўпгина ҳолатларда интервенция, ҳатто қуролли интервенция ва давлатларнинг ички ишларига аралашишнинг бошқача кўринишлари содир бўлади. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқда кўрсатилган тамойилнинг мазмуни анча кенг. Қўшилмаслик тамойили БМТ Низомида қайд этилган (2-модда, 7-банд). Бу тамойилга давлатларнинг ички ишларига аралашувга йўл қўймаслик тўғрисидаги Декларацияда, 1970 йилги халқаро ҳуқуқ тамойили тўғрисидаги Декларацияда, 1975 йилги Умумевропа кенгаши Якунловчи актида нуфузли таъриф берилган. БМТ Низомига биноан “Ҳар қандай давлатнинг ички ҳуқуқий доирасига кирувчи ишларга» аралашиш тақиқланади. “Давлатнинг ички ишлар тушунчаси» ёка «моҳияти жиҳатидан ҳар қандай давлатнинг ички компетенциясига кирувчи ишлар” ҳудудий тушунча эмас. Муайян давлат ҳудудида рўй бераётган ҳамма ишлар ҳам унинг ички ишлари саналмайди. Мисол учун, халқаро ҳуқуқ , мақоми билан белгиланган чет элчихонасига ҳужум қилиниши давлатнинг соф ички иши эмас. Айни пайтда давлат ҳудудидан четга чиқувчи кўпгина муносабатлар амалда унинг ички компетенциясини ташкил қилади. Чунончи, икки давлат ўртасида тузилган

шартнома, агар у учинчи давлатнинг ҳуқуқи ва манфаатларига дахлдор бўлмаса, келишувчи томонларнинг ички ишларига тааллуқли бўлиб, унга учинчи давлатнинг аралашиши мумкин эмас. 1970 йилги Декларацияга биноан, аралашмаслик тамойили ҳар қандай сабабга кура «Бирор бир давлатнинг ички ёки ташқи ишларига» тўғридан- тўғри ёки нисбатан аралашишни тақиқлашни билдиради. Шу Декларацияга кўра кўрсатилган тамойилнинг мазмуни ўз ичига: — давлатнинг ҳуқуқий субъектлигига ёки унинг сиёсий, и^тисодий ва маданий асосларига қарши қаратилган қуролли интервенция ва бошқа аралашиш шаклларини ёхуд аралашиш таҳдидини тақиқлаш; — бошқа давлатнинг ўз суверен ҳуқуқларини амалга оширишга эришишини ўзига буйсундириш ва ундан бирон-бир имтиёзни олишни кўзлаб иқтисодий, сиёсий ва бошқа чоралар қўллашни тақиқлаш; — бошқа давлат тузумини куч ишлатиб ўзгартиришга қаратилган ҳаракат, уни рағбатлантириш, қуролли қўпорувчилик ёки унга йўл қуйишни тақиқлаш; — бошқа давлатларнинг курашга аралашишини тақиқлаш; — халқларни миллий турмуш тарзидан ма ҳ рум қилиш учун куч ишлатишни та қ иқлаш; — давлатнинг ўз сиё с ий, иқтисодий, ижтимоий ва маданий тузумини бошқа давлатнинг аралашувисиз танлаш ҳуқуқини ў з ичига олади. «Амалда исталган давлатнинг ички компетенциясига кирадиган ишларнинг халқаро ҳуқуқ и й тушунчаси ю ридик тушунча бўлиб, унинг мазмуни халқаро ҳу қ уқ ривожи билан ўзгара боради. Ривожланиш жараёнида бу муайян даражада кўпроқ ишлар (ва қоида тариқасида бевосита эмае балки давлатларнинг ички ҳуқуқи ор қ али) халқаро ҳуқуқ ий нормалашувга тобе б ў ла боради ва фақат давлатнинг ички компетенциясига тааллу қ ли бўлмай қо лади. Мисол учун я қ ингинада давлатнинг ички қонунчилиги орқали тўла тартибга солинаётган индивидларнинг а ҳ воли кейинги йилларда бу масала юзасидан бир қ атор халқаро шартномалар тузилганлиги муносабати билан

маълум даражада халқаро ҳуқуқий нормалаштирувига дучор бўлиб бормо қ да. Гарчи бу ишлар давлатнинг ички компетенциясига киришда давом этса ҳам, бу ўзгариш эндиликда кен г э ътироф этилмо қ да. У ёки бу масала юзасидан халқаро шартнома мавжуд бўлгани учун бундай шартноманинг ҳар бир иштирокчиси унинг бошқа иштирокчисига бу шартнома қ a рорларини бажаришга нисбатан эътирозларни фа қ ат давлатга ва шартнома қарорлари ҳамда умуман халыаро ҳуқуққ а билдириши мумкин. Реакцион давлатлар томонидан з ў равонлик сиёсатининг ўтказилиши аралашмаслик тамойилини қўпол равишда бузишнинг ёр қ ин кўринишидир. в) Миллатлар ва хал қ ларнинг тенг ҳуқуқ лилиги ва ў з тақдирини ў зи белгилаш тамойили Халқлар (миллатлар), унинг ў з тақдирини ўзи бел гилаш тамойили ўрта асрдаёқ пайдо бўлди. Ҳ укмрон давлатлар XIX асрда ў з ҳамкорлигини ўрнатишга интилиб «миллийлик тамойили» байроғи остида Европада мустақил миллий давлатлар тузиш учун курашди. Би po қ «миллийлик тамойили», ҳ атто Европа халқаро ҳуқуқи доирасида ҳам тан олинмади. Мустамлака тузумининг, шунингдек Европада кўп миллатли империянинг мавжудлиги миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш тамойили билан асло крвушмасди. Мустамлакачи давлатлар ўз мустамлакаларида муста қ иллик учун кучай иб бораётган ҳаракатларни қурол кучи билан тўхтатиб қў йишга кўпинча кескин киришарди. БМТ да инсон ҳуқуқ лари Пактини ишлаб чиқиш чоғида мустамлака давлатлар миллатлар ва халқларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш тамойилини кенгроқ ва муфассал баён этилган тарзда киритишга қатъийят билан қ арши чи қ ди. Улар бу таъриф БМТ Уставида.ёзиб қў йилганлигидан кенгро қ баён этилишига қ арши эди . Халқаро ҳуқуқ доктринасининг айрим намоёндалари мазкур тамойил умуман халқаро ҳуқуқ тамойили эмаслигини исботлашга уриндилар. Чунончи, Америкалик профессор И л тон бу тамойилни гўё а ҳло қий тамойил сифатида тасв и рлашга

у ринади. Франциялик профессор Сибер миллатларнинг ў з тақдирини ў зи белгилаш тамойилини «гипотетик ва ёл ғ он», деб атади. Бироқ халқаро майдонда кучлар нисбатининг миллий озодлик ҳаракати, тинчлик ва ҳамкорлик фойдасига ўзгар и ши ва давом этаётганлиги натижасида миллатлар ва халқларнинг ў з тақдирини ў зи белгилаш тамойили муттасил ривожланиб боради ва бир қатор халқаро ҳужжатларда ў з ифодасини топди, 1960 йилда қ абул қ илинган мустамлака мамлакатлар ва хал қ ларга муста қ иллик бериш тўғрисидаги Декларация, инсон ҳуқуқл ари тўғрисидаги Пактнинг 1-моддаси ва 1970 йилги халқаро ҳуқуқ тамойили тўғрисидати халқаро Декларация ана шу ҳужжатларнинг энг муҳимларидир. 1970йилда қ абул қ илинган халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги Декларацияда миллатлар ва халқларнииг тенглиги ҳ амда ў з тақдирини ў зи белгилаши муфассал баён этилган. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқида қараб чиқилаётган тамойил мазмуни асосан: — ҳамма халқлар ташқаридан ўз сиёсий мақомларига бирор-бир тарздаги аралашувсиз ўзларининг сиёсий мақомларини эркин белгилаш ўз иқтисодий, ижтимоий ва маданий тараққиётларини амалга ошириш ҳуқуқларига эга эканлигини; — барча давлатлар бу ҳуқуқни ҳурматлашга мажбур эканлигини; — барча давлатлар биргаликда ва мустақил ҳаракатлар йўли билан халқларнинг ўз тақдирини ўзи белгилашга бўлган ҳуқуқларини амалга оширишига кўмаклашишга мажбур эканлигини; — барча давлатлар халқларнинг ўз тақдирини ўзи белгилашга, озодлик ва мустақилликка бўлган ҳуқуқларидан маҳрум қилувчи куч ишлатиб қилинадиган ҳарбий ҳаракатларидан тийилиб туришга мажбур эканлигини; — мустамлака халқлар мустақиллик учун ўзлари олиб бораётган курашда барча зарур воситалардан фойдаланишлари мумкинлигини; — халқни чет эл ҳукмронлигига, эксплуатация қилишга буйсундириш тақиқланишини ўз ичига олади.

Миллатлар ва халқларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш тамойили миллат (халқ) мустақил давлат ёки бутун миллатни бирлаштирувчи давлат тузишга интилишга мажбурлигини билдирмайди. Миллатнинг ўз тақдирини ўзи белгилашга бўлган ҳуқуқи унинг ҳуқуқидир, мажбурияти эмас. Шундан келиб чиқадики, қараб чиқилаётган тамойил, у ёки бу миллат (халқ)нинг халқаро ҳуқуқий мақомини ҳал қилиб бермайди. Миллат (халқ) бошқа бир ёки бир неча миллат (халқ) билан эркин тарзда бирлашуви мумкин. Бу ҳолда бирлашув халқаро муносабатларда халқаро ҳуқуқ субъекти сифатида майдонга чиқадими ёки чиқмайдими? Буни бирлашган давлатлар ҳуқуқи Ҳ ал қилинади. Шундай қилиб, давлатнинг ташкил этилиши—халқаро ҳуқуқи субъектининг майдонга чиқиши миллатнинг ўзи, халқнинг ўзи эркин тарзда қабул қилган қарорига боғлиқ. 1970 йилги халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги Декларацияда кўрсатилганидек, суверен ва мустақил давлат тузиш, эркин иттифоқ ёки давлатга ктилит ёки халқ томонидан эркин белгилаб олинган бошқa сиёсий мақомни барпо этиш халқнинг ўз тақдирини ўзи белгилашга бўлган ҳуқуқини оширишнинг хилма-хил шаклларидир. г) Давлатларнинг ҳамкорлик тамойили Давлатларнинг ҳамкорлик тамойили халқаро меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви, халқаро иқтисодий ва бошқа алоқалар ҳозирги даврда ғоят кенг тараққий этганлигининг натижасини гавдалантиради. Халқаро тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш, ишлаб чиқариш кучлари, маданият ва бошқа соҳаларни янада ривожлантиришнинг зарурияти кўрсатилган тамойилининг юзага келишини таъминлади. Кўриб чиқилаётган тамойил БМТ Низомининг бошидан охиригача қизил ип бўлиб ўтади. 2-модданинг асосий мақсади халқларнинг тинчлиги ва хавфсизлигини мустаҳкамлашдан иборат бўлган бу ташкилотнинг мақсадларини санаб, БМТ “Миллатларнинг бу умумий мақсадларини рўёбга чиқариш учун биргаликда ҳаракат қилишларида марказ бўлиши” кераклигини белги ланди.

Низомнинг мана шу қоидасини ривожлантира бориб, 1970 йилги халқаро ҳуқуқи тамойиллари тўғрисидаги Декларация давлатлар ҳамкорлиги тамойилининг мазмунини тахминан шундай белгиланди: а) давлатлар халқаро тинчлик ва хавфсизликни мустаҳкамлаш халқаро ҳамкорлик ва тараққиётни ривожлантириш мақсадларини кўзлаб, халқаро муносабатларнинг хилма-хил соҳаларида бир-бирлари билан ҳамкор лик қилишга мажбур; б) давлатлар ўртасидаги ҳамкорлик уларнинг сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий тузумлардаги фарқларига қарамай кенг амалга оширилмоғи керак. в) давлатлар бутун жаҳонда иқтисодий, тараққиётга, айниқса, ривожланаётган мамлакатларнинг тараққий этишига кўмаклашиш ишида ҳамкорлик қилишлари лозим. 1975 йилги Умумевропа кенгашининг Якунловчи акти бу тамойил мазмунини Европадаги вазиятга мувофиқ равишда аниқлаштирди. д) Инсон ҳуқуқларини ҳурматлаш тамойили Инсон ҳуқуқларини халқаро ҳимоя қилиш тўғрисидаги масалада иккинчи жаҳон урушидан кейин жиддий ўзгаришлар содир бўлди. Инсоннинг асосий ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳурматлаш тамойили гарчи умумий тарзда бўлса ҳам БМТ Низомида ўз ифодасини топди. Низом инсоннинг асосий ҳуқуқларига, инсон шахсининг нафсонияти ва қадр- қимматига, эркаклар ва аёлларнинг тенг ҳуқуқларига, катта ва кичик миллатлар ҳуқуқларининг тенглигига ишончни янада қарор топтиришга чақиради. БМТ мақсадларидан бири “Инсон ҳуқуқларига ҳурматни рағбатлантириш ва ривожлантиришда ва ирқ, жинс, тил ва диндан қабул қатъий назар ҳамма учун асосий эркинликларида» (1-модда) халқаро ҳамкорликни амалга оширишдан иборат. Бу ҳолат муайян даражада 1948 йили БМТ Бош Ассамблеяси томонидан инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларацияси қабул қилинишга олиб келди. Унда гарчи тўла бўлмаса, ҳам бундай ҳуқуқларнинг кенг доираси санаб ўтилган. Ҳозирда инсоннинг асосий эркинликлари ва ҳуқуқлари иккита

халқаро шартномада қайд этилган. 1966 йили Бош Ассамблеяда қабул қилинган инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги Пакт ҳозир кучга кирган. Инсон ҳуқуқини ҳурматлаш тамойили, шунингдек БМТ ёки унинг ихтисослаштирилган ташкилотлари доирасида қабул қилинган бир қатор махсус Конвенцияларда баён этилди ва ривожлантирилди. 1970 йилги халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги Декларацияда инсон ҳуқуқларини ҳурматлаш тамойили ўз ифодасини топмаган. Яъни, юқорида кўрсатилганидек унда санаб ўтилган тамойиллар доираси мукаммал эмас. Ҳозирги пайтда халқаро ҳуқуқда мазкур тамойил мавжудлигини амалда ҳеч ким рад эта олмайди, 1975 йили Умумевропа кенгаши Якунловчи актида у шундай таъкидланади: «Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликлари, фикрлар, виждон, дин ва эътиқод эркинлигини ҳам қўшиб ҳурматлаш». Умумий халқаро ҳуқуқ инсон ҳуқуқларини ҳурматлаш тамойилининг мазмуни қуйидагиларни ўз ичига олади: а) барча давлатлар ўз ҳудудида яшаётган барча шахсларнинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларини ҳурматлашга; б) давлатлар жинс, ирқ, тил ва дин белгилари буйича камситишга йўл қўймасликка мажбурдирлар. Давлатлар инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларни бутунлай ҳурматлашга ёрдам кўрсатишлари ва шу мақсадда бир қатор ҳамкорлик қилишлари керак Шундай қилиб, инсон ҳуқуқларини ҳимоя тамойили инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ишида давлатларнинг ҳамкорлигини тартибга солувчи халқаро ҳуқуқ тамойили ҳисобланади. е) Халқаро мажбуриятларни виждонан бажариш тамойили. Кўриб чиқилаётган тамойили шуни билдирадики, давлатлар халқаро ҳуқуқ нормаларидан келиб чиқувчи ўз мажбуриятларини виждонан бажаришлари керак. Халқаро ҳуқуқий нормалар очиқ-ойдин ифодаланган ёки сукут сақлаб билдирадиган битимлар йўли билан яратилганлиги, халқаро ҳуқуқнинг ёки бу нормаси билан дахлдорликка розилик берган давлат ана шу

розилик билан юридик жиҳатдан боғлиқ ҳиообланади ва уни қайтиб ололмайди. Халқаро мажбуриятларни виждонан бажариш тамойили халқаро ҳуқуқнинг қадимий тамойиллари қаторида бўлиб, халқаро ҳуқуқ тамойили билан баробар туғилди . Уни тан олмай туриб, халқаро ҳуқуқ ривож топиши мумкин эмас. Бу тамойил алоҳида аҳамиятга эга. Чунки халқаро муносабатда ҳуқуқ нормаларига риоя қилишга мажбур этувчи аппаратнинг йўқлиги, халқаро мажбуриятларнинг бажарилиши, энг аввало давлатларнинг хоҳиш-иродасига боғлиқлиги мазкур тамойилнинг аҳамиятини янада оширади. Ҳозирги пайтда у БМТ Низомида қайд этилган. Низомнинг кириш қисмида БМТ аъзоларининг «шартномалар ва бошқа халқаро ҳуқуқ муносабатларидан келиб чиқадиган мажбуриятларни ҳурматлашга риоя қилишга мумкин бўлган шароитларни яратишга азму қapop қилганликлари таъкидланади. Низом бўйича халқаро мажбуриятларни виждонан бажариш БМТ барча аъзоларининт вазифаси эканлиги кўзда тутилади (2- модда, 2- банд). Кўриб чиқилаётган тамойилнинг мазмуни бир қатор халқаро ҳужжатларда, биринчи навбатда 1969 йилги халқаро шартномалар ҳуқуқи тўғрисидаги Вена Конвенциясида, 1970 йилги халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги Декларацияда, 1975 йилги Умумевропа кенгаши Якунловчи актида аниқлаштирилган. Кўрсатилган тамойилнинг мазмуни аввало, ҳар бир давлат ўз зиммасига олган мажбуриятларни виждонан бажаришини ифодалайди: а) Бирлашган М иллатлар Ташкилоти Низомига биноан улар томонидан қ абул қ илинган. Бу билан ҳозирги замон халқаро ҳуқуқи учун БМТ Низомининг асосий мавқеи таъкидланади; б) халқаро ҳуқуқнинг кенг эътироф этилган тамойил ва нормаларидан келиб чиққан. Бу билан ҳозирги замон халқаро ҳуқуқнинг кенг эътироф этилган тамойил ва нормаларининг аҳамияти таъкидланади;

в) халқаро ҳуқуқнинг кенг эътироф этилган тамойиллари ва нормаларига биноан амалда бўлган маҳаллий, халқаро шартномалардан келиб чиққанлиги таъкидланади.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов А.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасидир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996 3. Каримов А.А. Биздан озод ва обод ватан қаолсин. 2-том, Т., «Ўзбекистон», 1996. 4. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 5. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Давлат ва ҳуқуқнинг моҳияти

Давлат бошқаруви тушунчаси ва унинг асосий тамойиллари

Mустақил Ўзбекистон Конституцияси ва унинг асосий тамойиллари

Халқаро хусусий ҳуқуқ

Халқаро иқтисодий ҳуқуқ