Fuqarolik jamiyati va uning asosiy xususiyatlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Fuqarolik jamiyati va uning asosiy xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Fuqarolik jamiyati va uning asosiy xususiyatlari. 2. Fuqarolik jamiyatining tarkibiy tuzilmalari.

www.arxiv.uz Fuqarolik jamiyati - davlatdan mustaqil va undan holi munosabatlar va vositalar tizimi bо`lib, u shaxs hamda jamoatlarning ijtimoiy, madaniy, ma`rifiy hayot sohalaridagi xususiy manfaat va ehtiyojlarini amalga oshirishga sharoit yaratadi. Fuqarolik jamiyati aksariyat hollarda insonlarning xususiy manfaat va ehtiyojlari sohasi tarzida ta`riflanadi. Fuqarolar huquq va erkinliklarining asosiy kо`pchilik qismi mana shu xususiy hayot sohasida rо`yobga chiqariladi. Biroq bu shaxslarning ijtimoiy hayotdan ajralib qolganligini, begonalashtirilishini anglatmaydi. Fuqarolik jamiyati- shaxslarning oddiy yig`indisi emas, balki ular о`rtasidagi rang-barang aloqalar, hamkorlik, hamjihatlikning ifodasidir. Mazkur mushtaraklik va xamjihatlik tashkiliy-institusiyaviy kо`rinishga ega bо`lib, u turli ijtimoiy kuchlar, nodavlat tashkilotlar, birlashmalar mavjudligi bilan tavsiflanadi. О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi fuqarolik jamiyatining qaror topishishini xususiy mulkning qat`iy mavqega ega bо`lishi bilan bog`laydi. Shu asosda hozirgi paytda jamiyatda keng qо`lamda xususiylashtirish (aksiyalashtirish) jarayonlari amalga oshirilmoqda. Fuqarolik jamiyatida erkinlik, qonun oldida barchaning tengligi, ijtimoiy adolatning ta`minlanishi hamma fuqarolarning ijodiy salohiyati va iste`dodining bevosita rо`yobga chiqarilishiga imkoniyat yaratiladi. Fuqarolik jamiyati huquq va adolat mezonlari bilan о`lchanadi. Fuqarolik jamiyati va uning asosiy xususiyatlari. Erkin fuqarolik jamiyatini qaror toptirish О`zbekiston xalqining ulug`vor maqsadlaridan biridir. Konstitusiyaning mazmun va mohiyatidan shu narsa qat`iy ayonki, mamlakatimizda shakllantirilayotgan jamiyat-demokratiya va adolat tamoyillariga tayanuvchi erkin insonlar jamiyati bо`ladi. О`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov shunday degan edi: «Biz fuqarolik jamiyati qurishga intilmoqdamiz. Buning ma`nosi shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgani sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, ya`ni о`zini о`zi

www.arxiv.uz boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir». 1 Prezidentning yana quyidagilarga e`tiborni qaratgan edi: «Biz uchun fuqarolik jamiyati-ijtimoiy- makon. Bu makonda qonun ustuvor bо`lib, u insonning о`z-о`zini kamol toptirishga monelik qilmaydi, aksincha, yordam beradi. Shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari tо`la darajada rо`yobga chiqishiga kо`maklashadi. Ayni vaqtda boshqa odamlarning huquq va erkinliklari kamsitilishiga yо`l qо`yilmaydi. YA`ni va qonunga bо`ysunish bir vaqtning о`zida amal qiladi». 2 Xо`sh fuqarolik jamiyatining mohiyatini nima tashkil qiladi, bu qanday jamiyat? Eng umumiy tarzda lо`nda ta`rif beriladigan bо`lsa, fuqarolik jamiyati -ijtimoiy hayotning davlat ta`siri va aralashuvidan, ma`muriy tazyiqlardan holi bо`lgan hamda insonlarning xususiy turmush sohasini tashkil etuvchi munosabatlar majmuidir. Hozirgi davrda falsafiy, siyosiy va yuridik adabiyotlarda fuqarolik jamiyatini ta`rif va tavsif etishga faol harakat qilinmoqda. Bu ta`riflardan ba`zilarini talqin etaylik. Fuqarolik jamiyati- davlatdan mustaqil va undan holi munosabatlar va vositalar tizimi bо`lib, u shaxs hamda jamoatlarning ijtimoiy, madaniy, ma`rifiy hayot sohalaridagi xususiy manfaat va ehtiyojlarini amalga oshirishga sharoit yaratadi. Fuqarolik jamiyati aksariyat hollarda insonlarning xususiy manfaat va ehtiyojlari sohasi tarzida ta`riflanadi. Fuqarolar huquq va erkinliklarining asosiy kо`pchilik qismi mana shu xususiy hayot sohasida rо`yobga chiqariladi. Biroq bu shaxslarning ijtimoiy hayotdan ajralib qolganligini, begonalashtirilishini anglatmaydi. Fuqarolik jamiyati- shaxslarning oddiy yig`indisi emas, balki ular о`rtasidagi rang-barang aloqalar, hamkorlik, hamjihatlikning ifodasidir. Mazkur mushtaraklik 1 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва и қ тисодий исти қ болларининг асосий тамойиллари.-Т.:»Ўзбекистон», 1995, 14-бет. 2 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмо қ да: хавфсизликка тащдид, бар қ арорлик шартлари ва тара ққ иёт кафолатлари-Т.: «Ўзбекистон», 1997, 173-бет.

www.arxiv.uz va xamjihatlik tashkiliy-institusiyaviy kо`rinishga ega bо`lib, u turli ijtimoiy kuchlar, nodavlat tashkilotlar, birlashmalar mavjudligi bilan tavsiflanadi. Fuqarolik jamiyati nihoyatda murakkab ijtimoiy hodisadir. Shu bois uni uch asosiy jihat, uchta yо`nalish bо`yicha: 1) iqtisodiy jihat; 2) siyosiy jihat; 3) ma`naviy-ahloqiy jihat ta`riflash mumkin Birinchi jihati . Fuqarolik jamiyati xususiy mulkchilikka keng yо`l beruvchi va unga asoslanuvchi bozor iqtisodiyoti munosabatlariga, erkin iqtisodiy faoliyat ta`minlangan shart-sharoitga tayanadi. Aynan xususiy mulkchilik muhiti va munosabatlari qaror topgan jamiyatda shaxsning mulkiy mustaqilligi, iqtisodiy faoliyat yuritishdagi erkinligi ta`minlanadi. Xuddi shu asnoda shaxs davlat hokimiyatiga nisbatan avtonom, mustaqil mavqeni egallaydi. Davlat xususiy hayot sohasiga, shaxs va tashkilotlarning qonuniy iqtisodiy faoliyatiga aralashmasligi lozim. Prezident I.A.Karimov aytganidek, «davlatning qonunlari inson va fuqaro huquqlarini kamsitmasligi lozim». Bu talab avvalo iqtisodiy ishlab chiqarish, xususiy tadbirkorlik sohasiga oiddir. Fuqarolik jamiyati konsepsiyasini yaratishga katta hissa qо`shgan nemis faylasufi Gegel, bu jamiyatni burjuacha ishlab chiqarish munosabatlari majmui sifatida tushungan. U ikki asosiy prinsipni ajratib kо`rsatgan: birinchidan, shaxslar о`z xususiy manfaatlaridan kelib chiqib harakat qiladilar; ikkinchidan, insonlar shunday ijtimoiy munosabatlar tizimini vujudga keltiradilarki, bunda har kim boshqa kimsaga bog`liq bо`ladi. Xususiy mulkchilikka asoslangan ijtimoiy strukrura bо`lmish fuqarolar jamiyati bozor iqtisodiyoti munosabatlari tizimidan iboratdir. Bunday munosabatlarga ishlab chiqarishdagi raqobat va unda hokimiyatning ma`muriy aralashuvini cheklash orqali erishiladi. Fuqarolar jamiyati insonning ijodiy faolligini namoyon etishga yо`l ochuvchi munosabatlar shakllangan taqdirda zohir bо`ladi.

www.arxiv.uz Buyuk fransuz inqilobining manifesti-1791 yilgi Inson va fuqaro huquqlari Deklaratsiyasida ham xususiy mulk muqaddas va dahlsiz deb e`lon qilgan. Feodalizmning ashaddiy dushmani bо`lgan yakobinchilar esa xususiy mulkni yangi jamiyatning, ya`ni fuqarolik jamiyatining birdan-bir asosi deb bilganlar. Tarix saboqlaridan ma`lumki, xususiy mulk nafaqat jamiyatni turli qatlamlarga ajratgan, balki ishlab chiqarishni rivojlantirishga qaratilgan tashabbusni rag`batlantirgan, hokimiyatga nisbatan mustaqil (avtonom) tuzilmalarni vujudga keltirgan. О`zbekistonda ham xususiy mulkchilikka asoslangan iqtisodiy munosabatlar tizimi qaror topmoqda, tadbirkorlikka, kichik va о`rta biznesga keng yо`l ochilib, tegishli tashkiliy va huquqiy mezanizmlari vujudga keltirilmoqda. О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi fuqarolik jamiyatining qaror topishishini xususiy mulkning qat`iy mavqega ega bо`lishi bilan bog`laydi. Shu asosda hozirgi paytda jamiyatda keng qо`lamda xususiylashtirish (aksiyalashtirish) jarayonlari amalga oshirilmoqda. Xо`sh, nima sababdan isloqotchi-davlat О`zbekistonda demokratik fuqarolar jamiyatini jadal shakllantirib borishdan manfaatdor? Birinchidan, shu asnoda mamlakatning ijtimoiy yо`naltirilgan bozor iqtisodiyoti sari olg`a siljish yо`llari va usullari xususida fuqarolar kelishuviga erishish tо`g`risida norasmiy ijtimoiy shartnoma tuzish va uni rо`yobga chiqarishda islohotchi-davlat uchun sherik vujudga keltiriladi. ikkinchidan , f uqarolik jamiyati о`z institutlari orqali shaxsning davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etishini ta`minlagan holda, davlatda vakillik demokratiyasining va mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy tizimning asosi hisoblanadi. uchinchidan, О`zbekiston xalqi fuqarolik institutlari va mexanizmlari, avvalo saylov tizimi orqali о`zining siyosiy yuksalishi va hayotiy muhim milliy manfaatlarini ifodalashi uchun barqaror shart-sharoitlar yaratmoqda.

www.arxiv.uz tо`rtinchidan, fuqarolik jamiyati shaxs va jamiyat, fuqaro va davlat, etnik va konfessional jamoalar, ijtimoiy-demografik guruhlarning hayotiy muhim manfaatlarining о`zaro maqbul muvozanatidan kelib chiqqan holda quriladi. beshinchidan, de mokratik jamiyat fuqarolarning siyosiy va ijtimoiy faolligiga asoslangan. О `z navbatida,uning о `zi turmushning barcha sohalaridagi islohotlar jarayonida bunday faollikning о `sib borishini izchil rag`batlantirib boradi va davlatning byurokratlashuvi, uning institutlari fuqarolarning hayotiy muhim manfaatlaridan uzilib qolishi xavfiga qarshi turadi. «Bozor iqtisodiyotiga о `tish davrida,-deydi Prezident I.A.Karimov,-davlat iqtisodiy erkinliklarning kafolati b о `ladi. Ayni shu tufayli davlat iqtisodiyotga о `zining tartibga soluvchi ta`sirini maqbul ravishda о `tkaza oladi». 1 Ikkinchi jihati. Siyosiy nuqtai nazardan baholaganda fuqarolik jamiyatidagi siyosiy tizim va siyosiy boshqaruvning mazmun-mohiyatini huquqiy davlatchilik ifoda etadi. Boshqacha aytganda, huquqiy davlat fuqarolik jamiyatining siyosiy mohiyatini, siyosiy shaklini tashkil etadi. Bu ikki hodisaning о `zaro munosabati shakl bilan mazmunning о `zaro aloqadorligini aks ettiradi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, fuqarolik jamiyati t о `la ma`noda mavjud b о `lishining shak-shubhasiz sharti huquqiy davlatning mavjudligidir. Va, aksincha, huquqiy davlat faqat fuqarolik jamiyatidek ijtimoiy makonda qaror topishi va faoliyat yuritishi mumkin. Fuqarolik jamiyati bilan huquqiy davlatning о `zaro nisbatini iqtisod bilan siyosatning nisbati tarzida izohlash о `rinli b о `ladi. Buni О `zbekiston misolida ham yaqqol k о `rish mumkin. Zero, iqtisodiy islohatlar tegishli demokratik siyosiy tuzilmalar, institutlar mavjud b о `lishini taqozo etadi. Mamlakatimizda mulk shaklini о `zgartirish, xususiylashtirish jarayonlarini amalga oshirishga qaratilgan davlat tuzilmalari vujudga keltirildi. Xususan, О `zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish va xususiylashtirish q о `mitasi tashkil etilib (1992 yil), u mamlakatda xususiylashtirishni amalga oshirish bilan 1 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари.-Т.: «Ўзбекистон», 1998, 115-бет.

www.arxiv.uz shug`ullanib kelmoqda. Prezidentning 1992-1993 yillarda qabul qilingan о `ttizdan ortiq farmonlari bilan davlat mulkchiligiga asoslangan о `nlab vazirlik va davlat q о `mitalari boshqa mulk shaklidagi konsern, assotsiatsiya, uyushma va jamg`armalarga aylantirildi. Jumladan, О `zbekiston Respublikasi paxtachilik vazirligi zamiradi « О `zbekiston paxtani qayta ishlash va paxta mahsulotini sotish davlat aksiyadorlik assotsiatsiyasini tashkil etish t о `g`risida»gi farmon (1992 yil 7 noyabr), Mahalliy sanoat vazirligi isloh etilib, uning о `rnida Prezidentning 1992 yil 3 sentabrdagi farmoni bilan «Mahalliy sanoat» davlat korporatsiyasi tashkil etildi. Shuningdek « О `zbeksavdo» assotsiatsiyasi (1992 yil 5 may farmoni) « О `zbekiston xavo y о `llari» milliy aviakompaniyasi (1992 yil 28 yanvar farmoni) tashkil topdi va hokazo. 1997 yil 20 mayda « О `zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi apparati tuzilmasini takomillashtirish t о `g`risida» qaror qabul qilindi. Bu qarorning asosiy maqsadi Xukumat apparatini iqtisodiyotni boshqarishning bozor usullariga о `tkazishdan iborat edi. Vazirlar Mahkamasi apparati bevosita sohaviy ma`muriy boshqaruvdan qaytib, boshqaruvning funksional tizimiga о `tdi. Buni ma`nosi shuki, Vazirlar Mahkamasi apparati x о `jalik yurituvchilar faoliyatiga aralashmaydi, iqtisodiyotni davlat y о `li bilan boshqarmaydi. Buning о `rniga u iqtisodiyotni bozor y о `liga о `tkazishning umumiy strategiyasini ishlab chiqadi, iqtisodiy jarayonlar va iqtisodiy komplekslar faoliyatini uyg`unlashtirish va muvofiqlashtirish bilan shug`ullanadi. Shuningdek x о `jalik yuritish shakllarini takomillashtirish, tarkibiy va institusional qayta о `zgarishlarni amalga oshirish, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish, tadbirkorlik va raqobatchilikni rivojlantirish bilan shug`ullanadi. Fuqarolik jamiyatining siyosiy tavsiflanishi faqat davlat tuzilmalarining rivojlantirilishidan iborat emas. Demokratiya ravnaq topishi uchun fuqarolik jamiyatida xurfikrlilik, siyosiy plyuralimz ham qaror topishi zarur. Buning uchun jamiyatda tom ma`nodagi k о `ppartiyaviylik, jamoat va nodavlat tashkilotlarining keng q о `lamli tizimi, tadbirkorlarning ittifoqlari, uyushmalari, mehnatkashlar mustaqil birlashmalari, fuqarolarning о `zini о `zi boshqarish organlari tizimi

www.arxiv.uz vujudga keltirilishi lozim, toki bu tuzilmalar davlat idoralari bilan teng huquqli munosabatlarga kirishaolsin. Fuqarolik jamiyatining siyosiy tizimida ommaviy axborot vositalari alohida о `rin tutadi (bu haqda keyingi paragraflarda batafsil t о `xtalamiz.) Tahlil yuritilayotgan jabhada huquqiy davlatning asosiy vazifasi inson va fuqaroning yuksak huquqiy maqomini ta`minlab berishdan iborat. Konstitusiyaning 2-moddasida davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida mas`uldirlar, deb yozilgan. Buning ma`nosi shuki, davlat, uning idoralari avvalo fuqarolarning huquqlarini xurmat qilishlari lozim. +onunda belgilangan fuqaroviy huquq va erkinliklar davlat idoralari va mansabdor shaxslar uchun muqaddas b о `lmog`i lozim. О `z fuqarolarining haq-huquqlarini ta`minlab beraolmagan davlat demokratik huquqiy davlat deb atalishi mumkin emas. Fuqarolar qonun oldida teng, huquqning teng subyekti sifatida e`tirof etilishi lozim. Fuqarolar va ularning uyushmalari davlat idoralari bilan muloqotda huquqning teng subyektlari sifatida munosabatga kirishadilar. Basharti, bu teng huquqiy munosabatlarda tomonlardan birining huquqiga, manfaatiga putur yetkazilsa, u sudga murojaat etishi va qonuniy asoslarda sud tartibida о `z huquqini tiklashga erishishi lozim. Huquqiy davlatchilikning muhim tamoyillaridan biri ana shunday. Shunday qilib, huquqiy davlat nafaqat fuqarolik jamiyatini boshqaruvchi tizim, balki о `zini о `zi boshqaruvchi fuqarolik jamiyatiga bog`liq, uning manfaat va ehtiyojlariga b о `ysunuvchi tizim sifatida maydonga chiqadi. Uchinchi jihati. Fuqarolik jamiyati chuqur ma`naviy, yuksak madaniy insoniy munosabatlar zamiriga tayanadi. Bu jamiyatning ma`naviy hayotida bir narsa ustuvorlik qiladi, ya`ni inson benihoya darajada ulug`lanadi, umuminsoniy qadriyatlar e`zozlanadi, ular m о `tabar va muqaddas sanaladi. Bunda insonning qadr-qimmati, mehr-oqibat, ahloqiy poklik, adolatparvarlik va insonparvarlik kabi oliy qadriyatlar odamlar о `rtasidagi munosabatlarning belgilovchi mezoni sifatida maydonga chiqadi.

www.arxiv.uz Demokratik islohotlar davrida ma`naviyatni yuksaltirishga asosiy e`tibor qaratilayotgani bejiz emas. Zero, ma`naviyat-insoniyat ichki dunyosining k о `zgusi, tafakkuri, ongi va fikr yuritish tarzining mazmun-mohiyatini aks ettiruvchi yuksak ijtimoiy qadriyatdir. Insoniyat hamisha ezgulikka, ma`naviy barkamollikka intilib yashaydi. Yurtimizda amalga oshirilayotgan tub islohotlarning muvaffaqiyati, mamlakatning yaqin kelajakdagi istiqboli hamyurtlarimiz qanday mavqeni egallashiga, qanaqa madaniy-ma`naviy va ahloqiy qadriyatlarni shior qilib olishiga bog`liq b о `ladi. 1 Fuqarolik jamiyatida erkinlik, qonun oldida barchaning tengligi, ijtimoiy adolatning ta`minlanishi hamma fuqarolarning ijodiy salohiyati va iste`dodining bevosita r о `yobga chiqarilishiga imkoniyat yaratiladi. Fuqarolik jamiyati huquq va adolat mezonlari bilan о `lchanadi. Huquq jamiyatning о `ziga xos «gumanistik imperativi» (insonparvarvarlik talabi), ya`ni insoniy-ahloqiy qoidasi, ma`naviy mayog`i b о `lib hisoblanadi. Fuqarolarning о `zaro huquqiy munosabatidagi mavqei quyidagi prinsiplar asosida belgilanadi: 1) jamiyatning har bir a`zosi inson sifatida erkin va ozod b о `lishi; 2) har bir fuqaroning boshqa fuqaro bilan tengligi; 3) jamiyat har a`zosining fuqaro maqomidagi mustaqilligi. О `zbekiston mustaqillikni q о `lga kiritgach, suveren davlatchilikni shakllantirishda madaniyatimiz sarchashmalariga, teran va ulkan ma`naviy merosimizga murojaat qilish, boqiy tarixiy о `tmishimizda mavjud b о `lgan barcha ezguliklarni yuzaga chiqarib, rivojlantirish borasida beqiyos imkoniyatlar ochildi. О `tmish ajdodlarimizning madaniy va ma`naviy boyligi chuqur mushohada etilib ijtimoiy ongimizga singdirilmoqda, shu orqali biz barpo etayotgan yangi fuqarolik jamiyati manfaatlariga xizmat qilmoqda. Biz shunchaki demokratik jamiyat emas, balki odil demokratik jamiyat barpo etmoqdamiz. Davlatchiligimiz adolat tamoyillariga tayanadi. «Adolatga intilish- xalqimiz ma`naviy-ruhiy dunyosiga xos eng muhim xususiyat. 1 +аранг: Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари-Т: «Ўзбекистон» 1998, 397-бет.

www.arxiv.uz Adolatparvarlik g`oyasi butun iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar tizimiga singib ketishi, ijtimoiy k о `maklashuv mexanizmida о `z aksini topishi kerak» 1 [31] . Ma`naviy-madaniy saviya past b о `lgan jamiyatda adolat tantanasi haqida gap ham b о `lishi mumkin emas. Biz barpo etayotgan fuqarolik jamiyatida adolat, haqiqat va insonparvarlik g`oyalari ustuvorlik qilishi lozim. Adolat bor joyda inson haq- huquqlari va erkinliklari t о `la ta`minlanishiga umid bog`lash mumkin. Shunday qilib, fuqarolik jamiyatining quyidagi asosiy belgilari va xususiyatlarini k о `rsatish mumkin: 1. Jamiyat va shaxs ehtiyojlari tizimida faol ijobiy faoliyat va mehnatning roli alohida mazmuniga ega b о `lishi. Mehnatga asoslangan ijtimoiy ehtiyoj va manfaatlar tizimining qaror topishi; 2. jamiyat mazmunini, uning rivojlanish qonuniyatlari mohiyatini xususiy mulkchilik munosabatlari orqali belgilanishi; 3. xususiy mulk barcha mulk shakllari qatori ravnaq topishi va uni muhofazalashda qonunning, davlat hokimiyatining alohida rol y о `nashi; 4. fuqarolarning yuridik jihatdan bir xil maqomga egaligi va qonun oldida tengligi. Jamiyatda adolatli sud tizimining qaror topishi va uni fuqarolarni himoyalovchi posbon idoraga aylanishi. 5. shaxsning xususiy hayoti va iqtisodiy faoliyatiga davlat aralashuvining qonun doirasida cheklanishi. Huquqiy davlatchilikning mavjud b о `lishi; 6 . shaxsning davlat hokimiyatiga nisbatan mulkiy va iqtisodiy mustaqilligi; 7. davlat, davlat idoralari va fuqarolar huquqning teng subyekti sifatida munosabatga kirisha olishi, ular sudda teng taraflar sifatida maydonga chiqaolishi. Fuqarolar huquqlarini kafolatlash va ustuvor ta`minlash mexanizmlarining yaratilganligi; 1 [31] Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари-Т. «Ўзбекистон», 1998, 399-бет.

www.arxiv.uz 8. fuqarolik jamiyatining tarkibiy institutlari, jumladan fuqarolarning о `zini о `zi boshqarish organlari tizimining mavjudligi; 9. jamiyatning yuksak ma`naviy-madaniy va ahloqiy rivojlanganligi; insonlar о `rtasidagi munosabatlar о `zaro hurmat, iymon-insof doirasida, shaxs qadrini e`zozlash asosiga qurilganligi. Shunday qilib, fuqarolik jamiyati-har bir inson manfaatini ustuvor biluvchi, huquqiy a`ana va qonunlarga hurmat muhiti shakllantirilgan, umuminsoniy qadriyatlar e`zozlanadigan, inson huquqlari va erkinliklari s о `zsiz ta`minlanadigan, davlat hokimiyatini samarali jamoatchilik nazorati mexanizmlari vujudga keltirilgan, insoniy munosabatlar chuqur ma`naviy-madaniy qadriyatlarga tayanadigan erkin demokratik huquqiy jamiyat. Fuqarolik jamiyatining tarkibiy tuzilmalari. Fuqarolik jamiyati yuksak darajada uyushgan, batartib munosabatlar tizimiga tayangan, о`zini о`zi boshqarish mexanizmlari mukammal qaror topgan jamiyatdir. Bu jamiyat sharoitida inson va fuqarolarning huquq, erkinlik hamda manfaatlarini aks ettiruvchi, muhofaza etuvchi turli-tuman uyushmalari, birlashmalari, nodavlat tashkilotlari va idoralari mavjud bо`ladi. Ular davlat hokimiyatidan mustaqil bо`lib, о`zini о`zi boshqarish tamoyili asosida aktiv faoliyat kо`rsatadi. Fuqarolik jamiyatida ijtimoiy hayotga katta ahamiyat beriladi. Uning asosiy maqsadi inson hayotini saqlash, uning maqsadlarini, hayotiy orzularini, niyatlarini shu jamiyatdagi tashkilotlar, ijtimoiy institutlar, guruhlar, oila va boshqa birlashmalar orqali amalga oshirishdir. Bu tashkilotlar, institutlar va guruhlar alohida shaxsga uning hokimiyat manbai ekanligini, uning layoqati va harakati, obrо`si yuksak qadriyat ekanligini tushuntirishga yordam beradilar. Insonlar ushbu

www.arxiv.uz tashkilotlar va birlashmalar orqali о`zlarining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa maqsadlarini amalga oshiradilar. Fuqarolik jamiyatining asosiy belgilariga: 1) k о `ppartiyaviylik; 2) siyosiy hayotning va siyosiy institutlarning, mafkura va fikrlarning xilma- xilligi; 3) о `zini- о `zi boshqarish organlari mavqeining balandligi; 4) jamiyatni boshqarishda ommaviy axborot vositalari rolining kattaligi kiradi. Fuqarolik jamiyati ma`naviy hayot umumbashariy qadriyatlar asosida amalga oshirilganligi, insonning muqaddasligi, erkinligi, qonun oldida tengligi, ijtimoiy adolatning t о `liq qaror topganligi bilan belgilanadi. Demak, fuqarolik jamiyati -teng huquqli insonlarning jamiyati, yakka shaxslar yoki jamoalar manfaatlarini amalga oshirishga kо`maklashadigan jamoat va nodavlat institutlarining tizimidir. Shuni ham ta`kidlash kerakki, fuqarolik jamiyati jamoat birlashmalarining yig`indisidangina iborat bо`lmay, balki ular faoliyatining natijasida paydo bо`ladigan munosabatlar tizimi hamdir. Shuning uchun ham fuqarolik jamiyatini milliy va diniy an`analarsiz, odatlarsiz, odob-ahloq normalarisiz va milliy qadriyatlarsiz tasavvur etib bо`lmaydi. Bu jamiyat iqtisodiy, kasbiy, madaniy, diniy va boshqa manfaatlarni shakllantirishga va ularni amalga oshirishga qaratilgan ijtimoiy aloqalar tizimini ham qamrab oladi. О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi har bir insonning ehtiyojlari, manfaatlari, huquq va erkinliklarini amalga oshirishga qaratilgan. Konstitusiya insonni eng katta boylik sifatida alohida kо`rsatgani holda fuqaro, jamiyat va davlat о`rtasidagi о`zaro munosabatlarning oqilona, huquqiy hal etilishini siyosiy jihatdan rasmiylashtiradi. Konstitusiya va qonunlarning ustunligi, ularning inson manfaatlarini himoya qilishga va ijtimoiy munosabatlarni maqbul holga keltirishga

www.arxiv.uz yо`naltirilganligi fuqarolik jamiyati asoslarini qaror toptirishning asosiy omillaridir. Fuqarolik jamiyatida qonun ustuvor bо`lib, u insonning о`zini-о`zi kamol toptirishiga yordam beradi, shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari tо`la darajada rо`yobga chiqishiga kо`maklashadi. Ayni vaqtda bu barcha odamlar qonunlarga sо`zsiz rioya qilishlari shart ekanligini ham bildiradi. О`zbekiston fuqarolari Konstitusiyada kо`rsatilgan huquqlaridan foydalanib, davlatning siyosiy hayotida tobora keng ishtirok etmoqdalar. О`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ta`kidlashicha, «О`tmish davri sharoitida fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish jarayoni yuz berayotgan bir paytda О`zbekiston aholisi turli qatlamlarining manfaatlarini ifoda etishi lozim bо`lgan keng tarmoqli, kо`ppartiyaviy tizim kabi demokratik institutlar hamda boshqa jamoat tashkilotlarining qaror topishi ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu jihatdan olganda, davlatning roli siyosiy partiyalar va jamoatchilik harakatlarining vujudga kelishi, qaror topishi va rivojlanishi sekinlashtirib qо`yadigan har qanday g`ov va tо`siqlarni bartaraf etishdan iboratdir» 1 . Fuqarolik jamiyatidagi mavjud manfaatlarni qanoatlantirish, rо`yobga chiqarish uchun tegishli tashkiliy tuzilmalar va institutlar shakllanadi. Fuqarolik jamiyatining ichki tizimini quyidagicha tasniflash mumkin. Birinchidan, iqtisodiy sohadagi manfaatlarni qanoatlantiruvchi tuzilmalar: a) xususiy mulk asosida vujudga keladigan va faoliyat yuritadigan nodavlat tashkilotlar; b) shirkat x о `jaliklari va ularning uyushmalari; v) ijara asosida ishlovchi jamoalar; 1 Каримов И.А, Ўзбекистон XXI аср бўса ғ асида: хавфсизликка тащдид, бар қ арорлик шартлари ва тара ққ иёт кафолатлари.-Т., 1997.-174-б.

www.arxiv.uz g) hissadorlik jamiyatlari; d) moliyaviy jamg`arma hamda uyushmalar; ye) ishlab chiqarish korporatsiya, konsernlari va birlashmalari; j) tadbirkorlar uyushmalari (palatasi) va hokazo. Ikkinchidan, ijtimoiy sohadagi manfaatlarni ifodalovchi tuzilmalar: a) oila hamda uning manfaatlarini aks ettiruvchi maxsus tashkilotlar; b) ta`lim-tarbiya muassasalari (maktab, о `rta-maxsus va oliy ta`lim muasasasalari); v) jamoat birlashmalari, nodavlat tashkilotlar; g) fuqarolarning о `zini о `zi boshqarish organlari; d) mustaqil ommaviy axborot vositalari; ye) diniy tashkilotlar; j) milliy-madaniy markazlar; z) k о `ngilli jamiyatlar; i) jamoatchilik fikrini aniqlash va о `rganish institutlari; y) turli ijtimoiy ixtiloflarni adolatli hal etuvchi tuzilmalar va hokazo. Uchinchidan, siyosiy sohadagi manfaatlarni aks ettiruvchi institutlar va tuzilmalar: a) huquqiy davlatning mavjudligi; b) siyosiy partiyalar; v) ijtimoiy-siyosiy harakatlar; g) siyosiy muholifatning mavjudligi; d) inson huquqlarini himoyalovchi institutlar va hokazo. Yuqorida keltirilgan tasnif umumiy bо`lib, u eng asosiy tarkibiy tuzilmalarni ifodalaydi. Albatta, fuqarolik jamiyati о `zining rang-barangligi, turli-tumanligi

www.arxiv.uz bilan tavsiflanadi. Unda turfa k о `rinishdagi ma`rifiy, madaniy va boshqa mazmundagi tashkilotlar faoliyat k о `rsatishi mumkin. О`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ta`kidlashicha, «О`tmish davri sharoitida fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish jarayoni yuz berayotgan bir paytda О`zbekiston aholisi turli qatlamlarining manfaatlarini ifoda etishi lozim bо`lgan keng tarmoqli, kо`ppartiyaviy tizim kabi demokratik institutlar hamda boshqa jamoat tashkilotlarining qaror topishi ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Siyosiy nuqtai nazardan baholaganda fuqarolik jamiyatidagi siyosiy tizim va siyosiy boshqaruvning mazmun-mohiyatini huquqiy davlatchilik ifoda etadi. Boshqacha aytganda, huquqiy davlat fuqarolik jamiyatining siyosiy mohiyatini, siyosiy shaklini tashkil etadi. Bu ikki hodisaning о`zaro munosabati shakl bilan mazmunning о`zaro aloqadorligini aks ettiradi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, fuqarolik jamiyati tо`la ma`noda mavjud bо`lishining shak-shubhasiz sharti huquqiy davlatning mavjudligidir. Va, aksincha, huquqiy davlat faqat fuqarolik jamiyatidek ijtimoiy makonda qaror topishi va faoliyat yuritishi mumkin. Fuqarolik jamiyati bilan huquqiy davlatning о`zaro nisbatini iqtisod bilan siyosatning nisbati tarzida izohlash о`rinli bо`ladi. Buni О`zbekiston misolida ham yaqqol kо`rish mumkin. Zero, iqtisodiy islohatlar tegishli demokratik siyosiy tuzilmalar, institutlar mavjud bо`lishini taqozo etadi. Mamlakatimizda mulk shaklini о`zgartirish, xususiylashtirish jarayonlarini amalga oshirishga qaratilgan davlat tuzilmalari vujudga keltirildi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Антонов И. П. Основи правовой системи Федеративной Республики Германий. (Теоретический и историко-правовой аспекти). – М.: Академия управления МВД России, 2003. – 147 c. 2. Боботов С. В., Жигачев И. Й. Введение в правовую систему США. – М.: Норма, 1997. – 333 с. 3. Введение в шведское право. – М.: Прогресс, 1986. – 387 с. 4. Давид Р., Жоффре-Спинози К. Основние правовие системи современ - ности. – М.: Междунар. отношения, 1996. – 400 с. 5. Давид Р. Основние правовие системи современности. – М.: Международние отношения, 1986. – 380 с. 6. Ермолович В. И., Шелкопляс В. А. Правовие системи: история и сов - ременност: Материали межвузовской научно–практической конференции. – Минск, 5–6 января 2001 г. – Мн.: БГЕУ, 2001. – 176 с. 7. Инако С. Современное право Японии / Отв. ред. В. А. Туманов. – М.: Прогресс, 1981. – 291 с. 8. Марченко М. Н. Правовие системи современного мира: Учеб. пособие. – М.: Зерсало, 2001. – 400 с. 9. Matkarimova G. Halqaro huquq va О`zbekiston huquqiy tizimi. – T.: Adolat, 2002. – 90 b. 10. Правовие системи стран мира: Энциклопедический справочник / Отв. ред. А. Й. Сухарев. – М.: Норма, 2003. – 976 с. 11. Правовая система Нидерландов / Отв. ред. В. В. Бойсова, Л. В. Бойсова. – М.: Норма, 1998. – 348 с. 12. Решетников Ф. М. Правовие системи стран мира. – М.: Юрид. лит., 1993.

O'xshashlar

Fuqarolik jamiyati

Demokratik fuqarolik jamiyati va uning mazmun mohiyati

Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat

Advokatura fuqarolik jamiyati instituti sifatida

Qonun ustuvorligi demokratik, fuqarolik jamiyati qurilishining asosi