Фуқаролар маъмурий ҳуқуқ субъекти сифатида - Huquqshunoslik - Referatlar

Фуқаролар маъмурий ҳуқуқ субъекти сифатида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76 KB

Ko'chirib olish

Фуқаролар маъмурий ҳуқуқ субъекти сифатида Режа: 1. Фуқароларнинг маъмурий ҳуқуқ ҳолати асослари. 2. Фуқароларнинг давлат бошқаруви соҳасидаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари. 3. Фуқароларнинг давлат бошқарувидаги ҳуқуқларининг кафолатлари. 4. Чет еллик фуқаролар ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг маъмурий-ҳуқуқий ҳолати.

Маъмурий ҳуқуқнинг асосий субъйектларидан бири – бу жисмоний шахслардир. Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, хорижий давлатларнинг фуқаролари ва фуқаролиги болмаган шахслар - маъмурий-ҳуқуқий муносабатларга киришиб, маълум бир субъйектив ҳуқуқ ва мажбу- риятларга эга бўлишлари мумкин. Фуқароларнинг давлат бошқаруви соҳасидаги (маъмурий-ҳуқуқий муносабатлардаги) ҳуқуқлари, еркинликлари, мажбуриятлари, жавобгарлигининг йиғиндиси—фуқароларнинг маъмурий-ҳуқуқий ҳолатини ташкил этади. Бу муносабатлар фуқароларнинг маъмурий ҳуқуқнинг бошқа субъйектлари билан, масалан, давлат ҳокимияти органлари, давлат ва нодавлат ташкилотлари, корхона, муассаса ва жамоат бирлашмалари ҳамда уларнинг мансабдор шахслари билан ўзаро алоқаси натижасида вужудга келади. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари қонунчилик ҳужжатларида назарда тутилган асослардан, қонунчилик ҳужжатларининг умумий нэгизлари ва мазмунига кўра уларнинг фуқаролик ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларини келтириб чиқарадиган ҳаракатларидан вужудга келади. Жумладан, фуқаролик ҳуқуқ ва мажбуриятлари: қонунда назарда тутилган шартномалар ва бошқа битимлардан; қонунда ҳуқуқ ва мажбуриятлар вужудга келишининг асоси сифатида назарда тутилган давлат органлари ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳужжатларидан; қонунда йўл қўйилган асослар бўйича мол-мулк олиш натижасида; фан, адабиёт, санъат асарларини яратиш, ихтиролар ва бошқа интеллектуал фаолият натижасида; бошқа шахсга зарар етказиш натижасида; фуқароларнинг бошқа ҳаракатлари натижасида вужудга келиши мумкин. Фуқароларнинг маъмурий-ҳуқуқий ҳолати конституциявий ва маъмурий ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинган — фуқаро ҳуқуқий ҳолатининг ажралмас қисми ҳисобланади. Фуқароларнинг маъмурий-ҳуқуқий муносабатлардаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари уларнинг конституциявий ҳуқуқ ва

мажбуриятларидан келиб чиқади ҳамда маъмурий-ҳуқуқий актларда ўз ифодасини топади. Фуқаролар ўзларига тэгишли болган ҳуқуқларини, шу жумладан уларни ҳимоя қилиш ҳуқуқини ҳам ўз хоҳишларига кўра тасарруф этадилар. Фуқароларнинг ўз ҳуқуқларини амалга оширишдан воз кечиши бу ҳуқуқларнинг бекор қилинишига олиб келмайди, қонунда назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Фуқаролар ўз ҳуқуқларини амалга ошириши билан бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмасликлари шарт. Фуқаролар ўз ҳуқуқларини амалга оширишда жамиятнинг маънавийахлоқий принсиплари ва нормаларини ҳурмат қилишлари лозим. Фуқароларнинг бошқа шахсга зарар етказишига, бошқача шаклларда ҳуқуқни суиистеъмол қилишига, шунингдек, ҳуқуқни унинг мақсадига зид тарзда амалга оширишга қаратилган ҳаракатларига ёл қўйилмайди. Фуқароларнинг маъмурий-ҳуқуқий ҳолатини амалга оширишда маъмурий ҳуқуқ лаёқати ва маъмурий муомала лаёқатига эга бўлиши катта аҳамиятга эга. Фуқароларнинг ма ъмурий ҳуқуқ лаёқати инсон туғилиши билан вужудга келади ва туғилганданоқ қонунчиликда белгиланган ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга болишни англатади. Ҳуқуқ лаёқати инсон шахси билан бевосита боглиқ болиб, уни чеклаш ёки ундан маҳрум этиш мумкин емас. Амалдаги қонунчиликка биноан маъмурий ҳуқуқ лаёқати - қонунда белгиланган тартибда фақатгина суд томонидан чекланиши мумкин. Фуқароларнинг маъмурий ҳуқуқ лаёқати унинг вафот этиши билан бекор болиши мумкин. Фуқароларнинг ма ъмурий муомала лаёқати маъмурий ҳуқуқ лаёқатидан фарқ қилган ҳолда, маълум бир ёшдан вужудга келади. Фуқароларнинг маъмурий муомала лаёқати — бу фуқароларнинг ўз хаттиҳаракатлари билан

давлат бошқаруви соҳасида ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлишлари ва уни амалга оширишлари тушунилади. Амалдаги қонунчилик ҳужжатларига биноан фуқароларнинг маъмурий муомала лаёқати қисман 16 ёшдан вужудга келади. Масалан, 16 ёшга тўлган фуқаролар паспорт олишга мажбурдирлар ёки маъмурий ҳуқуқбузарликларнинг субъйекти 16 ёшга тўлган ақли расо шахслар болиши мумкин. Бу ҳуқуқбузарликлар асосан давлат бошқаруви жараёнида содир этилади. Фуқаролар 18 ёшга тўлганда тўла маъмурий муомала лаёқатига эга бўладилар, яъни Ўзбекистон Республикаси Конститут- сияси ва қонунларида кўрсатиб олилган ҳуқуқ ва мажбуриятларни амалга оширишлари мумкин. Масалан, Ватанни ҳимоя қилиш бурчи ёки сайлаш ҳуқуқи 18 ёшдан вужудга келади. Баъзи ҳолларда фуқароларнинг маъмурий муомала лаёқати, яъни ўзларининг ҳаракатлари билан давлат бошқаруви соҳасидаги ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга болишлари, масалан: 21 ёшдан (халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгашларига сайланиш ҳуқуқи); 25 ёшдан (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига сайланиш ҳуқуқи); 35 ёшдан (Ўзбекистон Республикаси Президентлигига сайланиш ҳуқуқи) вужудга келиши мумкин. Фуқароларнинг маъмурий муомала лаёқати суд органлари томонидан чекланиши мумкин. Масалан, фуқаро жиноят содир этиб озодликдан маҳрум этиш жазосини олаётган бо Иса, бундай шахслар уларга тэгишли болган айрим ҳуқуқ ва мажбуриятларни (мисол учун сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи, умумий ҳарбий мажбурият) амалга ошира олмайдилар. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексига биноан руҳий касаллиги ёки ақли заиллиги оқибатида ўз ҳаракатларининг аҳамиятини тушуна олмайдиган ёки уларни бошқара олмайдиган фуқарони суд қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган тартибда муомалага лаёқациз деб топиши мумкин ва бундай фуқарога васийлик белгиланади. Фуқаронинг муомалага

лаёқациз деб топилишига сабаб болган асослар бекор бўлса, суд уни муомалага лаёқатли деб топади ва унга белгиланган васийликни бекор қилади. Спиртли ичимликларни ёки гиёҳвандлик воситаларини суиистеъмол қилиш натижасида ўз оиласини оғир моддий аҳволга солиб қўяётган фуқаронинг муомала лаёқати суд томонидан фуқаролик процессуал қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда чеклаб қўйилиши мумкин. Унга ҳомийлик белгиланади. Бундай фуқаро майда маиший битимларни мустақил тузиш ҳуқуқига эга. У бошқа битимларни ҳомийнинг розилиги билангина тузиши, шунингдек, иш ҳақи, пенсия ва бошқа даромадлар олиши ҳамда уларни тасарруф этиши мумкин. Бироқ, бундай фуқаро ўзи тузган битимлар бўйича ва етказган зарари учун мустақил равишда мулкий жавобгар бўлади. Фуқаронинг муомала лаёқати чекланишига сабаб бўлган асослар бекор бўлса, суд унинг муомала лаёқатини чеклашни бекор қилади. Фуқарога белгиланган ҳомийлик суд қарори асосида бекор қилинади. Васийлик ва ҳомийлик муомалага лаёқатсиз ёки муомалага тўлиқ лаёқатли болмаган фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш учун белгиланади. Васийлар ва ҳомийлар ўз ҳимояларидаги шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳар қандай шахслар билан муносабатларда, шу жумладан, судларда ҳам махсус ваколациз ҳимоя қиладилар. Демак, фуқаролар ўзларининг маъмурий-ҳуқуқий ҳолатини, фақатгина маъмурий ҳуқуқ лаёқати ва маъмурий муомала лаёқати мавжуд бўлганида, амалга оширишлари мумкин. Фуқаролар маъмурий-ҳуқуқий ҳолатининг таркибий қисмини - фуқароларнинг давлат бошқаруви соҳасидаги ҳуқуқлари ва эркинликлари, мажбуриятлари, жавобгарлиги ташкил этади. Чунки Конституцияга биноан Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва еркинликларга эга болиб, жинсий, ирқи,

миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар (18-м.). Фуқаролар ўз ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишда бошқа шахсларнинг, давлат важамиятнинг қонуний манфаатлари, ҳуқуқлари ва еркинликларига путур етказмасликлари шарт. Фуқароларнинг давлат бошқаруви соҳасидаги ҳуқуқлари ва еркинликлари, биринчи галда, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси билан белгиланган бўлиб, буларга қуйидагиларни киритиш мумкин: яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг узвий ҳуқуқидир. Инсон ҳаётига суиқасд қилиш енг оғир жиноятдир; ҳар ким еркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқига эга; ҳеч ким қонунга асосланмаган ҳолда ҳибсга олиниши ёки қамоқда сақланиши мумкин емас; жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча у айбдор ҳисобланмайди. Судда айбланаётган шахсга ўзини ҳимоя қилиш учун барча шароитлар таъминлаб берилади. Ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, шафқациз ёки инсон қадр-қимматини камситувчи бошқа тарздаги тазйиққа дучор этилиши мумкин емас; ҳар ким ўз шаъни ва обрўсига қилинган тажовузлардан, шахсий ҳаётига аралашишдан ҳимояланиш ва турар жойи дахлсизлиги ҳуқуқига эга. Ҳеч ким қонун назарда тутган ҳоллардан ва тартибдан ташқари бировнинг турар жойига кириши, тинтув ўтказиши ёки уни кўздан кечириши, ёзишмалар ва телефонда сўзлашувлар сирини ошкор қилиши мумкин емас; Ўзбекистон Республикаси фуқароси Республика ҳудудида бир жойдан иккинчи жойга кўчиш, Ўзбекистон Республикасига келиш ва ундан чиқиб кэтиш ҳуқуқига эга. Қонунда белгиланган чеклашлар бундан мустаснодир; ҳар ким фикрлаш, сўз ва еътиқод еркинлиги ҳуқуқига эга. Ҳар ким ўзи истаган ахборотни излаш, олиш ва уни тарқатиш ҳуқуқига эга, амалдаги конституциявий тузумга қарши қаратилган ахборот ва қонун билан белгиланган бошқа чеклашлар бундан мустаснодир; ҳамма учун виждон

еркинлиги кафолатланади. Ҳар бир инсон хоҳлаган динга еътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга еътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга; Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари жамият ва давлат ишларини бошқаришда бевосита ҳамда ўз вакиллари орқали иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар. Бундай иштирок этиш ўзини ўзи бошқариш, референдумлар ўтказиш ва давлат органларини демократик тарзда ташкил этиш йўли билан амалга оширилади; фуқаролар ўз ижтимоий фаолликларини Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ митинглар, йиғилишлар ва намойишлар шаклида амалга ошириш ҳуқуқига эгадирлар; Ўзбекистон Республикаси фуқаролари касаба уюшмаларига, сиёсий партияларга ва бошқа жамоат бирлашмаларига уюшиш, оммавий ҳаракатларда иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар; ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга; ҳар бир шахс меҳнат қилиш, еркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эгадир; ҳар ким қариганда, меҳнат лаёқатини йўқотганда, шунингдек, боқувчисидан маҳрум бўлганда ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқига эга; ҳар бир инсон малакали тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқига эга; ҳар ким билим олиш ҳуқуқига эга; ҳар кимга илмий ва техникавий ижод еркинлиги, маданият ютуқларидан фойдаланиш ҳуқуқи кафолатланади. Фуқаролар маъмурий-ҳуқуқий ҳолатининг иккинчи асосий таркибий қисми — бу фуқароларнинг давлат бошқаруви соҳасидаги бурчлари ва мажбуриятларидир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига биноан Ўзбекистон Республикаси фуқаролари қуйидаги бурчларни бажарадилар:

фуқаролар Конституция ва қонунларга риоя этишга, бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари, еркинликлари, шаъни ва қадр- қимматини ҳурмат қилишга мажбурдирлар; фуқаролар Ўзбекистон халқининг тарихий, маънавий ва маданий меросини авайлаб асрашга мажбурдирлар; фуқаролар атроф табиий муҳитга еҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар; фуқаролар қонун билан белгиланган солиқлар ва маҳаллий йиғимлами тўлашга мажбурдирлар; Ўзбекистон Республикасини ҳимоя қилиш — Ўзбекистон Республикаси ҳар бир фуқаросининг бурчидир. Фуқаролар қонунда белгиланган тартибда ҳарбий ёки муқобил хизматни ўташга мажбурдирлар. Фуқароларнинг давлат бошқаруви соҳасидаги ҳуқуқлари ва мажбуриятлари Конституциядан ташқари, амалдаги қонунчилик ҳужжатларида ҳам белгиланади. Амалдаги қонунчилик ҳужжатларидан келиб чиқиб фуқароларнинг маъмурий-ҳуқуқий ҳолати таркибига кирувчи ҳуқуқлар ва мажбуриятларни тўртта гуруҳга бирлаштириш мумкин: биринчи гуруҳни фуқароларнинг давлат ишларини бошқаришда бевосита ёки ўз вакиллари орқали иштирок этиши, давлат хизматида болиши билан боглиқ болган ҳуқуқлар ва мажбуриятлар ташкил этади. Давлат ишларини бошқаришда иштирок этиш кенг қамровли тушунча бо либ, моҳиятига кўра, мамлакат ҳаётининг барча соҳаларини ўз ичига олади. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари бу гуруҳининг ўзига хослиги шундаки, уларни амалга ошириш фуқароларнинг фаоллиги, ҳоҳиширодасини ифода этишини талаб этади. Фуқароларнинг иккинчи гуруҳни ташкил этувчи ҳуқуқ ва мажбуриятларини амалга ошириш нафақат уларнинг фаоллигини, балки давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг аралашувини ҳам талаб қилади. Жумладан, давлат органлари ёки мансабдор шахсларнинг ёрдами ёки

қоллабқувватлашисиз фуқаролар митинглар, намойишлар олказиш, ўз манфаатларини ҳимоя қилиш учун бирлашиш, давлат органларига якка тартибда ёки жамоа бо либ мурожаат қилиш, давлат органлари (мансабдор шахслар)нинг қонунга зид хатти-ҳаракатлари (қарорлари) оқибатида етказилган зарарни қоплаш ҳуқуқларини амалга ошира олмайдилар. Фуқароларнинг учинчи гуруҳни ташкил этувчи ҳуқуқ ва мажбуриятларини амалга ошириш - давлат органлари ва мансабдор шахслардан бу ҳуқуқларни ҳимоя қилиш, давлат томонидан кафолатлаш, уларни бажариш учун шарт- шароитлар яратиб бериш бўйича функсионал фаолиятни амалга оширишни талаб қилади. Давлат бошқаруви соҳасида фуқароларнинг тўртинчи гуруҳ ҳуқуқ ва мажбуриятлари - давлат органлари фаолиятида фуқаролар иштироки билан боглиқдир. Масалан, бунга — фуқароларнинг давлат органлари фаолиятида илмий-техник ходим, експерт, маслаҳатчи, соҳавий ёки ишчи комиссияларининг аъзоси сифатида иштирок этиши билан боглиқ ҳуқуқ ва мажбуриятлари киради. Фуқаролар давлат бошқаруви соҳасида ўзларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини амалга ошириш орқали турли маъмурий-ҳуқуқий муносабатларга киришадилар. Бу муносабатлар қуйидагилар асосида вужудга келиши, о ъзгариши ёки бекор бо ълиши мумкин: фуқароларнинг ўз ҳуқуқларини амалга оширишлари (масалан, давлат органига мурожаат қилиш, олий ўқув юртларига кириш); фуқароларнинг ўз мажбуриятларини бажаришлари (масалан, фуқаронинг 16 ёшга тўлганда паспорт олиши); давлат органлари (мансабдор шахслар) томонидан фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларининг бузилиши (масалан, асоссиз равишда шикоятни кўриб чиқишни рад этиш); фуқаролар томонидан мажбуриятларнинг бажарилмаганлиги (масалан, белгиланган тартибда ҳарбий хизматни ўтамаганлик).

«Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги тўғрисида»ги қонунга биноан Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги – шахс билан давлатнинг доимий сиёсий-ҳуқуқий алоқасини белгилайди, бу алоқа уларнинг ўзаро ҳуқуқлари ва бурчларида ифодаланадил. Ўзбекистон Республикасида ҳар бир киши фуқаро бўлиш ҳуқуқига эгадир. Ҳеч ким фуқароликдан ёки фуқароликни ўзгартириш ҳуқуқидан маҳрум қилиниши мумкин емас. Ўзбекистон Республикаси фуқаролар олдида, Ўзбекистон Республикасининг фуқароси еса, давлат олдида масъулдир. Ўзбекистон Республикаси — Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ва унинг ташқарисида ўз фуқароларининг ҳуқуқлари, еркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилади. Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги—фуқароликни олиш асосларидан қатъи назар, барча учун тенг ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг тенг ҳуқуқлилиги иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва маданий турмушнинг барча соҳаларида таъминланади. Хорижий фуқаролар ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг ҳуқуқий ҳолати Ўзбекистон Республикасида хорижий фуқаролар ва фуқаролиги болмаган шахслар Ўзбекистон Республикасининг қонунчилик ҳужжатлари ва халқаро шартномаларда назарда тутилган ҳоллардан ташқари, Ўзбекистон Республикаси фуқаролари сингари бир хил ҳуқуқ ва мажбуриятларга эгадир.

O'xshashlar

Нодавлат нотижорат ташкилотлар маъмурий ҳуқуқ субъекти сифатида

Фуқарлик ҳуқуқининг субъекти сифатида фуқаролар. Фуқаролик ҳуқуқининг субъекти сифатида юридик шахслар

Фуқаролар – фуқаролик ҳуқуқининг субъектлари сифатида

Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъекти сифатида

Маъмурий ҳуқуқ фани предмети тизими ва манбалари