Давлат шакллари - Huquqshunoslik - Referatlar

Давлат шакллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

267 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Давлат шакллари Режа: 1. Давлат шакли тушунчаси, унинг таркибий унсурлари 2. Бошқарув шакли 3. Сунний ва шиъа давлат-ҳуқуқий таълимоти хусусиятлари: бошқарувнинг халифалик ва имомпик шакллари 4. Давлат тузилиши шаклларининг хилма-хиллиги 5. Сиёсий режим тушунчаси ва турлари 6. Ўзбекистонда давлатчиликни шакллантиришнинг ўзига хос хусусиятлари

www.arxiv.uz Давлат шакли тушунчаси, унинг таркибий унсурлари Давлат шакли тушунчаси давлатшуносликнинг энг муҳим, сермазмун хусусиятларидан биридир. Ҳуқуқшунос Иван Ильин шу муносабат билан қуйидагиларни таъкидлаганди: «Бу мураккаб ва ғоят масъулиятли масалани эҳтиёткорлик ва мутлақо холис фикр билан ўртага қўйиш зарур. Энг аввало, давлат шакли халқдар ҳаётига бефарқ қарайдиган «мавҳум тушунча» ҳам, «сиёсий чизга» ҳам эмас, балки хаёт тарзи ва халқнинг жонли ташкилотидир. Халқ ўз хаёт тарзини тушуниши, айнан «шундай» ташкилланишини уддалаши; шу тузум қонунларини хурмат қилиши ҳамда шу ташкилотга ихтиёрий ҳиссасини қўшиши зарур. Бошқача айтганда, айнан халқнинг жонли хуқуқий онги давлат шаклини рўёбга чиқаради, унга ҳаёт, куч бахшида этади; бинобарин, давлат шакли энг аввало халқ хуқуқий онги даражасига, халқ томонидан тўпланган тарихий сиёсий тажрибага, унинг ирода кучи ва миллий характерига боғлиқ»1. И.Ильиннинг бу фикрига қўшилмасликнинг иложи йўқ. Ҳақиқатан ҳам мабодо бирон киши ўйин қоидаларини билмаса, ўйин режасини тақдим эта олмаса, ва, умуман, ўйнашни хохламаса, бундай одамни шахмат ўйнашга мажбур қилиш ҳеч кимнинг хаёлига ҳам келмайди-ку. Бир жамоада бирга ўйнамаган ўйинчилардан тузилган футбол командаси ўйинни бой бериши турган гап. Тарихчиларнинг шоҳидлик беришича, буюк саркарда Амир Темур бўлажак жанг қандай бориши кераклиги, унинг мазмун-моҳиятини батафсил тушунтирар, шунинг учун ҳеч қачон мағлубият аламини тотмаган экан.

www.arxiv.uz Сиёсий ҳаётда ҳам шундай: у жонли одамлар томонидан уларнинг ватанпарварлик муҳаббати билан, уларнинг давлат тушунчаси билан, уларнинг бурчга садоқати, ташкилий кўникмалари билан, уларнинг қонунга ҳурматлари билан яратилади. Буларнинг ҳаммасини инсонда тарбиялаш керак. Бинобарин, давлат шакли ҳақида фақат халқ ҳуқуқий онги даражасини ва олинган кўникмани ҳисобга олган ҳолдагана гапириш зарур. Давлат ва ҳуқуқ назарияси тушунчалари тизимида «давлат шакли» категорияси билан «давлат мохияти» категорияси бевосита боғликдир. Олдинги бўлимларда давлатнинг моҳиятини очиб бергандик. Яъни унинг ижтимоий вазифалари, жамиятнинг давлат пайдо бўлгунига қадар бўлган ташкилий тузилиши аниқлаб берилган, давлатнинг асосий белгилари ажратиб кўрсатилиб, асосий таърифлар берилганди. Энди давлат шандай тузилганини қараб чиқиш пайти келди. Бошқача айтганда, жамиятнинг бу алохида сиёсий, таркибий, худудий ташкилоти қанақанги шаклларда мавжуд бўлади ва амал қилади? Давлатнинг шундай шакли, яъни тузилишини ўрганиб чиққандан сўнггина биз шундай мураккаб ҳисобланган давлатни тушуниб етиш сари бир қадам олға силжидик, дея оламиз. Айни пайтда ушбу мавзунинг яқин ўтмишдаги назарий ва амалий ишланмалари мазкур тоифа маълум маънода му-носиб баҳоланмаганидан далолат беради. Бироқ, бу ерда сўз фақат муносиб баҳолай олинмаганидагина эмас, «давлат шакли»ни батафсил ўрганишнинг аҳамияти ҳақида ҳам бормокда. Зеро, Е.И.Темновнинг ҳаққоний таъкидлашича, «давлат-ҳуқуқ моҳиятидан келиб чиқувчи давлат шаклининг (ҳуқуқ шакли сингари) қатъийлиги ва аниқдиги эълон қилинган сиёсий йўлни амалга оширишда субъективизм ва зўравонликни жиддий чеклаши мумкин эди»2.

www.arxiv.uz Шу боис - бирон мақсадни кўзлабми ёки беихтиёр равишдами - билмадик, бироқ совет даври муаллифлари аксариятининг асарларида, одатда, давлат «мазмуни»нинг аҳамиятини таъкидлаб, унинг синфийлигига урғу бериларди. Ҳолбуки, шаклсиз мазмуннинг ҳам яшай олмаслиги аллақачонлардан маълум эди. Шунга қарамай, давлат ҳақидаги ижобий гапларнинг қаммаси беистисно унинг мазмунига нисбатан айтиларди. Бундай нуқтаи назарнинг асоссизлигини кўрсатиб ва исботлаб бериш учун ушбу категорияни батафсил қараб чиқиш керак бўлади. Гапни «давлат шакли» тушунчасига оид турли нуқтаи назарлар мавжудлигидан бошлаш ўринли, деб ўйлаймиз. Жумладан, бир хил муагшифлар уни фақат тор маънода изоҳлайдилар. Уларнинг фикрига кўра, бу - фақат бошқарув шакли холос. Бошқа бировлар бу тушунчани кенг маьнода талқин этади. Зеро, улар мазкур тушунчага бошқарув шакллари билан давлат тузилиши шаклини киритадилар. Бироқ, нуқтаи назарлар фарқи шу ёндашувлар билангина чекланмайди. Давлатнинг ички ва ташқи шаклларини фаркловчи муаллифлар ҳам бор. Ички шакл деганда, демок-ратия, ташқи шакл дейилганда эса, сиёсий ҳокимиятнинг аниқ ташкилоти тушунилади (Д.А.Керимов). Ушбу нуқтаи назар нималарга асосланганлигини қуйидагича изоҳлаш мум-кин: модомики, демократия сиёсий тартибнинг бир кўриниши экан, уни давлатнинг ички шакли сифатида тушуниш зарур,бошқарув ва давлат тузилиши шакллари мажмуи эса, ташқи шаклни ташкил этади. Айрим давлатшунослар давлатга ҳаракатдаги динамик ва ташкилий статик тизим сифатида қарашни таклиф этадилар. Шу таклифдан келиб чиққан ҳолда улар динамик жиҳатдан сиёсий (давлат) тартибни, статик

www.arxiv.uz жиҳатдан эса, бошқарув шакли ва давлат тузилиш шаклларини давлат шакли деб ҳисоблайдилар. Юқоридагиларнинг ҳаммаси юридик адабиётларда давлат шакли бўйича ягона тушунчанинг йўклигидан далолат беради. Айни пайтда, ушбу тушунчанинг анъанавий ҳисобланган таърифи мавжуд бўлиб, уни аксарият олимлар маъқуллашади, биз ҳам уни асос қилиб олишни тавсия этамиз. Шундай қилиб, давлат шакли деганда, уч таркибий қисми (ёки томони) - бошқарув шакли, давлат тузилиши шакли ва сиёсий идора усули бирликда олинган сиёсий ҳокимият ташкилоти тушунилади (С.А.Комаров). Ушбу таърифга эътироз билдирмаган ҳолда, биз, эъти-борингизни «сиёсий ҳокимият» ҳамда «сиёсий идора усули» деган ибораларга жалб этишни истардик. Бу иборалар бизга таниш мазкур йўналишда тез-тез қўлланади. Фикримизча, бу зарурий шарт эмас. Шунинг учун ҳам баъзи му- аллифлар диққатни чалғитмаслик учун бу ибораларни шундай қўллашади: сиёсий (давлат) ҳокимият, давлат (сиёсий) идора усули. Яна бир жиҳатни таъкидлашни истардик. Биз юқорида давлат шакли унинг мазмуни билан узвий боғликлигини айтиб ўтгандик. Шу фикрни батафсилроқ тушунтирамиз. Мазмун давлат ҳокимиятининг кимга тегишлилигини, унинг субъектини (эгасини) аниқпаш имконини беради, шунингдек, уни ким амалга оширади, деган саволга жавоб беради. Зикр этил- ганлар асосида, давлат шаклининг уч жиҳати мавжудлигига ишонч ҳосил қиламиз. Булар: * бошқарув шакли, яъни давлат ҳокимияти ва бошқарувни тузиш ва ташкил этишнинг муайян тартиби;

www.arxiv.uz * давлат тузилиши шакли, яъни давлатнинг ҳудудий тузилиши, марказий, минтақавий ва маҳаллий ҳокимиятлар-нинг ўзаро муносабатлари муайян тартиби; * сиёсий (давлат) идора усули, яъни сиёсий (давлат) ҳокимиятни амалга ошириш усул ва услубларидир. Лекин шуни таъкидлаш жоизки, булар ҳозирча давлат шаклини тушунишга умумий ёндашув, энг илк танишувдир. Уни батафсилроқ тушуниш учун давлат шаклини ташкил этувчи уччала жиҳатни диққат билан ўрганиш, уларнинг ўзаро боғлиқлиги, ўзаро таъсирини кузатиш ҳамда назарий, сиёсий-ҳуқуқий тафаккур юз йилликлар давомида давлатни ўрганар экан, давлат шаклининг айнан шундай мазмунини нега алоҳида ажратиб кўрсатганлигини тушунишга ҳаракат қилиш керак. Давлат шаклини бундай тушуниш дабдурустдан таркиб топмаганлиги ва ҳозир ҳам унга қўшилмасликларини қайд этиб ўтиш жоиз деб ўйлаймиз. Узоқ вақт давомида давлат шакли бошқарув шакли ва давлат тузилиши шаклидан (биз келтирган таркибда дастлабки иккитасидан) иборат деб ҳисоблаб келинганди. Кейинчалик унга сиёсий идора усули қўшилди. «Давлат шакли» ва «сиёсий идора усули» ўртасига тенглик аломатини қўювчилар ҳам бўлганди. Бунга асос ҳам бор эди. Бироқ, буни кейинроқ «сиёсий (давлат) идора усули» тушунчасини батафсил кўриб чиқиш вақтида яхшироқ тушуниб оламиз. Шунга қарамай, ҳозирги кунда давлат ҳокимияти ташкилоти уч қисм - бошқарув, давлат (сиёсий) тузилиши ҳамда давлат (сиёсий) идора усули - бирлигидан ташкил топади, деган концепция кенг тарқалган. 2-§. Бошқарув шакли

www.arxiv.uz Аввал - бошданоқ, давлатни назарий жиҳатдан тушуниб етишда бошқарув шакли алоҳида ўрин тутишини таъкидлашни истардик. Қонуният шуни тақозо этади. Давлатга уюшган жамиятда давлат ҳокимиятини ким ва қандай амалга оширишини айнан шу шакл белгалаб беради. Бу масала инсониятни жуда қадимдан тўлқинлантириб келади. Арастунинг ўзи, ундан кейин Афлотун ҳам қадимги дунёда давлат ҳокимиятини ташкил этиш ва уни бошқаришнинг хилма-хил шаклларини ўрганар эканлар, бу давлатларни ким ва қандай бошқариши, яъни бошқарув шакли мезони бўйича давлатлар таснифини ишлаб чиқишга уринишган. Тўла асос билан айтиш мумкинки, кўп асрлар давомида назарий сиёсий- ҳуқуқий тафаккур кўплаб, баъзан бир-бирига сира ўхшамайдиган давлатларни зўр бериб ўрганишни давом эттириб келди. Олимлар ўз изланишларида давлат шаклларидаги энг муҳим жиҳатни ажратиб олиб, уларни тасвирлаб бериш, таҳлил этиш, баҳолашга ва иложи бўлганда бу шаклларни ривожлантириш истиқболларини олдиндан айтиб беришга уринардилар. Августин, Форобий, Гоббс, Монтескье, Локк, Руссо, Радишчев ва бошқаларнинг асарларида давлат шакллари ҳақидаги билимларни умумлаштириш ва тизимлаш, уларнинг вужудга келиш ва ривожланишининг туб илдизларига етиб боришга кўп уриниб кўрилган. Айнан шунинг учун, агар Арасту ва Афлотун даврларида назарий сиёсий- ҳуқуқий тафаккур бошқарувнинг у ёки бу шаклини белгилаб берувчи сабабларни аниқлашга уриниб, асосан бошқарув хилма-хил шаклларини тасвирлаш йўлидан борган бўлсалар, XX асрда эса, сиёсий-ҳуқуқий тафаккур марксистик назария доирасида бошқарув шаклини (формациядан келиб чиққан ҳолда) давлат хили билан, жамиятнинг синфий таркиби, иқтисодий базиси кабилар билан боғлаб тушунтиришга интилади.

www.arxiv.uz Бошқарув шаклини (биз юқорида айтиб ўтган давлат шакли уч қисмидан бирини) аниқлашда марксистик назария давлат ҳокимияти у ёки бу тузилишини тавсифловчи ижтимоий-синфий белгисини асосий белги сифатида ажратиб кўрсатарди. У бошқарув шаклини мазкур давлатнинг ижтимоий-синфий моҳиятининг, сиёсий мазмунининг, синфий кучлар амалдаги нисбатининг ташқи ифодаси сифатида таърифларди. Бу чизмага кўра республика синфий кучларнинг бир хил нисбатида пайдо бўлса, монархия бошқа нисбатида вужудга келади. Албатта, жамиятнинг синфий тузилиши, синфий манфаатларнинг тўқнашуви, синфий кучлар нисбатини ҳеч ким инкор этмайди, улар ҳаётда мавжуд бўлиб, давлат тузилишига, энг аввало, ҳокимият тизими қандай шаклларда ташкил топгани ва амал қилишига, давлатни ким бошқаришига таъсир этади. Бироқ, айни пайтда, давлат синфий белгиси аҳамиятини ошириб юборишга ўрин йўқ. Биз юқорида бундай ёндашув услубий жиҳатдан нотўғри бўлиб, аксарият ҳолларда кўпгина нарсаларни тушунтириб бера олмаслигига мисоллар келтиргандик. Яна бир бор шу масалага тўхталамиз. Бундай ёндашувда бошқа бир қанча омиллар: тарихий анъаналар, миллий руҳият, диний онг, маданий муҳит, жамиятни ўта ғоявийлаштириш ва сиёсийлаштириш даражаси, экология ва кўпчилик бошқа омиллар масалани ўрганиш доирасидан ташқарида қолиб кетади. Ҳозирги вақтда фанимиз, шу жумладан, давлат ва ҳуқуқ назарияси жамият ривожининг марксистик таълимоти умумий инқирози билан боғлиқ услубий инқироздан аста-секин халос бўлиб бормокда. Бу - давлат тузилишининг асосий хусусиятларидан бири сифатида бошқарув шаклини. Янада чуқурроқ ва асослироқ тушуниш, ушбу шаклларнинг чуқур ўйланган таснифини такдим этиш, улар ривожининг реал истиқболларини олдиндан айтиб бериш имконини беради.

www.arxiv.uz Юқоридагалардан келиб чиққан ҳолда бошқарув шаклининг қуйидаги таърифини таклиф этамиз: Бошқарув шакли - конкрет давлатда давлат ҳокимиятини ташкил этиш усулларининг мажмуидир. Агар ушбу таърифни янада аниқроқ ифодалайдиган бўлсак, у олий ҳокимиятни, боз устига унинг олий ва марказий органларини, таркиби, ваколатини, шу органларни ташкил этиш тартибини, шунингдек, унда оддий халқ иштироки даражаси, бу органлар ваколати муддатларини кўзда тутишини айтишимиз керак бўлади. Бошқарувнинг қадим-қадимдан инсониятга маълум бўлган шакллари монархия ва республикадир. Шу муносабат билан Арасту ўз вақтида бошқарув шаклларини олий ҳокимият танҳо амалга ошириладиган монархияга, тор доирадаги чекланган шахслар томонидан амалга ошириладиган аристократияга, бутун халқ ҳокимиятни бошқарадиган демократияга бўлганлигини эслаш ўринлидир. Қадимги юнон файласуфининг шу қадар узоқни кўра билиш қобилиятига тан бериш керак! Зеро, ҳозиргача бошқарув шакли олий ҳокимият бир киши томонидан амалга оширилиши (монархия) ёки у сайлаб қўйиладиган ваколатли коллегиал орган (республика)га тааллуқлилигига қараб бўлинади. «Монархия» атамаси («монос» - бир, «архе» - ҳокимият) юнонча сўз бўлиб, «яккаҳокимлик», «ягона ҳукмдор» маъноларини билдиради. Монархия бошқарув шакли сифатида ўзининг аниқ юридик белгиларига эга. Монарх давлатнинг жонли тимсоли бўлиб, ташқи ва ички сиёсат бобида давлат бошлиги сифатида, халқ вакили, миллат «отаси» сифатида, фуқароларни жипслаштирувчи, уларни давлат теварагига бирлаштирувчи шахс сифатида майдонга чиқади. Монархлар - масалан, Франция қиролларидан бири: «Давлат - менинг ўзимман», деб бежиз айтмаган. Бироқ,

www.arxiv.uz бу аксарият ҳолларда масаланинг фақат Юридик томонини англатар, амалдаги аҳволни ифодалай олмасди. Монарх танҳо ҳукмронлик қилади. Албатта, бу давлатнинг барча ишларини унинг бир ўзи ҳал этаркан, деган маънони билдирмайди. Турли давлат органларида хизмат қилувчи кўпсонли маслаҳатчилар, вазирлар, амалдорлар давлат ишларини бошқаришарди. Айни пайтда, энг муҳим, принципиал давлат ишлари бўйича монархнинг ўзи ҳукм чиқаришига тўғри келарди. У бутун ҳокимиятнинг тўла соҳибидир. Монарх ҳокимияти олий ҳокимият бўлиб, мустақилдир. У - давлатдаги олий ҳокимиятдир. Одатда, унинг ҳокимияти муқаддас деб эълон қилинар, дин оғушига ўралар эди. Албатта, шуларнинг барчасига қарамай, монархнинг халқаро, сиёсий ва миллий кучлар таъсирини ҳис этмаслиги мумкин эмас. Лекин баъзан монарх ҳукми тасодифий, субъектив омилларга боғлиқ бўлиб қоладиган ҳоллар ҳам учрайди (буни ҳам тушунса бўлади - ахир монарх ҳам одам, инсонларга хос нарсаларнинг ҳаммаси унга ҳам бегона эмас). Монархия ҳокимияти ворислик асосида бир авлоддан иккинчи авлодга мерос бўлиб ўтади. Ҳокимиятнинг бир шахсдан иккинчисига ўтишига халқнинг ҳеч қандай алоқаси бўлмайди. Монарх муддатсиз ва умрбод ҳокимият эгасидир. Лекин бундан монархни фақат табиий ўлимгина ҳокимиятидан ажратар эканда, деб хулоса чиқариш хато бўлурди. Монархлар ағдариб ташлангани, ўлдирилгани, бошқа кишилар билан алмаштирилганига тарихда мисоллар кўп. Монарх масъулиятдан озод киши ҳисобланади, яъни у ўз бошқаруви натижалари учун аниқ юридик ва сиёсий жавобгар ҳисобланмайди. Дарвоқе,

www.arxiv.uz тарихда халқ монархни жавобгарликка тортган ҳолатлар ҳақида кўпдан-кўп мисоллар мавжуд (инқилобларни эслайлик). Монархиянинг энг гуллаб-яшнаган даври янги давр арафасига тўғри келиб, бу вақтда унинг бошқарувнинг республика шаклидан фарклари кўзга ташлана бошлаган, мутлақ (чекланмаган) ва чекланган монархия кўринишлари ўртасидаги фарклар аниқ билиниб қолаётганди., Мутлақ монархия шаклидаги бошқарувнинг асосий белгиси - монархнинг тўла ҳокимиятини чеклайдиган бирон-бир давлат органининг йўқлигидир- Монархиянинг юридик хусусиятлари тўғрисидаги С.А.Комаров нуқтаи назари биз учун ҳам матлуб бўлиб, улар: - ҳокимиятдан муддатсиз, яъни умрбод фойдаланиш; - тахтни мерос сифатида ёки қариндошлик ҳуқуқи бўйича эгаллаш; - ташқи алоқаларда кафолат (мандат) асосида эмас, ўз шахсий ҳуқуқи бўйича вакилликни амалга ошириш; - давлат бошлиғи жавобгарлигининг йўқлиги (фақат худо олдида масъуллик)дир. Бундай шароитларда (зарурат йўқпиги туфайли) табақавий, вакиллик муассасалари йўқолиб кетади ёки тўла таназзулга юз тутади, халқнинг сиёсий ва ижтимоий ҳуқуқсизлиги одатий ҳолга айланади. Чекланган монархия турли тарихий даврда турли кўри-нишга эга бўлади. Қизиги шундаки, Арасту руҳий асослар-дан келиб чиқиб, монархияларни «тўғри» бошқарув шаклига эга бўлган монархия ва мабодо монарх барчанинг

www.arxiv.uz манфаатлари ўрнига ўзининг ғаразли, шахсий манфаатларини кўзлаб, бошқаришда зулмни қўллайдиган бўлса - «нотўғри» (золимлик ва истибдод) шаклга эга монархияларни ажратиб кўрсатганди. Ҳозирги замон олимлари юридик асосларнигина ҳисобга олишади. Уларга кўра, чекланган монархия (феодализм даврида) табақавий-вакиллик ҳамда конституциявий монархияга бўлинади. Конституциявий монархия ўз навбатида дуалистик ва парламентлик монархия (капитализм даврида) кўринишларига эгадир. Конституциявий монархия буржуазия жамиятининг шаклланиш даврида пайдо бўлган. У шундай бошқарув шак-лидан иборатки, бунда монарх ҳокимияти вакиллик органи томонидан чекланган бўлади. Бу эса, парламент тасдикдайдиган конституцияда мустаҳкамланади. Уни ўзгартиришга монархнинг ҳақи йўқ. Шу асосда дуалистик ҳокимият икки тарафлама хусусиятга эга бўлишини тушуниб олишимиз мумкин (мазкур сўзнинг таржимаси ҳам шундан гувоҳлик бериб турибди). Амалдаги мавжуд ва юридик ҳокимият монарх шакллантирадиган ҳукумат билан қонунчилик органи сифатида майдонга чиқувчи парламент ўртасида бўлинади. Мамлакатни бошқариш монарх ихтиёрида бўлиб, вазирлар унга ҳисоб бериб турадилар. Ҳукумат парламентнинг партиявий таркибига боғланмаган ҳолда шакллантирилади. Бошқарув дуализми (икки тарафламалилига) шундан иборатки, мисол учун монарх феодаллар манфаатларини, парламент эса, буржуазия ва бошқа табақалар манфаатларини ифодалайди. Бундай бошқарувга Пруссия, Италия, Руминия (ўтмишдаги) давлатлари мисол бўла олади. Ҳозирги вақтда бошқарувнинг бу шакли ўз умрини яшаб бўлди.

www.arxiv.uz Парламентлик монархия мамлакатлари (ҳозирги Англия, Бельгия, Норвегия, Швеция)да қирол шохлик вазифасини ўтасада, мамлакатни тўла маънода бошқаролмайди. Ҳукумат парламент томонидан сайловларда кўп овоз олган муайян партиялар вакилларидан иборат қилиб шакллантирилади. Энг кўп депутатлик мандатларига эга бўлган партия раҳбари ҳукумат бошлиғи бўлади. Қонун ҳужжатлари парламент томонидан қабул қилиниб, расман монарх имзолайди. Шундай қилиб, қонун чиқарувчи, ижроия ва суд соҳаларида монарх ҳокимияти рамзий маънога эга. Лекин юқорида зикр этилганлардан монарх фақат соф рамзий шахсга айланиб қолади, деган маъно келиб чиқмайди. Бу шўро даврига оид хато бўлиб, у вақтда монархия умри тугаб бўлган бир нарса сифатида рўйхатдан чиқариб юборилганди. Агар шундай бўлса - минг йиллаб яшаб келган бошқарувнинг бу шакли ҳозиргача баъзиларнинг эътиборини тортиб келаётганини қандай изоҳлаш мумкин? Чунончи, 1975 йили Испания халқи плебисцит (референдум)да монархияни қарор топтиришга овоз берди. СССР барҳам топиши билан кўпчилик республикалар (Россия, Украина)да монархиянинг қайта тикланиши эҳтимоли ҳақида гаплар бўлди. Албатта, буни изоҳлашнинг қийин жойи йўқ. Машаққатли дамларда, иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий ҳаётда ҳукм сураётган беқарорлик шароитларида аксарият одамлар ҳокимият тепасига монархнинг - «миллат отаси»нинг, «миллатлар якдиллиги рамзи»нинг келишига умид боглай бошлайдилар. Бироқ, бунда файласуф И.А.Ильиннинг ҳаққоний таъкидига кўра, монархия диний илдизларга асосланган бошқарувнинг «жонли» шакли бўлади, шунинг учун ҳам махсус ижтимоий- руҳий муҳитни тақозо этади. Уни декрет билан жорий этиш, яна ҳам муҳимроғи тасодифий бир шахсни монарх деб эълон қилиш мумкин эмас. Республика (лотинча Respubliса - халқ иши) - давлат ҳокимияти аҳоли муайян муддатга сайлаб қўядиган органлар томонидан амалга ошириладиган бошқарув шаклидир. Республика ҳам монархия сингари муайян тарихий хусусиятга эга. Бошқарув республика шаклининг бир қанча турлари

www.arxiv.uz мавжудлиги тарихдан маълум. Улар қулдорлик шароитларидаёқ намоён бўла бошлаган эди. Демократик республика Афина давлатида (эрамизгача V-IV асрлар) мавжуд бўлган. Буни жамиятнинг ижтимоий таркиби, қулдорликнинг шу ерга хос хусусияти, яъни озод афиналикларни қулга айлантиришнинг истисно этилганлиги, қулдор жамоалар бўлганлиги, давлат бошқарувининг самарали тизими мавжудлиги билан изоҳлаш мумкин эди. Спарта (эрамизгача V-IV асрлар) ва Рим давлати (эрамизгача V-II асрлар) аристократик республикалар ҳисобланади. Давлат сифатида улар кўпроқ аҳолининг аристократик қисми манфаатларини ифодаларди. Капитализм даври парламентар (парламент) республикаси ҳамда президентлик республикаларни вужудга кеятирди. Парламентар республикаларнинг бошқалардан фарқ қилувчи хусусияти ҳокимият поғоналарида келишмовчиликларнинг бўлмаслигидир. Зеро, ижроия ҳокимияти бошлиғи (бош вазир) ва унинг маҳкамаси парламент, тўғрироги, парламент аъзоларининг кўпчилиги томонидан тайинланади ва назорат қилинади. Хукумат қонун чиқарувчилар кўпчилиги қўллаб-қувватлаб турган муддатлардагана ўз вазифаларини бажара олади. Бундай кўпчиликдан маҳрум бўлганда эса, мазкур ҳукумат истеъфога чиқишга мажбур бўлади. Одатда, парламент республикаларида президент катта роль ўйнамайди: ижроия ҳокимияти гўё қонун чиқаруви ҳокимиятнинг давоми сифатида иш олиб бориши туфайли ҳокимият тармоклари ўртасида вужудга келиши мумкин бўлган ихтилофларнинг олди олинади. Бироқ, парламент республикаси ҳам камчиликлардан холи эмас. Партия тизимининг ўта майда бўлакларга бўлиниб кетганлиги шундай

www.arxiv.uz камчиликлардан биридир. Мазкур ҳол парламент коалицияларининг ҳам майдалашувига, бу эса, ўз навбатида ҳукуматнинг беқарорлигага олиб келади. Муайян шароитларда, ҳатто озчиликни ташкил этувчи экстремистик партиялар ҳам, парламент кўпчилиги коалициясининг бир қисми бўлиб қолиши мумкин. Бу эса, мамлакатга ижроия ва қонун чиқарувчи ҳокимиятлар ўртасидаги зиддиятлардан кам бўлмаган жиддий салбий оқибатлар келтириши мумкин. Боз устига, парламент республикасвда шу парламент оддий кўпчилиги кучи билан мустабидликни яратиш эҳтимоли истисно этилмайди. Бошқача қилиб айтганда, бошқарув парламент шаклининг самарадорлиги ва барқарорлиги парламентдаги ўринлар учун кураш олиб борувчи сиёсий партия-лар табиатига тўғридан-тўғри боғлиқдир. Президентлик республикаси бошқарув шакли сифатида биринчи навбатда сайлаб қўйилган давлат боишиги бир вақтнинг ўзида ҳукумат раҳбари ҳам бўлиши билан фарқ қилади. Президентнинг ўзи парламент розилиги билан шу ҳукуматни тузади ва зарурат туғилганда уни тарқатиб юбориш ҳуқуқига эга бўлади. Бутун халқ томонидан сайланган президент умуммиллий манфаатлар ифодачиси, миллат рамзи бўлиши (ҳар қалай шундай бўлиши керак ҳам) бошқарув президентлик шаклининг ижобий томонидир. Мазкур шакл бутун ваколатни бир шахсга беради ва у фавқулодда ҳолатларда масъулият ва раҳбарликни ўз қўлига олади. Бошқарувнинг президентлик шакли, одатда, парламент шаклига нисбатан юқорироқ даражадаги сиёсий барқарорликни таъминлайди. Зеро, президент конституцияда белгилаб қўйилган қатъий муддатга сайланади. Президентлик бошқарув шаклининг заиф жойлари ҳам мавжуд. Бошқарувнинг парламент шаклидан фаркди ўлароқ, у ҳокимиятнинг ижроия ва қонун чиқарувчи тармоклари ўртасидаги зиддият ва можароларни,

www.arxiv.uz шунингдек, конституциявий инқироз эҳтимолини истисно этмайди. Бундай вазият, чунончи, президент билан парламент кўпчилиги бошқа-бошқа партиялар, сиёсий оқимларга мансуб бўлган вақтларда юзага келиши мумкин. Шундай қилиб, бошқарувнинг парламент ва президентлик шаклларидан бирини танлаш ягона, аммо беқарор раҳ-барият (парламент бошқаруви) билан барқарор, лекин икки ҳокимият ўртасидаги ихтилофларни истисно этмайдиган раҳбариятдан бирини танлаш деган маънони англатади. Бундан ташқари, президентни сайлашнинг энг матлуб услуби ўзи бормикан? Уларнинг ҳар бири ўзининг кучли ва заиф томонларига эга. Шу муносабат билан президентлик сайловларининг аҳамияти ошиб боради. Тўғридан-тўғри сайловлар энг содда ва демократик сайловлардир. Бундан ташқари, президентлик ҳокимияти қонунчилик ҳокимиятига жуда катта қарам бўлиб қолиши ҳам мумкин (масалан, фавқулодда ҳолат шароитларида президентни иккинчи муддатга қайта сайлаш тартибини олиб кўринг). Давлат бошқарув тизими қотиб қолган эмас, балки тарихий тараққиёт жараёнида муқаррар равишда ўзгариб, янгиланиб туради. Дунёдаги давлатлар бошқарув шакллари кўп минг йиллик тарихга эга бўлиб, жамият тараққиёти асосида такомил-лашиб, мазмун жиҳатидан мукаммаллашиб борган. Буни Ўзбекистон давлат бошқаруви мисолида кўриш мумкин. Конституциямизга мувофиқ Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг асосий тамойилларидан бири - халқ ҳокимиятчилигидир. Республикада халқ давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаидир. Халқ давлатни бошқарувни бевосита ёки сайлаб қўйилган ўз вакиллари орқали амалга оширади.

www.arxiv.uz Мустақиллик туфали Ўзбекистонда давлат бошқарувининг янги, замонавий ва самарали тизими шакллантирила бошлақди. «Президентлик бошқарув усули - шу тизимнинг ўзагидир»3. Давлат бошқарувининг президентлик шакли Ўзбекистонда тасодифий равишда юзага келмади. Давлат бошқарувининг бу замонавий ва самарали шаклини юзага келтиришда халқимизнинг давлатчилик соҳаларидаги кўп минг йиллик тарихий тажрибалари, диёримизнинг муайян шарт-шароитлари, халқнинг анъаналари ва менталитети, ўзига хос хусусиятлари, шунингдек, ҳозирги замон илғор давлатларининг тажриба ва ютуқлари зарурий равишда назарда тутилган. Жаҳон тарихий тажрибаси президентлик усули давлат бошқарувининг энг мақбул, халқ манфаатлари - эҳтиёжларига жавоб берадиган қулай тизимларидан эканлигини кўрсатиб турибди. «1995 йилга маълумотга кўра, Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо 186 давлатдан 140 тасида Президент лавозими мавжуд бўлиб, уларнинг аксарияти президентлик республикасидир. Булар АҚШ, Франция, Аргентина, Бразилия, Мексика, Россия Федерацияси, Гондурас, Гамбия, Уруғвай ва бошқалардир»4. Ўзбекистонда жорий этилган давлат бошқаруви президентлик усулининг мазмун-моҳияти, асосий тамойиллари, ўзига хос хусусиятлари, Президентнинг ҳуқуқий мақоми, ваколатлари Республика Конституцияси - Асосий Қонунда, Олий Кенгашнинг саккизинчи сессиясида 1991 йил 18 ноябрда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида»ги Қонунда баён этилган. -Асосий Қонуннинг 90-моддасида белгалаб қўйилишича, «Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига ўттиз беш ёшдан кичик бўлмаган, давлат тилини яхши биладиган, бевосита сайловгача камида 10 йил

www.arxiv.uz Ўзбекистон ҳудудида муқим яшаган Ўзбекистон Республикаси фуқароси сайланиши мумкин. Бир шахс сурункасига икки муддатдан ортиқ Ўзбекистон Республикасининг Президентини бўлиши мумкин эмас. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари томонидан умумий, тенг ва тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан беш йил муддатга сайланади. Президенти сайлаш тартиби Ўзбекистон Республикасининг қонуни билан белгиланади». Халқимизнинг содиқ ўғлони, фидойи фарзанди, таниқли давлат, сиёсат ва жамоат арбоби Ислом Абдуғаниевич Каримов 1990 йил 24 мартда Республика Олий Кенгашида Ўзбекистон Президенти этиб сайланди. 1991 йил 31 августда Ислом Каримов томонидан Ўзбекистон давлат мустақиллиги эълон қилинди. Ўзбекистон давлат мустақиллиганинг дастлабки кунларидан бошлаб Ислом Каримов мамлакатда ҳуқуқий демократик давлат қуриш, ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини вужудга келтириш, давлатимиз ва жамиятимизнинг сиёсий, ижтимоий, иқтисодий, маданий-маънавий, ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлаш, келажакда Ўзбекистоннинг буюк давлатга айланишини таъминлаш бўйича қатъий ва изчил сиёсат юргазиб келмокда. Ислом Каримов 1991 йил 29 декабрда муқобиллик асосида ўтган умумхалқ сайловида Ўзбекистон Республикаси Президенти этиб сайланди. Сайловчиларнинг 86 фоизидан кўпроғи Ислом Каримов учун овоз бердилар. 1995 йилнинг март ойида ўтказилган умумхалқ референдумида эса Ислом Каримовнинг президентлик ваколатлари 2000 йилгача узайтирилди.

www.arxiv.uz Конституциянинг XIX бобида Ўзбекистон Республикаси Президентининг юксак ваколатлари тўла ифодаланган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 89-моддасида белгалаб қўйилганидек, Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ўзбекистон Республикасида давлат ва ижро этувчи ҳокимият бошлиғидир. Президент айни вақтда Вазирлар Маҳкамасининг Раиси ҳисобланади. Конституциянинг 93-моддасига биноан Ўзбекистон Республикасининг Президенти фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига, Конституция ва Қонунларга риоя этилишининг кафилидир. Ўзбекистон Республикасининг суверенитети, хавфсизлиги ва ҳудудий яхлитлигини муҳофаза этиш, миллий давлат тузилиши масалаларига доир қарорларни амалга ошириш юзасидан чора-тадбирлар кўради. Мамлакат ичкарисида ва халқаро муносабатларда Узбекистон Республикаси номидан иш кўради. Музокаралар олиб боради. Президент ижро этувчи ҳокимият девонини тузади ва унга раҳбарлик қилади; республика олий ҳокимият ва бош-қарув органларининг баҳамжиҳат ишлашини таъминлайди; Ўзбекистон Республикаси вазирликларини, давлат қўмиталарини ҳамда давлат бошқарувининг бошқа органларини тузади ва тугатади, шу масалаларга доир Фармонларни Олий Мажлис тасдиғига киритади. Олий Мажлисга Конституциявий суд раиси ва аъзолари, Олий суд раиси ва аъзолари, Олий хўжалик суди раиси ва аъзолари, Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг раиси лавозимларига номзодларни такдим этади. Вилоятлар, туман, шаҳар ва хўжалик судларининг судьяларини тайинлайди ва лавозимларидан озод этади. Фавқулодда вазиятлар (реал ташқи хавф, оммавий тартибсизликлар, йирик ҳалокат, табиий офат, эпидемиялар) юз берган тақдирда

www.arxiv.uz фуқароларнинг хавфсизлигани кўзлаб, Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида ёки унинг айрим жойларида фавқулодда ҳолат жорий этади. Президент республика Қуролли Кучларининг Олий Бош қўмондони ҳисобланади. Қуролли Кучларнинг олий қўмондонларини тайинлайди ва вазифасидан озод қилади, олий ҳарбий унвонларни беради. Амнистия тўғрисидаги ҳужжатларни қабул қилади ва Ўзбекистон Республикасининг судлари томонидан ҳукм қилинган фуқароларни афв этади. Миллий хавфсизлик ва давлат назорати хизматларини тузади, уларнинг раҳбарларини тайинлайди ва лавозимларидан озод этади ҳамда ўз ваколатларига кирадиган бошқа масалаларни ҳал қилади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 95-моддасига кўра Президент давлат бошлиғи сифатида зарурат туғилган чоғда, Конституциявий суд билан бамаслаҳат, Олий Мажлисни тарқатиб юбориши ва уч ой мобайнида янги парламент сайловларини белгалаши мумкин. Президент зарур бўлганда, 93-моддага мувофиқ республика бошқарув органларининг, шунингдек, ҳокимларнинг қабул қилган ҳужжатларини тўхтатади ва бекор қилади. Президент ўз ваколатларини бажаришда бошқа ҳокимият тармокларидан мустақилдир. Шундай қилиб, Ўзбекистонда Президент Ислом Каримов раҳбарлигида кучли ҳокимият - давлат бошқаруви қарор топди. Республика фуқаролари давлат мустақиллигидан кейин ўтган қисқа вақт ичида Ўзбекистонда эришилган улкан тарихий ютуқларни, иқтисодиёт, сиёсат, маданият, маънавият, маърифат, ҳуқуқий таълим-тарбия бобида қўлга

www.arxiv.uz киритилган ижобий натижаларни, жаҳон ҳамжамиятида унинг обрў- эътиборининг ортиб бораётганини ҳаққоний равишда Президент Ислом Каримовнинг илмий-амалий фаолияти билан боғлайдилар. Ўзбекистон давлати Президент Ислом Каримов раҳнамолигида олис келажакни кўзлаб, буюк давлатлар сафида бўлиш нияти бцлан ривожланиб бормокда. «Ўзбекистон халқи келажакка ишонч билан қарайди. У энг аввало ўз кучларига, ўзининг бой табиий, иқтисодий ресурсларига ишонади, сиҳат- саломатлик, бахт-саодат, бойлик ва маданиятга ўз йўли билан келади. Улуғ келажак - олдинда. Ва у бизнинг - Ўзбекистон фуқароларининг бахт-саодати йўлида олиб бораётган муштарак ишимизга куч-қувват, гайрат бахш этади»5. Социалистик республика. Бошқаришнинг бу махсус шакли бир қатор мамлакатларда социалистик инқилоб натижасида вужудга келган. Марксизм назариётчилари фикрига кўра, у ишчилар синфи бошчилигида тўла-тўкис халқ ҳокимиятини таъминлайдиган чинакам демократик республика бўлиши керак эди. Социалистик республиканинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат: - ҳокимият олий ва маҳаллий органларининг демократик марказлашув (централизм) тамойиллари асосида ягона вакиллик тизимига қўшилиб кетиши; - давлат ҳокимияти асосини ташкил этувчи вакиллик органларининг етакчи мавқеи; - мамлакат ижтимоий-иқтисодий ва маданий-маънавий жараёнларига ягона раҳбарликни амалга ошириш. Бу моддий ва маънавий бойликларни тақсимлаш ишини назорат қилиш ва мувофиқлаштириб бориш имконини беради;

www.arxiv.uz - ишчилар синфи ва унинг партиясининг ижтимоий ва давлат ҳаётидаги раҳбарлик роли; - ҳокимиятнинг тармокларга бўлиниш заруратини инкор этиш. Одатда, бошқарув социалистик шаклининг уч кўриниши: Париж Коммунаси, Совет республикаси ва халқ-демократик (халқ) республикаси қайд этилади. Улар асосида эса пролетариат диктатураси тамойили ётади. Баъзан бошқарувнинг аралаш шакллари, жумладан, парламент- президентлик шакллари учраши мумкин. Улар биз келтирган таснифга тушмайди ва парламентлик ҳамда президентлик ҳокимиятларининг ўзига хос синтези, бирикмасидан иборат бўлади (масалан, Франция). Яна бир жиҳатга эътиборингизни жалб этишни истардик: ҳар қандай бошқарув шаклини бирдек баҳолаш мумкин эмас. Албатта, республикалар, умуман олганда, монархияга қарагавда бошқарувнинг илғор шаклидир. Айни пайтда шундай вазиятлар ҳам вужудга келиши мумкин, унда монархия у ёки бу жамиятни барқарорлаштириши мумкин бўлади. Ўз навбатида, бошқарувнинг республика шакли монархия суло-лаларини ўрнатишга дебоча бўлиши ҳам мумкин. Чунончи, республика шаклидаги давлатларда тоталитар тузум шароитларида бошқарувнинг монархия шакли белгалари намоён бўлиши мумкин. Масалан, давлат бошлиги (Индонезияда Сукарно, Югославияда И.Б.Тито)нинг ўзгармай қолиши ҳолларини эсланг. Бу ҳам етмагандай, Марказий Африка Республикасининг бир умрлик президенти Бокасса император ҳам бўлиб олди.

www.arxiv.uz 3-§. Сунний ва шиъа давлат-ҳуқуқий таълимоти хусусиятлари: бошқарувнинг халифалик ва имомпик шакллари Мусулмон давлати - халифалик VII асрда вужудга келган. Бу қулдорлик жамияти ҳалокатга юз тутиб, ғарбий Арабистонда унинг харобалари ўрнида феодал жамият қаддини тиклаётган ўтиш даври эди. Халифаликнинг пайдо бўлиши ислом ва диндорлар мусулмон жамоасининг тараққиёти билан боғлиқ бўлиб, унинг доирасида ўзаро муносабатлар ислом ҳуқуқи билан мувофикдаштириб борилган. Шу тариқа, айнан VII-Х асрлардаги ислом ҳуқуқи фани доирасида мусулмон давлати назарияси вужудга келган, дейиш мумкин. Биз юқорида мумтоз мусулмон ҳуқуқи Қуръон ва Суннадан ҳокимият муносабатларини тартибга солувчи қоидаларни жуда кам олганлигини таъкидлаб ўтгандик. Боз устига улар «давлат» атамасини умуман қўлламайдилар. Фақат «имомат» (сўзма-сўз таржимаси «ибодат чоғида раҳбарлик қилиш») ва халифалик (ворислик) тушунчалари мавжуд бўлиб, улар кейинчалик мусулмон давлатларини ифодалаш учун ишлатила бошланган. Мусулмон давлатини ташкил этиш ва унинг яшаш тамойилларини ишлаб чиқиш зарурати тугилган пайтларда ислом фиқҳшунос олимлари катта қийинчиликларга дуч келишган. Бироқ, бу тамойиллар оз бўлса-да, Қуръон ва Суннада мавжуд халифаликка оид қоидаларни кенг маънода талқин қилиш асосида ҳамда Муҳаммад (С.А.В.) ва унинг тўрт ворислари - «чор ёр»лар томонидан олий ҳокимиятни бошқариш амалиёти тўғрисидаги маълумотларни қўшиш асосида ишлаб чиқилди.

www.arxiv.uz Халифалик мусулмон сиёсий назариясининг ҳал қилувчи муҳим категорияси бўлиб, у икки нуқтаи назардан - ё мусулмон ҳокимиятининг моҳияти сифатида ёки бошқарувнинг махсус шакли сифатида талқин этиларди. Ислом таълимотида халифаликка берилган барча таърифлар асосида йирик фиқҳшунослардан бири - ал-Маварди (974-1058 йиллар) қарашлари ётади. У давлатга динни ҳимоя қилиш ва дунёвий ишларга раҳбарликда пайгамбар фаолияти ворислиги сифатида қарарди. Мазкур тушунча асосида халифалик вазифаси олий дунёвий (сиёсий) ҳокимиятни амалга ошириш ва мусулмон жамоаси даражасида динни қўллаб- қувватлашдан иборат бўлган ташкилотдир, деган хулоса қилинган. Ислом ҳуқуқшунослик таълимотида халифаликнинг келиб чиқиши, унинг вазифалари ҳақидаги масала энг муҳим ҳисобланарди. Ислом фиқҳшуносларининг кўпчилиги, халифалик ҳокимиятининг қарор топиши мусулмон жамоаси зиммасига юкланган муқаррар мажбурият деб ҳисоблайди. Бу диндорлар мусулмон ҳуқуқи қоидаларини қандай бажараётганлари ҳамда давлат ва жамоат ишларида тартибни таъминлаш устидан халифа назоратининг зарурлиги билан изоҳланарди. Зеро, улар, ҳатто адолатсизликка йўл қўйган тақдирда ҳам, ҳар қандай ҳокимият ҳокимиятсизликдан, бебошликдан, яъни анархиядан афзал деган фикрга амал қилардилар. Шиъа сиёсий тафаккури намояндалари кучли ҳокимият тамойилини янада изчиллик билан ёклаб чиққандилар. Улар имомат (халифаликни улар шундай аташади) Муҳаммад (С.А.В.) пайғамбарлик миссиясининг давоми ва ниҳояси деб ҳисоблашарди. Модомики шундай экан, дейишади улар, имоматни ўрнатиш Оллоҳнинг ҳақ-ҳуқуқидир, унинг карами ва донолиганинг олий намунаси, диннинг илк арконларидан биридир.

www.arxiv.uz Ислом фиқҳшунослик фани халифаликда олий ҳокимият кимга тегишли бўлиши кераклиги масаласини жуда бошқача ҳал этади. Сунний таьлимотга асосан сиёсий мустақилликнинг бош соҳиби Оллоҳдир. Унинг номидан ерда хокимиятни халифа амалга оширади. Жамоанинг махсус хақ-хуқуқлари ўз хукмдорини сайлаш ва унинг фаолиятини назорат қилишдан иборат бўлади. Бундай ёндашувдан фаркди ўлароқ, шиъа сиёсий таълимоти мустақиллик беистисно Оллоҳнинг ўзигагина хос бўлиб, унинг номидан мусулмонларнинг барча ишларига якка имомнинг ўзи раҳбарлик қилади, деб даъво қилади. Имом эса фақат шариатга бўйсунади, ҳеч кимга, шу жумладан, жамоатга ҳам ҳисоб бермайди, деб ҳисобланади. Қизиги шундаки, халифалик бошқаруви тўғрисидаги таълимот Қуръоннинг атиги икки (бошқаси йўқ ҳам) қоидаси асосида ишлаб чиқилган. У, аввало, халифадан маслаҳат билан иш кўриш ва умумий фикрни инобатга олиб ҳукм чиқаришни талаб қилар, иккинчидан, жамоат зиммасига ҳукмдорга бўйсуниш вазифасини юкларди. Исломий фиқҳ таълимотининг яна бир ўзига хос хусусиятини - унда мусулмон давлати бошлиғи лавозимини эгаллаш тартиби тўғрисида кўрсатма йўкдигани таъкидлаш лозим. Сунний таълимотга кўра, халифани мужоҳидлар деб аталган мусулмон фиқҳшунослигининг энг йирик билимдонлари сайлашлари керак. Улар Қуръон ва Суннада тилга олинмаган ҳуқуқий масалаларни мустақил ҳал қилиш ҳуқуқига эга бўлишган. Шиъа таълимоти бўйича имом жамоат томонидан сайланмай, у Оллоҳнинг бевосита вакили ҳисобланади.

www.arxiv.uz Суннийлар таълимоти давлат бошлигининг ўз хатти-ҳаракатларида мусулмон ҳуқуқий қоидаларига оғишмай амал қилиш, раият манфаатлари ва «умум фойдаси»ни ҳисобга олиш, шунингдек, муҳим қарорлар қабул қилиш чогида «маслаҳат билан иш кўриш»ни халифаликнинг муҳим хислатлари деб эълон қилади. Сунний фиқҳ таълимоти айниқса давлат бошлиғинининг ҳокимияти мутлақ хокимият эмаслигига алоҳида урғу беради. Бинобарин, у олий ҳокимиятни амалга оширишига қарамай, унинг ваколатлари илоҳий кучга эга эмас. Халифа қонун чиқарувчи ҳокимиятдан фойдалана олмайди ҳамда унинг ўзи ҳам мужоҳид бўлгандагана янги ҳуқуқий қоидаларни жорий этиши мумкин. Шиъаларнинг бу борадаги назарий қарашлари, суннийлар таълимотидан жиддий фарқ қилади. Шиъа таълимотига кўра, имом мутлақ ҳокимиятга эга ва бу ҳокимият қарийб илоҳий қудрат касб этади. Бу ҳолат уни жамоатдан анча юқори қўйишга олиб келади. Куръон ва Суннада тилга олинмаган масалалар бўйича фақат имомнинг ҳукми қонун кучига эга бўлади. Халифаликка исломий ёндашув, шунингдек давлат моҳиятини ва унинг фаолият юритишининг айрим жиҳатларини ўрганиш, «мусулмон ҳуқуқи устуворлига» қоидасидан келиб чиққан ҳолда унинг сиёсати мақсадларини белгалашни ҳам ўз ичига олади. Мазкур ёндашувнинг моҳияти мусулмон давлатини ислом яратган, деган ғоядан иборат. Ҳокимият мазмунини мусулмон фиқҳшунослари икки мақсадни амалга оширишда кўрганлар. Улардан бири ер юзида Оллоҳ иродасини бажариш бўлса, иккинчиси бунинг учун пайғамбар (С.А.В.) ва унинг илк сафдошлари олий диний ва дунёвий вазифаларни амалга оширишдаги бошланғич фаолият йўриқларига ўхшаш бошқарув тизимини яратишдан иборат6.

www.arxiv.uz Давлат ҳақидаги ислом таълимотининг айрим қоидаларидаги мавжуд қарама-қаршиликларга эътиборни қаратиш лозим. Жумладан, айрим илғор жиҳатлар (давлат фаолиятининг эксплуатацияни бирмунча чеклашга ва муҳтожларга ёрдам беришга йўналтирилганлиги) ундаги элита ҳокимиятини мустаҳкамлаш ҳамда мусулмонларни давлат ишларини ҳал этишда қатнашишдан четлаштириш билан қўшилиб кетади. Бизга маълумки, ислом таълимотига кўра жамоат халифани назорат қилиши мумкин бўлганига қарамай, амалда бу ҳуқуқ халифа қилаётган ишларга индамай рози бўлишдан иборат бўлиб қолади. Фақат мужоҳидлар (кўпинча расман) ҳукмдорни танқид қилишга ҳакди эдилар. Оддий мусулмонлар ҳақида гапириб ўтиришнинг ҳожати ҳам йўқ. Боз устига ҳокимиятни ташкил этишнинг аниқ шаклини танлаш халифанинг ҳамда ўзига хос «маслаҳат кенгаши»ни ташкил этган мужоҳидларнинг иши ҳисобланарди. Фикри жамоат фикрига тенглаштирилган ана шу кенгаш орқали давлат бошлиғининг фаолияти назорат қилинади ҳамда истибдод ва зўравонликнинг олди олинади, деб ҳисобланарди. Шунга қарамай, А.Х.Саидовнинг фикрича, «таҳлил этилаётган назария умуман олганда демократик характерга эга». Бироқ, у «моҳиятан бошқарувнинг илоҳийлаштирилган шаклини ва ўз хатти-ҳаракатлари учун мутлақо жавоб бермайдиган имомнинг чексиз ҳукмронлигини ҳимоя қилувчи шиъалар назариясининг консерватив кўриниши»ни ҳам қайд этади. Бундай фикрга қўшилиш қийин. Зеро, муаллиф ўзи фикрини давом эттираркан, ушбу назариянинг демократик тамойиллари амалда рўёбга чиқмай қолиб кетди, дея тан олади. У яна шундай давом этади: «Мусулмон тадқиқотчиларининг ўзлари эътироф этишларича, пайғамбар (С.А.В.) ва унинг дастлабки тўрт халифаси давлатигана мусулмон идеали - «маслаҳат» бошқарувига расман, шунда ҳам қисман мос келган. Улардан кейин ҳукмдор ҳокимияти ўз шаклига кўра амалда авлоддан-авлодга мерос бўлиб ўтувчи монархияга

www.arxiv.uz айланди. Унинг «чинакам» мусулмон бошқарувига ҳеч қандай алоқаси йўқ эди»7. Ҳуқуқий назария қоидаларида уларни амалга ошириш омиллари кўрсатиб берилмаган бўлса, бундай назариянинг демократик моҳияти ҳақида гапириш мумкинми? Бизнинг-ча, гапириб бўлмайди. Албатта, мусулмонча бошқарув таълимоти ислом оламига кирувчи мамлакатларнинг ҳозирги давлат-ҳуқуқий ривожига ўтказаётган таъсирини инкор этиб бўлмайди. Жумладан, бошқарувнинг монархия шаклидаги бир қатор мамлакатларда ҳокимият мерос сифатида эмас, балки энг обрўли дин арбоблари ва ҳукмрон сулола вакиллари томонидан сайланиш натижасида қўлга олинади. Маълумки, мусулмон давлатчилига дунёга келган кунидан бошлаб бир- бирига чамбарчас бошиқ икки қовда устуворлиги унинг асосини ташкил этган: маслаҳатлашув (шўро) - яъни ҳукмдорларнинг қарорларни жамоа бўлиб қабул қилиши ҳамда шариат қонунларининг мустақиллигидир. Бунинг устига ўрта аср араб-мусулмон давлатлари тузилмаларида маслаҳатлашув тамойили аниқ юридик тасдигани топмади. Демак, мусулмон хукмдорлари учун улар мажбурий тус ололмади. Шариат қоидаларига ёки «илоҳий қонунлар»га риоя этилишига келсак, бу ҳамиша ҳар кдндай давлат ҳокимияти қонунийлиганинг зарур шарти бўлиб келган. Шунингдек, мусулмон олами давлат-сиёсий ривожининг барча босқичларида «тақводор ислом», унинг Қуръон ва Суннага асосланган мумтоз давлат-ҳуқуқий таълимоти билан уларнинг амадда қўлланиши ўртасида маълум узилиш бўлганлигани қайд этиш лозим. Бундай ҳолатнинг бош сабаби, афтидан шундаки, «ислом, барибир, озми-кўпми давлатчиликнинг яхлит назариясини ярата олмади. Куръон ва Суннада шу масалаларнинг барчаси бўйича фақат энг умумий қоидаларгана баён этилган. Улардан амалда жамият ривожининг

www.arxiv.uz у ёки бу даврига тааллукли ўзгариб борувчи ижтимоий-иқтисодий шарт- шароитларга богаиқ ҳолда турлича фойдаланиш мумкш»8. Ислом дини, унинг Қуръони Карим ва Ҳадиси Шариф номли муқаддас китоблари мусулмон давлати ва ҳуқуқи учун асосий қўлланма бўлиб хизмат қилиб келмокда. Жаҳон маданиятининг таркибий қисми бўлган ислом маданиятида, хусусан ислом динида умумбашарий аҳамиятга эга бўлган ғоялар, таълимотлар, инсонни тўғри йўлга бошлайдиган йўл-йўриқлар беҳисоб даражада кўп. Ислом дини ҳеч қачон ёмон йўлга бошламайди. Аксинча, барча иллатлардан, ёлғон ва риёкорликдан покланишга, юксак маънавий- ахлоқий фазилат соҳиби бўлишга, бировларнинг мол-мулки ва жонига қасд қилмасликка, қон тўкмаслик, жонлини бежон қилмасликка даъват этади. Ислом бу дунёнинг ўткинчи эканини, охиратни эслатиб туради, одам боласини ҳаром йўллардан узоқ юришга, яхши бўлишга, ўзаро бир-бирини ҳурмат қилишга, ўзидан яхши из қолдиришга, савоб ишларни, эзгуликларни кўпроқ қилишга ҳар доим ундаб туради. Савобли ишларни қилган одамга, унинг элу юртига, албатта, Оллоҳнинг раҳматлари ёғилади, яхшиликнинг мукофоти фақат яхшилиқдир, деб таълим беради. Ислом дини миллат ажратишни, миллий адоват ва низоларни, маҳаллийчиликни, бировларни «сен - мусулмон», бошқаларни эса «сен - кофир» деб ажратишни, хурофотни-бидъатни, жаҳолатни кескин қоралайди. Оллоҳнинг бандаси бўлган Инсонни олий қадрият сифатида эъзозлайди. Шунинг учун ҳам дунёдаги кўпчилик мамлакатлар ва халқлар сингари мустақил Ўзбекистонда ҳам ислом дини умумбашарий қадрият сифатида эъзозланиб, ҳурмат қилиниб келинмокда, унинг замонавий ғоялари ва таълимотларидан одамларнинг руҳий дунёсини, иймон-эътиқодини, инсоний

www.arxiv.uz фазилатларини мустаҳкамлашда, илм-фан, маданият ва маънавиятда, таълим- тарбия тизимида, ҳуқуқий тарбияда ижодий фойдаланилмокда. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг «Ўзбекистон XXI аср бўсагасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари», «Оллоҳ қалбимизда, юрагимизда» номли китобларида биз ўз миллатимизни ислом динидан айри ҳолда асло тасаввур қила олмаслигимиз, диний қадриятлар, исломий тушунчалар ҳаётимизга чуқур сингаб кетганлиги зикр этилган. «Ислом дини, - дейди бу ҳакда юртбошимиз, - бу ота- боболаримш дини, у биз учун ҳам иймон, ҳам ахлоқ, ҳам диёнат, ҳам маърифатп эканлигини унутмайлик. У қуруқ ақидалар йиғиндиси эмас. Ана шу маърифатни кишиларимиз жон-жон деб қабул қиладилар ва яхши ўгитларга амал қиладилар. Мехр-оқибатли, номусли, ориятли бўлишга, иззат- эҳтиром тушунчаларига риоя этишга ҳаракат қиладилар»9. Президент томонидан таъкидланганидек, биз диндан сиёсий мақсадлар ва ёвуз ниятлар йўлида, ўрта асрларда мавжуд бўлган мусулмон халифалигани тиклаш йўлида фойдаланишларга мутлақо қаршимиз. «Биз бундан буён ҳам аҳолини энг олий руҳий, ахлоқий ва маънавий қадриятлардан, тарихий ва маданий меросдан баҳраманд қилиш тарафдоримиз. Лекин биз ҳеч қачон диний даъватлар ҳокимият учун курашга, сиёсат, иқтисодиёт ва қонуншуносликка аралашиш учун байроқ бўлишига йўл қўймаймиз. Чунки бу ҳолни давлатимизнинг хавфсизлиги, барқарорлиги учун жиддий хавф- хатар деб ҳисоблаймиз»10. Ислом Каримов ўзининг «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари» асарида XX аср охирида жаҳон ҳамжамияти ҳаётида ислом қадриятларини тиклаш байроги остида рўй бераётган хатарли ҳодисалар, ғоят хилма-хил, кўп қиррали уринишлар, ҳаракатлар, ваҳҳобийчилик номи остидаги диний экстремизм ва

www.arxiv.uz фундаментализм сингари хавф-хатарлар, мафкуравий тахдидлар ҳақида батафсил тўхталган. Ҳозирги пайтда биздан узоқ масофаларда жойлашган айрим ислом давлатларида ўрта асрларда мавжуд бўлган мусулмон халифалигани тиклашни ўз олдига мақсад қилиб қўйган муайян ташкилотлар мавжуд. Улар бундан ўн тўрт аср бурунги воқеликни тиклаш ниятида катта маблағ ва мафкуравий таъсир воситаларидан фойдаланишга ҳаракат қилмоқдалар. Уларнинг асосий мақсади ислом дини ниқоби остида ҳукмронлик қилиш, ҳокимиятни қўлга киритишдир. Диний экстремистлар ва фундаменталистлар фикрича, мусулмонлар яшайдиган мамлакатлар ўртасида ҳеч қандай маъмурий чегаралар бўлмаслига, бу давлатларнинг барчаси ягона халифалик маркази томонидан бошқарилиши керак, эмиш. Бу - тарихий ҳақиқатга, замон талабига, дунёдаги халқлар, миллатлар талаб ва эҳтиёжларига батамом зиддир. Бу - тарих ғилдирагани орқага қайтаришга уринишдир. Ўтган вақтни орқага қайтариб бўлмайди. Инсоният тарихнинг объектив қонуниятларига асосан ўтмишдан келажакка томон тўхтовсиз равишда илгарилаб, юксалиб бораверади. Ислом Каримов ўрта асрларда мавжуд бўлган мусулмон халифалигани тиклашга уринувчилар орасида «Ҳизби таҳрири исломия» ташкилоти айниқса фаоллиги билан ажралиб турганлигини кўрсатиб, шундай дейди: «Унинг вакиллари бизнинг мамлакатимиз ҳудудида ҳам яширинча, пинҳона иш олиб боришга уринишмоқда. Улар асосан ҳали онги шаклланиб улгурмаган, тажрибасиз ёшларимизни ўз тузоғига илинтиришга, турли йўллар билан уларнинг миясини заҳарлаб, ўз халқи, ўз юртига қарши ғанимга айлантиришга жон-жахди билан, ҳеч қандай маблағларини аямасдан ҳаракат қилмокдалар. Табиийки, биз бундай ёвуз интилишларга асло йўл қўяолмаймиз ва қўймаймиз ҳам»11. 4-§. Давлат тузилиши шаклларининг хилма-хиллиги

www.arxiv.uz Маълумки, ҳар қандай давлат муайян ҳудудда жойлашган. Унинг фуқаролари ҳам худди шу ҳудудда истиқомат қилишади. Ўзининг ижтимоий функцияларини бажариш - фуқароларнинг иқтисодий турмуши ва ҳимоясини ташкил этиш, суғурта заҳираларини яратиш ва ҳоказолар учун давлат турли хил фаолиятни амалга оширади. Аммо аҳолининг сони анча кўп, ҳудудий ўлчами катта бўлган шароитларда бир марказдан туриб бу фаолиятни амалга ошириш - қарийб уддалаб бўлмайдиган вазифадир. Фуқаролар сони ва ҳудуд кўлами муайян чегарага етганда мамлакат ҳудудини округлар, вилоятлар, ўлкалар, штатлар, кантонлар, губерниялар, туман сингари ҳудудларга бўлиш ҳамда шу ҳудудий тузилмаларда ҳокимиятнинг маҳаллий (ҳудудий) органларини тузиш зарурати тугалади. Шу тариқа ҳокимият ва бошқарувнинг марказий ҳамда маҳаллий органлари ўртасида ваколатларни бўлиш эҳтиёжи ҳам пайдо бўлади. Бу давлат (ҳудудий) тузилиши заруратини келтириб чиқарадиган биринчи сабабдир. Иккинчи сабаб у ёки бу давлат аҳолисининг кўп миллатлилиги билан боғлиқ. Ҳар бир халқ, миллатнинг ўз анъаналари, давлатчилик бўйича тарихий тажрибаси мавжуд, маданий, тил ва бошқа маънавий эҳтиёжларга эга. Буларнинг ҳаммасини давлат тузилиши чогада назарда тутиш керак. Учинчи сабаб субъектив ва ҳатто тасодифий омиллар - ўзлаштириб олиш, мустамлакачилик таъсири, сиёсий манфаатлар ва бошқа кўпгана ҳолатлардан иборат бўлиши мумкин. Бошқарув шакли сингари ҳудудий тузилиш илдизлари ҳам жуда қадим замонларга бориб тақалади. Қадимги Шарқ деспотик империялариёқ вилоятлар, шаҳарлар, сатрапиялар, забт этилган ҳудудларга бўлинган. Улар ўз ҳудудий тузилмалари ҳамда ўз ҳокимият ва

www.arxiv.uz бошқарув органларига эга бўлишган. Албатта, давлат ўз ҳудудий тузилмаларининг оддий йигандисидан иборат эмас. Лекин бу тузилмаларсиз давлат мавжуд бўла олмайди. Давлатшунос олимлар томонидан давлат тузилиши тушунчасига кўплаб таърифлар берилган. Лекин улар бир-бирларидан унчалик катта фарқ қилмайди. Уларнинг қарийб барчаси давлат тузилиши шакли деганда давлат ҳокимиятининг маъмурий-ҳудудий ташкил этилиши, давлат билан уни ташкил этувчи қисмлар ўртасидаги, давлатнинг алоҳида қисмлари ўртасидаги, марказий ва маҳаллий органлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар характерини тушуниш керак, деб ҳисоблашади. Тузилиш таркибига кўра давлатлар оддий - унитар ҳамда мураккаб - федератив ва конфедератив давлатларга бўлинади. Давлат тузилиши шакли нафақат оммавий ҳокимият билан, балки давлатнинг яна бир муҳим хусусияти - аҳолининг ҳудудий ташкилоти билан ҳам чамбарчас боғликдир. Унитар (ягона, лот. «унус» - «бир» сўзидан олинган) давлат оддий тузилишга эга яхлит давлат бўлиб, тўла сиёсий бирлиги билан бошқалардан фарқ қилади. Унитар давлатларнинг аксарияти муайян маъмурий-ҳудудий бўлиниш (туманлар, вилоятлар, кантонлар)га эга. Бироқ мазкур мустақил қисмлар давлат суверенитети аломатларига эга эмас. Бундай давлатда олий органларнинг ягона тизими ҳамда ягона қонунчилик мавжуд бўлади. Унитар давлатнинг яхши томони шундаки, унинг тузилиши содда бўлиб, олий ҳокимият тўлалигача унинг тасарруфида бўлади. Барча унитар давлатларга хос бўлган марказлаштириш турли шаклларда ва турли даражада намоён бўлиши мумкин. Баъзи мамлакатларда маҳаллий органлар умуман бўлмайди ва маъмурий-ҳудудий бўлинмалар марказий ҳокимият вакиллари томонидан бошқарилади.

www.arxiv.uz Бошқа давлатларда маҳаллий органлар ташкил этилади-ю, лекин улар (бевосита ёки билвосита) марказий ҳокимият назорати остида бўлади. Марказий ҳокимият маҳаллий органлар устидан назоратнинг қандай турини амалга оширишига қараб, унитар давлатлар марказлашган ва марказлашмаганга бўлинади. Бундан ташқари, баъзи унитар давлатларда бир ёки бир неча ҳудудий бўлинмаларга бошқалардан имтиёзлироқ ҳуқуқий мақом берилиши мумкин. Бундай унитар давлат нисбий маъмурий мустақил мухторият (автономия)га эга бўлади. Давлат тузилишининг юқоридаги шакли ҳудудий бўлинмаларнинг махсус манфаатларини ҳисобга олиш зарур бўлган жойларда қўлланилади. Мазкур автоном тузилмаларда ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи бошқа аҳолига қараганда кенгроқ бўлади. Бироқ, мухториятлар мустақиллигига марказий ҳокимият белгалаган доирадагина йўл қўйилади. Яна бир жиҳатни ҳисобга олиш керак. Унитаризм ер эгаликлари, князлик ва бошқаларга бўлиниб кетган феодал тарқоклигига нисбатан ўз даври учун илғор ҳодиса бўлган. Зеро, у ягона бозорнинг вужудга келиши, буржуа иқтисодий муносабатларининг ривожига йўл очиб берган. Лекин капитализмнинг ривожланиб бориши, фан-техника тараққиёти билан, янги иқтисодий муаммоларнинг пайдо бўлиши ва бошқа омиллар туфайли интеграция жараёнлари бошланиб кетади. Булар эса, мураккаб давлатлар ва уларнинг тузилмалари - федерация, конфедерация, ҳамдўстлик ва ҳоказоларни юзага келтиради. Федератив давлат (лот. «feodus» - иттифоқ, шартнома) - мураккаб давлат. Давлат ва ҳуқуқ фанида давлатларнинг шартнома ва қонуний тартибга солинган бирлашувини таъсис этишга асосланган иттифоқи федерация деб

www.arxiv.uz аталади. Демак, ўзаро бирлашишга интилувчи бир қанча мустақил давлатлар мавжуд бўлган жойдагина федерация ташкил этилиши мумкин. Режалаштирилаётган Россия ва Белоруссия иттифоқи муносабати билан ҳозирги вақтда федерация ҳақида жуда кўп гапирилаётгани диққатга сазовор. Бунда ажабланарли жойи шундаки, кўпчилик (сиёсатчилар, юристлар, жамоат арбоблари ҳам) федерация нима эканлиги ҳақида жуда мавҳум тасаввурга эга эканлар. Шу муносабат билан биз тарихга мурожаат этишга қарор қилдик. Федерациянинг келиб чиқиш тарихини тахминан шундай тасаввур этиш мумкин: сиёсий жиҳатдан шаклланиб бўлган бир қанча кичик давлатлар мустақил яшашга интилишади-ю, бироқ ташқи хавф-хатар ва ички қийинчиликлар улардан бошқа ўзларига ўхшаш давлатлар билан бирлашишни талаб қилаётганига ишонч ҳосил қиладилар. Шундай қилиб, улар мазкур бирлашув нималардан иборат бўлиши ҳамда қандай қонуний тартибда бу амалга оширилиши ҳақида шартнома тузиб, ягона давлатни барпо этадилар. Бу бирлашув, одатда, «абадий» деб эълон қилинади. Швейцарияда худди шундай воқеа содир бўлган. У ерда кучли қўшниларга қарши кураш давомида дастлаб 1321 йили Ури, Швиц, Нидвалден ва Обвалден деб номланган кичик давлатлар (кантонлар) стратегик жиҳатидан бирлашишди ва кейинчалик «иттифоқ ёрлиғи»ни тақишди. 1332 йили улар федерациясига Люцерн кантони қўшилди. 1352 йили Цюрих, Гларус ва Цуг федерацияга бирлашди. 1353 йили Берн «абадий» иттифоққа қўшилди. 1415 йили Ааргау кантони Австриядан ажратиб олинди ва федерация таркибига киритилди. Шу йилдан бошлаб Швейцарияда ҳар йили ўтка-зиладиган федерал съездлар ўз ишини бошлади.

www.arxiv.uz Анча кейинроқ Америка Қўшма Штатлари худди шундай асосда бирлашдилар. Улар дастлаб бир-биридан мустақил 13 инглиз мустамлакасидан иборат бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзининг махсус сиёсий ва конституциявий тарихига эга эди. 1775 йили бу колониялар Англияга қарши курашда стратегик мақсадларда бирлашишди. 1781 йили, кейин эса, 1787 йили штатлар федерал конституцияларини ишлаб чиқишди, яъни улар энди давлатчилик асосида бирлашишганди. Кейин улар сафига Франциядан сотиб олинган Луизиана кўшилди. Россиядан Аляска сотиб олинди. Мексикадан «ҳудудлар», Испаниядан Антил ороллари тортиб олинди. Юз йилликлар мобайнида мустақил сиёсий ҳаёт кечириб келган 25 немис мустақил давлати ва эркин шаҳари 1871 йили худди шу тарзда бирлашишди. Улар «абадий конфедерация» сифатида ягона Олмонияни ташкил этди. 1867 йилда Шимолий Америкадаги уч инглиз вилояти (Канада, Янги Шотландия ва Янги Брауншвейг) «Канада номли ягона мустақил давлат»га бирлашди. 1885-1886 йилларда инглиз суверенитети асосида олтита Австралия мустамлакаси, Янги Зеландия ва Фижи ороллари Австралосиё федерал давлатига бирлашди. Мумтоз маънодаги федератив давлатлар пастдан юқорига, кичикдан каттага, кўпликдан бирликка шаклида типик тарзда пайдо бўлган. Бунда федерал конституциялар сиёсий жиҳатдан ўсиб-чатишиб кетадиган кичик давлатлар айнан нималарда ўз мустақилликларини сақлаб қолади-ю, нималарда йўқотишларини белгилаб беради. Одатда, уларнинг ҳар бири учун алоҳида тааллукли бўлган ҳамда ҳамдўстлик бирлигига хавф солмайдиган ҳамма нарсада уларга мустақиллик берилади.

www.arxiv.uz Агар, мабодо, иттифоқ давлати ўз ваколатини суиистеъмол қилиб, маҳаллий ишларга аралашадиган бўлса, маҳаллий мустақиллик тарафдорлари федерал конституцияга ишора қилиб: «Биз - федералчилармиз! Бизнинг давлатимиз унитар эмас, федератив давлатдир», дейишади. Шундай қилиб, И.Ильин асосли равишда таъкидлаганидек, «федерализм» ғояси ўзининг бош, бирлаштирувчи, марказлаштирувчи аҳамиятидан ташқари акс таъсир ҳолатларини ҳам ўз ичига оладики, булар қисмларнинг сўнмас ўзига хослиги, уларнинг қонун доираларидаги мустақиллиги, катта иттифоқ қаъридаги жонли ташаббускорликларидан иборат. Муҳими, шуни таъкидлаш жоизки, бу акс таъсир ҳолатлари юридик эмас, сиёсий маънога эга, зеро, у конституциявий нормаларга эмас, балки уларни ҳаётда қўллаш ва амалга оширишга тааллуқли»12. Шунингдек, федерация кичик давлатларнинг бир-бири билан чатишиб кетишининг ҳеч ҳам бирдан-бир ва бунинг устига энг яхши усули эмаслигани назарда тутиш керак. Тарихнинг шоҳидлик беришича, федерация асосларида эмас, балки унитар давлатга сингиб, тўла чатишиб кетиш асосида яхлит бир бутунликка айланиш ҳолларига кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Масалан, Францияни олайлик. У ҳозирги ҳолатдаги бирликка уч-тўрт аср давомида эришган. Ваҳоланки, дастлаб Франция бир қироллик, бир курфюрстлик, 26 герцоглик, олти князлик, бир маркграфлик, бир эркин графлик, 77 графлик, 19 вицеграфлик, 14 «мулк», бир «мар-кизлик», бир «капталат» ва 13 вақф ерлари (уларнинг баъзилари кейинчалик Германия ва Швейцарияга ўтиб кетган)дан ташкил топган. XIX аср бошларига келиб, шунчалик кўп давлатларнинг изи ҳам қолмади. Италия, Испания, Англия ҳам худди шундай ҳолатни бошдан кечирди. Шу ҳолатларнинг ҳаммасида кичик давлатлар федерацияга кириш йўли билан эмас, балки биттасига сингиб кетиш ёки қўшилиш орқали бирлашган.

www.arxiv.uz Миллатлар аралашиб, халқларнинг унитар сиёсий шакл доирасида сиёсий фарқланиш жараёни ниҳоясига ета бошлаганди. Шундай қилиб, тарихда йирик давлатлар вужудга келишининг икки йўли мавжуд. Ҳар икки йўл бир нечта ёки кўпчилик алоҳида-алоҳида давлатлардан бошланади. Биринчи йўл - шартномавий бирлашув (федерация) йўли; иккинчиси - унитар давлатга иқтисодий ва маданий чатишиб ке-тишнинг сиёсий қўшилиш йўли. Федератив тузум ўз асосларига эга эканлигани таъкидлаш зарур. Бу асосларсиз у ё «қоғозда» қолиб кетади ёки «сохта федерация»га айланиб, мамлакатни парчаланиш, заифлашувга олиб келади ҳамда адоқсиз ички низолар, тўнтаришлар, фуқаролик урушлари ва фитналарга йўл очади. Федератив тузумнинг биринчи асоси - икки ёки бир неча мустақил давлатнинг мавжуд бўлишидан иборат. Агар булар бўлмаса, ҳеч қанақанги федерация ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас. Федерацияга кирувчи ҳар бир давлат ё бутунлай мустақил бўлиши ёки жилла бўлмаганда ўз мустақиллигини эълон қилиб, уни амалга ошириш учун курашни бошлаши керак. И.Ильин тўғри таъкидлаганидек, «уларнинг ҳар бири ўз ичида мустаҳкам ҳокимият, бирлик ва ҳуқуқ-тартиботга эга бўлган жипслашган давлат жамоаси бўлмоғи даркор. Сиёсий беқиёфалар, кўчманчи қум саҳролари, қалбаки «давлат сифатлар», (ҳуши жойига келмайдиган жиннилардек) ҳамиша эзилган, дарғазаб ҳолатдаги жамоалар федерацияни ташкил этолмайди: зеро, улар шакл-шамойилсиз, масъулиятсиз, ҳуши жойига келмайдиган, давлат шартномасини тузишни ҳам, унга риоя қилишни ҳам уддалай олмайдиган мавҳум мубҳам нарсалардир»13. Иккинчи асос - давлатлар нисбатан унча катта бўлмаслиги керак. Яъни янги ташкил топган давлат ҳаётий-сиёсий маънога эга бўлсин. Жаҳонда

www.arxiv.uz маълум бўлган федерациялар ичида кичкина Швейцария учун федерацияга бирлашиш энг осон кечганди, улкан Қўшма Штатлар учун бу жараён машаққатли кечган. Лекин, шунга қарамай, ҳатто Швейцария ҳам янги «кантонлар»ни қабул қилишдан қатъиян бош тортиб келмоқда. Қўшма Штатлар эса, ўз таркибига Канаданинг киришига ҳеч рози бўлмаяпти. «Шундай ҳудудий этник ва хўжалик миқёслари мавжудки, - деб ёзади И.Ильин, - бундай миқёсларда федератив шакл бутунлай фойдасиз: у тартибни, ҳаёт ва хўжалик хавфсизлигини енгаллаштириш ўрнига уни бемаъниларча қийинлаштиради. Айнан шунинг учун ҳам биронта жиддий ва тажрибали сиёсатчи Шўроларнинг гўё «федератив тузум»ни амалга ошираётганига ҳеч қачон ишона олмаган. Шунинг учун ҳам «бутун жаҳон совет иттифоқи» сўзлари бир вақтнинг ўзида ҳам юридик аҳмоқлик, ҳам сиёсий алдамчилик бўлиб янграйди». Учинчи асос шундан иборатки, шартлашаётган давлатлар бир-бирларига ҳақиқатан ҳам стратегик, ҳам хўжалик, ҳам сиёсий жиҳатдан аниқ эҳтиёж сезиши зарур. Акс ҳолда федерация таркиб топмайди ҳам, ўзини сақлаб қололмайди ҳам. Умуман, федерация ўйлаб топилмайди. Ўзидан-ўзи пайдо бўлиб қолмайди - у жонли мавжудот сингари ўсиб-улгаяди. Лекин бу ҳам кам - халқаро бу эҳтиёжни тушуниб етишлари, унинг фойдасини эътироф этишлари ва шу бирлашувни ихтиёр қилишлари даркор. Кичик давлатлар бир-бирларисиз яшай олмаган, лекин уларнинг буни тан олишни истамаганлиги, бирлашишни уддалай олмай, фуқаролик урушлари ёхуд истилолардан ҳалокатга учраган мисоллар тарихда кўп топилади (Рус князликлари). Шунингдек, бошқалар билан шартнома асосида бирлашишга йўл тополмай, қирилиб кетган халқлар ҳақида ҳам тарих шоҳидлик беради. Федератив тузумнинг тўртинчи асоси шундаки, халқда ўз бурчини англаш ҳисси тарбияланган, мажбуриятлар ва шартномаларга холис ва

www.arxiv.uz садоқат билан қараш, ўз шаъни ва қадр-қимматини билиш, давлат сифатида ўзини ўзи бошқара олиш қобилияти шу халққа хос фазилатлар бўлган жойдагана бундай федерацияни тузиш мумкин. Давлатлар иттифоқи садоқатга асосланиб, абадиятга тузилади. Бу иттифоқ «ихтиёрий чиқиб кетишлар», хиёнатни тан олмайди, сиёсий шуҳратпарастлик, буюклик васвасаси ҳамда бошқа халқларга нафрат билан қараш касаллигига мубтало бўлган халқлар ўртасида бундай иттифоқнинг бўлиши мумкин эмас. Давлатларнинг шу тарздаги иттифоқи узоқ яшай олмайди - у ё унитар давлат шаклига алмашади ёки ўзининг барча иштирокчиларини хароб қилиб, ўзи ҳам ҳалокатга учрайди. Ниҳоят, халққа (ёки халқдарга) келишиш саньати ёки сиёсий муроса истеъдоди ҳадя этилган жойда федерация вужудга келиши мумкин. Келишиш санъати ирода интизомини, умумий иш учун ватанпарварлик садоқатини талаб қилади. Сиёсий муроса қобилияти икир-чикирларни орқага суриб, асосий масалаларда бирлашишга эришишдан иборат. Халқда бундай фазилатлар асрлар давомида тарбияланиб боради. Федерация асослари шулардан иборат. Фақат уларни чуқур билиб ва англаб олгандан кейингина, бизнинг фикримизча, федерация сингари мураккаб сиёсий ҳодиса ҳақида баҳс юритиш мумкин. Шундай қилиб, федерация ўз таркибидаги субъектлари давлат мустақиллигига эга бўлган мураккаб давлатдир. Ҳозирги вақтда юридик адабиётларда иттифоқ ва мухторият кўринишлари тилга олинишини ҳам қайд этиш жоиз. Иттифоқ федерацияси ҳудуди унинг субъектлари ҳудудларидан ташкил топгани учун федерациянинг ҳар бир субъекти фуқароси бир вақтнинг ўзида бутун мамлакат фуқароси ҳисобланади. Бундай давлат ягона федерал

www.arxiv.uz Қуролли Кучларига, молиявий, солиқ ва пул тизимларига эга бўлади. Федерация субъектлари ўз ҳарбий қисмларига эга бўлишлари мумкин бўлсада, асосий ташқи сиёсий фаолиятни ҳам федерал органлар олиб боради. Федерал давлатда давлат ҳокимиятининг умумфедерал (қонун чиқарувчи, ижроия ва судлов) органлари бўлади. Уларнинг қарорлари федерация ваколатларида қай даражада белгаланган бўлса, ўша даражада унинг субъектлари учун мажбурий ҳисобланади. Олий федерал органлар билан бир қаторда федерация аъзолари, қисмлари, субъектларининг ҳам давлат ҳокимияти олий органлари бўлади. Шу тариқа федерация таркибида давлат маҳкамасининг икки даражаси - федерал (иттифоқ) ҳамда республика (кантон, штат, ер ва ҳоказолар даражаси) миқёсидаги маҳкамалар мавжуд. Давлатнинг федератив моҳияти олий даражада қўш палатали иттифоқ парламентини тузишда ўз ифодасини топади. Мазкур палаталардан бири (юқори палата) федерация субъектлари манфаатларини ифодалайди. Уни шакллантиришда аҳолисининг сонидан қатъи назар, тенг вакиллик тамойилидан фойдаланилади. Иккинчи палата давлатнинг барча аҳолиси манфаатларини ифодалаш учун тузилади. Қўш фуқаролик федерация расмий белгаларидан бири бўлиб, бу ҳар бир фуқаро айни вақтда ҳам федерациянинг, ҳам тегашли давлат тузилмаси (масалан, республика)нинг фуқароси ҳисобланишини билдиради. Федератив давлатда гарчи унинг субъектлари ўз ҳуқуқий тизимларини тузишлари, ўз конституцияларига эга бўлишлари мумкин бўлса-да, ягона марказлаштириш тамойили асосидага ҳуқуқий тизим амал қилади. Бироқ бу, конституция ҳам, қонунлар ҳам федерал конституция ва қонунларга тўла мувофиқ келиши ва уларга зид бўлмаслиги шарт бўлган субординация ва қонунлар иерархияси доирасида амал қилади.

www.arxiv.uz Федерация субъекти конституцияда кўрсатилган ўз судлов ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларига эга бўлиш ҳуқуқидан фойдаланади. Олий суд поғонаси (инстанция), одатда, федерация субъектлари судлари қарорлари юзасидан шикоятларни қараб чиқмайди ёки қонунда алоҳида кўрсатилган ҳолатлардагана уларни кўриб чиқиши мумкин. Федерацияда солиқларнинг икки йўналишли тизими: федерал солиқлар ҳамда федерация субъекти солигадан фойдаланилади. Йиғилган солиқлар умумфедерал ғазнага тушади, кейин уларнинг бир қисми (бюджет орқали) федерация субъектларига жўнатилади. Шу билан бир вақтда давлат тузишмалари (республикалар) даромадлари етарли бўлмай, улар ёрдам пули ва дотацияларга эҳтиёж сезади. Молиявий қарамлик конституциявий механизмга қўшимча муҳим омиллардан бири бўлиб қолади. Бунинг ўз заминлари мавжуд. Федерация субъектлари ўртасидаги муносабатлар жуда мураккаб, яъни уларда хўжалик муносабатларининг ширкати (кооперацияси) бўлиб, федерациянинг бир субъектидан иккинчисига молиявий маблағларнинг оқиб ўтиши юз бериб туради. Шу боис федерация субъектларининг бири ушбу иттифоқдан чиқишни ихтиёр этса, федерация бошқа аъзоларига бу нарса маъқул бўлмайди. Бинобарин, бунинг учун федерация барча аъзоларининг розилиги керак бўлади. Бошқача айтганда, миллатларнинг ўз тақдирларини ўзлари белгилаш тамойили давлат яхлитлигига путур етказмаслиги лозим. Ҳозирги шароитларда федератив давлатда миллатларнинг ўз тақдирларини ўзлари белгалаш ҳуқуқини амалга ошириш шунчалик мураккабки (хўжалик муносабатларининг узилиши, этник жиҳатдан озчиликни ташкил этганларнинг муаммолари, тўқнашувлар, жумладан, қуролли тўқнашувлар, қочоқлар, инсон ҳуқуқларининг бузилиши, ишлаб чиқаришнинг пасайиб кетиш), федерациядан чиқиш учун қилинган ҳар бир

www.arxiv.uz даъватнинг халқ, миллат учун қанчалик қимматга тушишини яхшилаб мулоҳаза қилиш зарур. Албатта, ҳаёт ғоят мураккаб, юз бериши мумкин бўлган ҳар бир нохуш ҳодисани олдиндан кўриш қийин. Президентимиз айтганидек, ҳар бир миллат ўз тараққиёт йўлига эга бўлиши лозим. Муҳими - ушбу йўл боши берк кўчага элтмаслиги керак. Ахир шундай ҳолатлар ҳам бўладики, муайян федерацияга кириш ҳодисаси миллат, халқ учун ўлим билан баравардир. Зеро, бундай федерацияда миллатнинг анъаналари, тили, борингки қадр- қимматини махсус ишлаб чиқилган режалар асосида йўқ қилиш ҳоллари ҳам юз бериши мумкин-ку! Бироқ, бундай давлатни аксарият ҳолларда федератив давлат деб аташ қийин. Аслида у унитар авторитар, тоталитар давлатга кўпроқ ўхшайди. Ҳар қандай федерациянинг бош масаласи иттифоқ билан федерация субъекти ўртасидаги ваколатлар чегараларини аниқлашдан иборат. Давлат тузилмаларининг аҳволи ва улар муносабатларининг мазмун-моҳияти айнан шунга боғликдир. Қоидага кўра, у федерация конституцияси ёхуд федератив шартномада белгалаб қўйилади. Маълумки, федератив ва маҳаллий органлар ваколатлари масаласи уч тамойил асосида ҳал этилади: биринчиси - беистисно федерация ваколати тамойили, фақат федерация қарор қабул қилиши ва меъёрий ҳужжатлар чиқариши мумкин бўлган масалаларни аниқ белгилашдан иборат. Қолган барча масалаларни ҳал этиш федерация субъектлари ваколатига киради;

www.arxiv.uz иккинчи тамойил - ҳам федерация, ҳам федерация субъектлари ҳамкорликда ҳал этадиган, яъни бир хил ваколатга эга бўлган масалалар рўйхатини белгилаш тамойили; учинчиси -уч соҳавий ваколатлар тамойили. У (федерация субъектлари) штатлар, республикалар, ерлар, кантонлар бўйича федерал ваколатларни ҳамда федерациянинг ўзи ва федерация субъектларининг биргаликда ҳал қилиш ҳуқуқини берувчи ваколатларни белгалашни кўзда тутади. Баъзи федератив давлатлар (масалан, Россия) амалиётида ваколатларни тақсимлашнинг шу ваколатларни ихтиёрий топшириш усули ҳам пайдо бўлганлигига эътиборингизни қаратишни истардик. Бу қоида федерация субъектининг марказга қатъий тобелиги масаласини анча юмшатади ҳамда ваколатларни тақсимлаш тамойилининг ихтиёрийлигадан далолат беради. Бу ўз навбатида анъанавий федерация субъектларидан кўпроқ мустақиллига билан, ваколатларнинг марказлаштирилган тақсимоти ўрнига уларнинг ихтиёрий тақдим этилиши билан ажралиб турадиган «бирлашган аъзолик» тушунчасини дунёга келтирди. Миллатнинг ўз тақдирини ўзи белгалаш, яъни федерация таркибидан чиқиш ҳуқуқи федерациянинг энг мураккаб масалаларидан биридир. Турли федерациялар конституциялари таҳлили уларнинг биронтасида ушбу тамойил қонуний мустаҳкамлаб қўйилмаганини кўрсатди. Фақат собиқ СССР Конституцияси бундан мустасно бўлиб, у ҳам аслида қуруқ баёнотдан нарига ўтмаганди. Зеро, унда мазкур ҳуқуқни амалга ошириш омиллари кўрсатиб берилмаганди. Бундай қилинишининг ўз асослари бор. Федерация субъектлари ўртасидаги муносабатлар одатда чамбарчас боғланиб кетган бўлади. Хўжалик алоқаларининг кооперациялашуви, молиявий маблагларнинг

www.arxiv.uz федерациянинг бир субъектидан иккинчисига оқиб ўтиши одатий бўлиб қолади. Шунинг учун ҳам федерация субъектининг бир томонлама иттифокдан чиқиш ҳақидага хоҳиш-иродаси бошқа барча аъзоларга маъкул келмаслиги мумкин. Бинобарин, бутун федерациядан тўлиқ рухсат олишга тўғри келади. Бошқача айтганда, миллатларнинг ўз тақдирларини ўзлари белгалашлари ҳуқуқи тамойили давлатнинг бир бутунлигига раҳна солмаслиги керак. Юқорида иттифоқ ёки мухторий (автоном) федерациялар бўлиши мумкинлигини эслатгандик. Энди улар ўртасидага фарқларни асослашга ҳаракат қиламиз. Буни «шўро» федерацияси мисолида яққол кузатиш мумкин. Собиқ Иттифоқ таркиби федерациянинг икки тури - иттифокдош республикаларни бирлаштирган (яъни иттифоқ) федерация ҳамда мухториятга асосланган (яъни мухторий) федерациядан иборат бўлганлиги маълум. Уларнинг биринчисига суверен (аслида қоғозда) давлатлардан ташкил топган Совет Иттифоқи мисол бўла олади. Иккинчисига эса, РСФСР мисол бўлиб, унинг таркибига 16 мухтор реепублика, 5 мухтор вилоят ва 10 мухтор округ кирган. Лекин иттифоқ федерациясининг мухториятдан фарқи шу билан чекланиб қолмасди. Шўро федерациясининг икки тури ўртасидаги фарқ, шунингдек, улар давлат ҳокимияти органларининг тузилишидаги ўзига хос хусусиятларда ҳам ўз ифодасини топган. Чунончи, СССР Олий Кенгаши икки палатадан иборат эди. РСФСР Олий Кенгаши мухториятга асосланган федерациянинг олий органи сифатида ёлғиз бир палатадан иборат қилиб тузилганди. Бундан ташкдри, иттифоқдош республика федерациядан чиқиш ҳуқуқига эга бўлиб, на мухтор республика ва на мухтор вилоят бундай ҳуқуққа эга эмасди. Ҳозирги вақтда Россия, АҚШ, Бразилия, Ҳиндистон федератив давлатлар сифатида мавжуд. Одатда, федерация норматив шартнома асосида (1922 йили

www.arxiv.uz СССРнинг ташкил топиши) ёхуд конституция қабул қилиниши асосида вужудга келади (АҚШ, 1787 йил). Конфедерация давлатларнинг шундай иттифоқидан иборатки, у қатъий муайян мақсадлар (сиёсий, ҳарбий, иқтисодий мақсадлар) йўлида шартнома ёки битим асосида тузилади ҳамда муваққат характерга эга бўлади. Конфедерация кейинчалик ё федерацияга (АҚШ, Швейцария сингари) ўсиб, бирлашади ёхуд (Австро-Венгрия каби) тарқалиб кетади. Конфедерацияни ташкил этувчи давлатлар халқаро ҳуқуқий муносабатлар субъектлари сифатида сакданиб қолиб, ўз фуқароликлари бўлишида, ҳокимият органлари тизимини бошқаришда, судлов органларига эгалик қилишда давом этадилар. Улар ҳокимиятни мустақил бошқариб, ўз конституцияларига эга бўладилар. Шунинг учун конфедерация даражасида қабул қилинадиган хужжатлар шу конфедерацияга кирувчи давлатлар олий органлари томонидан маъкулланиши шарт. Конфедерация аъзолари ўз мустақйл даромад манбаларига эга бўлиб, унинг бир қисмини конфедерация бюджетига ўтказишлари мумкин. Конфедерация армияси мазкур конфедерация аъзолари бўлган давлатлар ҳарбий қисмларидан ташкил топади ва уларнинг қарорлари асосида конфедерация қўмондонлиги ихтиёрига юборилади. Умуман, таъкидлаш лозимки, давлат ҳокимияти тузилиши биз юқорида кўрсатиб ўтган шакллардангина иборат, деб ўйлаш нотўғри бўлурди. Дунё давлатлараро бирлашиш ва ошкора хукуқий иттифоқларнинг кўплаб шакллари (шахсий ва ҳақиқий уния14, вассаллик, сюзеренитет15, миллатлар ва давлатлар ҳамдўстлиги, давлатлар ҳамжамияти)ни, доминионлар ва метрополиялар, савдо иттифоқлари, ҳарбий блоклар муносабатлари ва ҳоказоларни кўп кўрган. Бироқ, булар энди давлатлараро бирлашмаларга киради.

www.arxiv.uz Бундан ташқари тантанали равишда эълон қилинган федерация аслида унитар давлат бўлиб чиққан ҳолатлар маълум. «Шўро халқлари миллий социалистик давлатчилиганинг олий шакли»16 ҳисобланган шўро федерацияси билан худди шундай бўлганди. Шўро социалистик иттифоқдош республикалари СССР Конституциясида мустаҳкамланган ихтиёрий бирлашув асосида ягона иттифоқ давлати сифатида СССРга кирадилар, деб ҳисобланарди. СССР Иттифоқини тузиш ҳақидаги шартнома (1922 йил) бу бирлашувнинг ҳуқуқий асоси бўлганди. Бироқ, бу фақат қоғоздагина шундай, яъни юристлар тили билан айтганда, de jure бўлиб, амалдаги сиёсат - de jure марказдан туриб амалга оширилиши давом этаверган. Шунга ўхшаш ҳолатни Россияда ҳозир ҳам кузатиш мумкин. Чунончи, бу ерда ижроия ҳокимияти раҳбарларини сайлаш - шаҳар ва вилоятлар маъмуриятлари бошлиқларини мамлакат президенти томонидан тайинланиши билан қўшиб олиб борилади. Лекин жойлардаги олий мансабдор шахсларни пойтахтдан туриб тайинлаш ва уларнинг ваколатларини белгилаб бериш федерация эмас, унитар давлатнинг аломатидир. Бундан ташқари Россия олдинги хатоларининг ҳам жазосини тортмокда. Ахир собиқ Иттифоқ давлат-ҳудудий чегараланиши даврида миллатлар манфаатлари ҳисобга олинмай яратилганди. Ўша вақтларда бошқача бўлиши ҳам мумкин эмасди. Зеро, миллатга мансублик қандайдир иккинчи даражали, аста-секин барҳам топиб кетадиган тушунча деб қараларди. Фақат биргана «миллат» - ягона шўро халқигина яшашга ҳақли эди. Бироқ, тарих ҳамма нарсани жой-жойига қўйиши яна бир бор ўз исботини топди: бундай давлат, тўғрироғи, давлат тузилишининг бу шакли ўлимга маҳкум бўлди. Инсоният учун энг мухим сабокдардан бири шундан иборатки, давлат тузилишининг ҳар қандай шаклида ҳам марказ билан ҳудудий жойлар

www.arxiv.uz ўртасида ваколатлар ҳар қандай миллий-этник можароларнинг келиб чиқиш эҳтимолини қарийб йўқ даражага олиб борадиган омилларни яратиш имконини берадиган тарзда тақсимланиши даркор. Буни албатта ёдда тутиш лозим. Чеченистондаги воқеалар бунинг ёрқин далилидир. 5-§. Сиёсий режим тушунчаси ва турлари Мазкур тушунча илмий доираларда нисбатан яқинда - XX асрнинг 60- йилларида пайдо бўлди. Шу заҳотиёқ у олимлар дунёсида жиддий мунозараларга сабаб бўлди. Жумладан, улардан айримларининг фикрича, «сиёсий режим» сўзининг синтезлаш моҳиятига кўра, «давлат шакли» тушунчасининг синоними сифатида қаралиши керак эди. Бошқаларнинг фикрига кўра эса, сиёсий режим умуман давлат шакли таркибидан чиқариб ташланиши зарур. Зеро, деб тушунтиради улар, давлатнинг амал қилиши сиёсий эмас, балки давлат режимини тавсифлайди. Бу мунозаралар охир- оқибатда сиё-сий режимни тушунишга икки хил ёндашув - тор ва кенг маънодаги ёндашувларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Кенг маънодаги ёндашув сиёсий режимни сиёсий ҳаёт ва умуман жамият сиёсий тизими ҳодисалари қаторига киритади. Тор маънодаги ёндашув уни фақат давлат ҳаёти ва давлатнинг ўзигагина мансуб тушунча сифатида талқин этади ва буни унинг давлат шаклининг бошқа томонларини - бошқарув шакли ва давлат тузилиши шаклини, шунингдек, дав-латнинг ўз функцияларини амалга ошириш шакл ва усулларини аниқлаб бериши билан изоҳлайди.

www.arxiv.uz Лекии, кўп утмай, сиёсий режим ҳам кенг маънодаги, ҳам тор маънодаги ёндашувларни тақозо этади, деган хулосага келинди. Нима сабабдан шундай бўлди? Шунинг учунки, мазкур қараш жамият ҳаётининг икки асосий соҳаси - давлат ва ижтимоий-сиёсий соҳаларда рўй бераётган сиёсий жараёнларни замонавий тушунишга кўпроқ мос келади. Бундай қараш, шунингдек, давлат ва нодавлат ташкилотлар, ижтимоий-сиёсий ташкилотлар таркибига кирувчи сиёсий тузумнинг замонавий талқинига ҳам мос келади. Сиёсий тузумнинг барча таркибий қисмлари - сиёсий партиялар, жамоат ташкилотлари, меҳнат жамоалари (шунингдек, «ти-зимдан ташқари» объектлар - черков, оммавий ҳаракатлар ва бошқалар) давлатнинг, унинг моҳияти, функциялари, шакл ва услубларининг жиддий таъсирини ҳис этиб туради. Шундай қилиб, давлат шаклини тавсифлашда сиёсий режим тор маънода (давлат раҳбарлиги усул ва услублари йиғиндиси) ҳам, кенг маънода тушунилганда (шахснинг демократик ҳуқуқдари ва сиёсий эркинликларининг кафолатланиш даражаси, расмий конституциявий ва ҳуқуқий шаклларнинг сиёсий ҳаёт воқелигига мос келиш мезони, ҳокимият таркибларининг давлат ва ижтимоий ҳаёт ҳуқуқий асосларига муносабати характери) ҳам катта аҳамиятга моликдир. Юқоридагалардан келиб чиққан ҳолда тўла асос билан шуни айтиш мумкинки, сиёсий режим давлат ҳокимиятининг аҳоли билан ўзаро муносабатлари қандай қилиб ва қандай усуллар, йўсинлар ёрдамида амалга оширилади, ижтимоий қатламларнинг сиёсий соҳадаги ҳақиқий нисбати қандай намоён бўлади, турли жамоат ташкилотларининг сиёсий мақоми қандай, давлат органлари ўз ҳудудларида яшовчи аҳолини бошқариш бўйича амалда қандай роль ўйнайдилар, деган саволларга аниқ жавоб беради. Давлат ва ҳуқуқ назарияси давлатчиликнинг кўп асрлик тарихида маълум бўлган сиёсий режимнинг бир неча асосий турини ажратиб кўрсатади.

www.arxiv.uz Аввало, барча сиёсий режимлар биринчи навбатда икки хил кўринишдаги катта гуруҳга - демократик ва демократияга зид режимга бўлинади. Демократияга зид режим уч турдан - тоталитар, фашистик ва автократик турлардан иборат. Автократик режимга жамоа автократияси ва ягона шахс автократияси киради. Жамоа автократияси ўз навбатида аристократия ва олигархия деб ном олган бошқарув шаклларига бўлинади. Ягона шахс автократияси деспотия, мустабидлик, шахсий ҳокимият шаклларига эга. Энди мазкур режимларни батафсил кўриб чиқамиз. Деспотик режим (юнонча «чекланмаган ҳокимият»). Ушбу режим ҳокимият истисносиз фақат бир шахс томонидан амалга ошириладиган мутлақ монархияга (подшоҳликка) хосдир. Деспотик режимлар қадимда пайдо бўлган. У ҳокимиятни бошқаришдаги ўта ўзбошимчалик, фуқароларнинг деспот олдидаги тўла ҳуқуқсизлиги, бошқаришда ҳеч қандай ҳуқуқий ва ахлоқий асосларнинг бўлмаслиги билан ажралиб туради. Деспотия шароитида мустақил ҳаракат қилиш, норозилик билдириш, қаҳр- ғазаб изҳор этиши мумкин эмас - улар дарҳол бостирилади. Бундай бостиришлар чоғида қўлланиладиган жазолар ўта шафқатсизлиги билан ажралиб туради ва айни пайтда жазо «жиноят»дан анча даҳшатли бўлади.

www.arxiv.uz Нега шундай қатъий чоралар кўриларди? Даҳшат ва қўркув уруғини сочиш учун шундай қилинарди. Деспотия одамларни даҳшатда ушлаб туришга асосланган режимдир. Монтескье деспотияни таърисрлар экан, ҳамма ҳукмдорнинг жазога кўтариб турилган қўлини ҳар дақиқа ҳис этиши керак эканлиги ҳақида шундай ёзади: «Мабодо ҳукмдор даҳшат солиб турувчи қўлини бир лаҳзагагина туширса, башарти, у давлатда биринчи ўринларни эгаллаб турган шахсларни тўхтовсиз яксон қилиб ташлай олмаса, ҳамма нарса барбод бўлди, деяверинг, зеро, даҳшат қўркуви - бошқарувнинг мазкур ягона асоси йўқолар экан, унда халқнинг ҳимоячиси ҳам йўқ бўлади». Деспотик режим асосан Ўрта Ер денгизи мамлакатларида, Яқин Шарқда, Осиё, Африка, Жанубий Америка мамлакатларида, яъни Осиё ишлаб чиқариш усули (осиёча тараққиёт йўли) қарор топган давлатларда учраган. У инсоният тараққиётининг дастлабки босқичларига хосдир. Бироқ, бу режим ҳозирги босқичда ҳам, ҳозирги замон давлатларида ҳам улар ривожининг тарихий ўзига хослиги, бу давлатлардаги бошликларнинг шахсий фазилатларига боғлиқ равишда пайдо бўлган ва бўлиши ҳам мумкин. Мустабидлик режими - якка шахс уукмронлигига асосланган. Мустабид ҳокимияти одатда, зўравонлик, босиб олиш, баъзан эса, қонуний ҳокимиятни ағдариб ташлаш натижасида ўрнатилиши билан деспотиядан фарқ қилади. Унда ҳам хуқуқий ва ахлоқий асослар бўлмайди, у зўравонлик, баъзан эса террор ва геноцид асосига қурилган бўлади. Мустабид ҳокимияти шафқатсиздир. У ҳам даҳшат ва қўрқувга асосланади. Мустабид ҳар қандай қаршиликни туғилишдаёқ бостиришга ҳаракат қилади, шунинг учун ҳам ғалаён кўтарганларни қатл этадилар. Бошқа мамлакат ҳудуди ва аҳолисини забт этиш нафақат жисмоний ва ахлоқий зўравонликни, балки асоратга солинган халқ анъаналари ва урф-одатларини таҳқирлашга ҳам олиб келади. Мустабид режимлар қадимги Юнонистон полислари17да, айрим ўрта аср шаҳар-давлатларида мавжуд бўлган. Аввал таъкидлаганимиздек,

www.arxiv.uz мустабидлик деспотия сингари зўравонликка асосланади, бироқ, деспотия шароитларида қаҳр-ғазаб қамчиси энг аввало олий мансабдорлар бошига тушса, мустабидлик тузумида унинг зарбига ҳар бир одам учрайди. Қонунлар ишламайди, уларнинг ўзи жуда кам бўлади. Чунки мустабидлик ҳокимияти қонунларни яратишга интилмайди ҳам. Тоталитар режим. Ушбу режим XX аср маҳсулидир. Тўла асос билан унга фашистик давлатларни ҳамда «шахсга сиғиниш» даври социалистик давлатини киритиш мумкин. Тоталитар режим авторитар режимнинг энг кескин шаклидир. Тоталитар давлат тўла қамровли, тўла назорат қилувчи ва ҳамма нарсага чуқур кириб борувчи ҳокимиятдир. Тоталитар режим - фуқаролар ҳаётига ўз аралашувини чексиз-чегарасиз кенгайтирган, бошқаруви кўламига уларнинг бутун фаолиятини ва мажбурий мувофиклаштиришни ҳам кўшиб олган сиёсий режим демакдир. «Тотус» сўзи лотинчада «жами, бир бутун» маънони англатади. Бинобарин, тоталитар давлат ҳамма ва жами нарсаларни ўз комига тортувчи давлатдир. У фуқароларнинг ташаббускорлиги нозарур ва зарарли, фуқаролар эркинлиги эса хавфли ва чидаб бўлмайдиган нарса деган қоидага амал қилади. Ягона ҳокимият маркази мавжуд бўлиб, у ҳамма нарсани билиш, ҳамма нарсани олдиндан кўра олиш, ҳамма нарсани режалаштириш, ҳамма нарсани амр қилишга даъват этилган ҳисобланади. Таниқди ҳукукшунос И.Ильин бундай давлатни қандай таърифлашига эътибор қилинг-а: «Одатий хукуқий онг, тақикданмаган ҳамма нарсага рухсат берилади, деган нуқтаи назардан келиб чиқади; тоталитар давлат эса, бутунлай бошқа нарсани - ёзилмаган ҳамма нарса ман этилади, деб уқтиради. Одатий давлат: сенинг хусусий манфаатларинг бор, унда сен эркинсан дейди; тоталитар давлат: фақат давлат манфаатигана мавжуд ва сен унга боғлангансан, дея эълон қилади.

www.arxiv.uz Одатдаги давлат ўзинг ўйла, эркин эътиқод қилавер, ўз ички ҳаётингни ўзинг хоҳлаганингча қуравер, деб рухсат беради; тоталитар давлат: ёзилганларнигина ўйла, эътиқоднинг кераги йўқ, ўз ички ҳаётингаи кўрсатмалар асосида курасан, деб талаб қилади. Бошқача айтганда: бу ерда бошқарув ҳамма нарсани қамраб олади, инсон ҳар томонлама асоратга солинган, эрк жиноят ҳисобланиб, жазога тортилади»18. Шу муносабат билан И.Ильин, тоталитаризм моҳияти давлатнинг алоҳида шакли (демократик, республика ёки авторитарлиги)да эмас, балки бошқарув ҳажмидадир - бу ҳажм ҳамма нарсани ўз комига қамраб олишда ифодаланади, деб ҳисоблайди. Бироқ, бундай шароит фақат ягона ҳокимият, истисносиз ягона партияга, иш беришда монополияга, ҳамма ёққа кириб борувчи қидирувга, ўзаро чақимчиликка ва шафқатсиз террорга асосланган энг изчил диктатура шароитидагина амалга оширилиши мумкин. Тоталитар режимда сиёсий ҳукмрон партия, сиёсий лидер, халқ доҳийси бошчилигидаги ҳукмрон элита томонидан яратиладиган ягона расмий мафкура мавжуд бўлади. Тоталитар режим жамиятнинг етакчи кучи деб эълон қилинувчи ягона ҳукмрон партиянинг бўлишигагина йўл қўяди. Унинг қоидалари муқаддас ақидалар сифатида қабул қилинади. Ҳукмрон партия давлат бошқаруви жиловини эгаллаб олади: партия ва давлат маҳкамаларининг чирмашиб- чатишиб кетиши рўй беради. Бундан ташқари, ҳукмрон партиянинг мислсиз муваффақиятлари ҳақидаги ахборотлар халқ онгига муттасил сингдириб борилади. Чунки оммавий ахборот воситалари ҳам партиявий ҳисобланади. Буларнинг ҳаммаси тоталитар режим асосий қонунлар билан эмас, балки партия амр-фармонлари, фармойишлари ва йўриқномалари асосида яшашини

www.arxiv.uz англатади. Қонунлар ҳали умуман мавжуд экан, улар тўлалигича партия йўрикдарига бўйсундирилган бўлади. Давлат органлари гўё амал қилаётгандек экан, улар партия диктатурасини яшириб турувчи пардага айланади. Модомики, «фуқаролар» ҳали мавжуд экан, улар (ҳуқуқ, ваколатларни эмас) мажбуриятларни адо этувчи субъектларга ҳамда фармойишлар объектига айланадилар. Бу шундай тузумки, унда ҳуқуқ субъектлари бўлмайди, қонунлар ҳам, ҳуқуқий давлат ҳам бўлмайди. Бу ерда ҳуқуқий онг рухдй омиллар - очлик, қўрқув, азоб-уқубатлар ва хўрликлар билан, ижодий меҳнат эса, зўр бериб қулларча итлаш билан алмаштирилади. «Шунинг учун ҳам тоталитар режим, - деб ёзади И.Ильин, - ҳуқуқий ҳам, давлат режими ҳам эмас. Материалистлар томонидан яратилган бу режим тўлалигача «тан-руҳ»нинг ҳайвоний ва қуллик омилларига, қул назоратчиларининг таҳдидли буйруқларига, бу назоратчиларга юқоридан сингдирилган ўзбошимча фармойишларига асосланади. Бу - фуқаролари, қонунлар ва ҳукумати мавжуд бўлган давлат эмас, ижтимоий гапноз машинасидир; бу - дахдпатли ва тарихда мисли кўрилмаган биологик ҳодиса - ҳуқуқ асосида эмас, эркинлик, онг-идрокка, фуқаролик, давлатга асосланмай, қўрқув, нодонлик ва ёвузлик чатишмасидан иборат жамиятдир»19. Агар бу ташкилотнинг шакли ҳақида гапирадиган бўлсак, у мислсиз миқёслардаги ва ўз комига дунёни тортувчи қулдорлик диктатурасидир. Давлат бошқарувида тоталитар режим ўта марказлашганлига билан тавсифланади. Юқоридан келадиган буйруқларни ҳамма бажариши шарт, ҳар

www.arxiv.uz қандай ташаббус жазоланади. Тоталитар тизимга «доҳий» бошчилик қилади. У - энг оқил, доно, энг адолатли одам ҳисобланади. У беайб, уни танқид қилиш мумкин эмас. У қарийб худо мақомига чиқариб қўйилади. Тоталитар режим аҳолига нисбатан кенг кўламли ва доимий террорни қўллайди. Террор ҳокимиятни мустаҳкамлаш ва амалга оширишнинг бош шарти бўлиб қолади. Тоталитаризм шароитида ҳаётнинг барча соҳалари устидан давлатнинг тўла назорати ўрнатилади. Иқтисодий ҳаётда мулкнинг барча шакллари давлат тасарруфига ўтказилади. Сиёсий ҳаётда фуқаролар қарийб қатнашмайди, одамларнинг шахсий ҳаёти ҳам назорат остида бўлади. Ақидапарастлик мафкуравий, сиёсий ва ҳуқуқий ҳаётнинг асосига айланади. Тоталитар режим «душманлар»га қарши кураш ниқоби остида чақимчиликни рағбатлантиради. Мамлакатни ҳарбийлаштириш ҳам тоталитар режимга хос хусусиятлардан биридир. Харбий-саноат мажмуи, армия тоталитаризмнинг асосий таянчлари ҳисобланади. Шахсий ҳокимият режими тоталитаризм кўринишларидан биридир. У кўпгана жиҳатлари билан тоталитар режимга ўхшаб кетади. Лекин унда «шахсга сигиниш», доҳийга сиганиш айниқса кучаяди. Бошқарувнинг бундай усули оқибатлари яқин ўтмишимиздаги шўро ҳокимияти давридаги ҳолатдан ҳаммамизга маълум. Шунга қарамай, бугунги кунда ҳам собиқ Иттифоқни қайтариш, тиклаш ҳамма балолардан халос этади, дегувчилар учраб туради. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов бундай даъволарнинг бутунлай асоссизлигига эътиборни қаратади. Жумладан, у шундай деганди: «Табиий савол туғилади:

www.arxiv.uz Ўзбекистон етмиш йил мобайнида текин хом ашё макони эди, хўш, ўша иттифоққа Ўзбекистон ва умуман Ўрта Осиё минтақаси марказ ва бошқа республикаларни яна сувтекин хом ашё билан таъминловчи сифатида қайтадими? Сизлар шуни хоҳлайсизларми, жаноблар ва ўртоқлар?!»20. Фашистик режим. Бу тоталитаризмнинг энг юқори поғоналарига хос шакллардан бири бўлиб, миллатчилик мафкураси, бир миллатнинг бошқаларидан афзаллиги тўғрисидаги тасаввурлар билан, ўта агрессивлиги билан ажралиб туради. Фашизм давлат сиёсати даражасига кўтариладиган миллатчилик, ирқчилик мафкурасига асосланади. Миллий муштаракликни муҳофаза этиш, геополитик ва ижтимоий вазифаларни ҳал этиш, миллат «софлиги»ни асраш фашистик давлатнинг мақсади деб эълон кдлинади. Фашистик мафкуранинг бош шиори одамлар қонун олдида, ҳокимият, суд олди-да тенг бўлиши мумкин эмас - уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари қайси миллатга, ирққа мансубликларига боғлиқ, деган ярамас ақидалардан иборат. Бунда муайян миллат олий ирққа мансуб ва шунинг учун барча ззгуликларга муносиб деб эълон қилинади. Бошқалар фақат норасо, тубан одамлар сифатидагина яшашлари мумкин, деб ҳисоблашади. Фашистик режим инсонга нафрат билан қаровчи агрессив режим бўлиб, барча халқпарни, шу жумладан, ўз халқини ҳам азоб-уқубатларга олиб боради. Фашизмни тавсифловчи хусусиятлар: - динсизлик; умуман динга душманларча муносабатда бўлиш;

www.arxiv.uz - доимий ва гўё «идеал» тузум сифатида ҳуқуқий тоталитаризмни барпо этиш; - партия якка ҳукмронлигини ўрнатиш ва улардан ўсиб чиқувчи коррупция ва ахлоқий бузилишлар; - миллатчилик ва жанговар шовинизмга муккасидан кетиш; - сафсатабозлик, лаганбардорлик ва деспотия суяк-суягига сингаб кетган цезаризмга бутун борлиғи билан берилиб кетиш. Юқоридагиларга қарамай, инсониятга тахдид солмайдиган тузумни режим деб хисоблаш мумкин эмас. Мазкур режим муайян тарихий шарт- шароитларда вужудга келиши мумкилигини ҳаммамиз яхши биламиз. Бунда жамиятдаги ижтимоий ихтилофлар, омманинг қашшоқпашуви яққол кўзга ташланади. Умуман, фашизм большевизмга қарши жавоб сифатида, давлат- муҳофаза кучларининг ўнгга томон жамланиши кўринишвда дунёга келган. Кучларнинг бундай жампаниши ҳатто демократик давлатларнинг ўзвда ҳам кейинчалик амалга оширилавериши мумкин. Миллий хавф-хатар чогларида халқнинг соғлом кучлари ҳамиша мудофаа-диктаторлик йўналишида жамланади. Қадимги Римда шундай бўлганди, янги Овропода ҳам шундай бўлган, бундан кейин ҳам шувдай бўлади Авторитар режим. У ҳуқуқий, ахлоқий асосларга эга бўлиши мумкин. Бироқ, бундай давлат халқни бошқариш ишларига жалб этмайди. Вакиллик органларининг мавжудлиги аҳволни ўзгартиролмайди. Улар амалда давлат ҳаётид» арзирли мавқега эга бўлмайди. Парламент доҳий ёки бир гуруҳ шахслар (хунта, олигархия) бошчилигидаги ҳукмрон элита таклиф этган ҳар қандай қарорларни сўзсиз тасдикдаб бераверади. Раҳбарликни амалга оширувчи элита, олий мансабдор шахслар учун катта енгилликлар,

www.arxiv.uz имтиёзлар мавжуд бўлади. Давлатда раҳбарлик ҳарбий ёки давлат тўнтариши ёрдамида ҳокимиятни забт этганлар қўлига ўтар экан, авторитар режим тўда ёки хунта номини олади. Ҳукмрон тўда ичида бошлиқ ажралиб туради. Бошлиқ у ёки бу масалани муҳокама этишда ўз «командаси»га мурожаат қилиши, уларнинг маслаҳатларни тинглашига қарамай, унинг таъсир доираси чексиз-чегарасиздир. Авторитаризм шароитида мухолифатга йўл қўйилмайди. Бундай режимда шахс ўз конституциявий ҳуқуқларидан фойдалана олмайди. Ҳокимият билан ўзаро муносабатларда ўз хавфсизлиги кафолатларидан ҳам маҳрумдир. Зеро, ҳокимият унга нисбатан бемалол мажбур этиш чораларини қўллаши мумкин. Давлат манфаатларининг шахс манфаатларидан тўла устуворлиги эълон қилинади. Авторитар ҳокимият халқ ишончй буюк куч эканлигани яхши тушунади. Шунинг учун омма орасида доҳий ва унинг сафдошларига кўр-кўрона фидойиликни сингдиришга интилади. Бунинг учун у сафсатабозлик ва халқ онгани турли ҳийла-найранглар билан заҳарлаш йўлларидан фойдаланади. Ҳозирги вақтда авторитар режимлар турли мамлакатларда тез-тез учраб туради. Шундай қшшб, биз демократияга қарши режимларни кўриб чикдик ва энди демократик режимлар таҳлилига ўтамиз. Демократик режимнинг энг замонавий шаклларидан бири либерал- демократик режим ҳисобланади. У кўпчилик мамлакатларда мавжуд. Унинг аҳамияти ва мафтункор қудрати шу қадар кучлики, кўпчилик олимлар уни ҳокимиятни амалга ошириш режими эмас, балки жамият тараққиётининг муайян босқичида цивилизациянинг яшаш шарти, жамият сиёсий ташкилоти сиёсий эволюциясининг қарийб оқибат натижаси деб ҳисоблашмокда.

www.arxiv.uz Албатта, бу ерда бўрттириб юбориш, муболаға кўриниб турибди. Ҳозир давлат ҳокимиятининг янги шакллари пайдо бўлаяптики, бундай шошқалоклик ва қатъий хулосаларга ўрин йўқ. Шунингдек, давлат ва ҳуқуқ назариясида энг демократик ва инсонпарварлик тамойилларига асосланган ҳокимиятни амалга оширишнинг сиёсий усул ва услубларини ҳам либералликка тааллукли деб қарашларини ҳам айтиб ўтиш жоиз. Бу тамойиллар энг аввало шахс билан давлат ўртасидаги иқтисодий муносабатларни белгалаб беради. Бунда инсон ўз мулки, ҳуқуқ ва эркинликларига эга бўлади, иқтисодий жиҳатдан мустақил, сиёсий эркин ҳаракат қилади. Шахс билан давлат ўртасидаги нисбатларда устуворлик шахс томонида бўлади. Либерал режим бозор муносабатларини, бозор иқтисодиётини ташкил этишни тақозо этади. Бозор эса, тенг-ҳукукли, эркин ва мустақил шерикчиликни талаб этади. Либерал жамиятда сўз эркинлиги, фикр алмашиш эркинлиги, мулк шакллари эркинлиги эълон қилинади, хусусий ташаббускорликка кенг йўл очилади. Бундай жамиятда давлат ҳокимияти сайловлар йўли билан шакллантирилади. Давлат бошқарувини амалга ошириш ҳокимиятни тақсимлаш тамойили асосида йўлга қўйилади. Давлат бошқарувида марказдан қочиш тамойилидан фой-даланилади, яъни марказ маҳаллий органлар ҳал эта олмайдиган муаммоларнигина ечишни ўз зиммасига олади. Либерал-демократик режим давлат режими бўлган жамият фуқаролик жамияти деб аталади. Бироқ, буни ҳам ортиқча иделлаштириш мумкин эмас. Бу режимда аҳоли даромадларининг, улар турмуш даражасининг кескин табақаланиши рўй

www.arxiv.uz беради, фуқароларнинг бошлангач имкониятлари бир-бирларидан жуда катта фарқ қилади, уларнинг ижтимоий ҳимоясида муаммолар бўлади, фақат ўзинигана ўйлаш (индивидуализм) ривожланиб кетиши мумкин ва ҳоказо. Барибир, либерализм бугунги кунда кўпчилик давлатлар учун энг жозибадор режим бўлиб қоляпти. Асл демократик режим. «Демократия» сўзи, албатта, кўпчиликка маълум бўлиши керак, лекин бу сўз орқали ифодаланадиган маъно бирдек тушунилавермайди. Бундан ташқари, тоталитар тузумлар ҳамда ҳарбий диктатуралар халқ мададига таяниш мақсадида ўзларига демократик тамгалар осиб олган ҳолларга тарихда мисоллар кўп. Айни пайтда демократик ғоялар ҳеч қачон тарих майдонини тарк этмаган « ва инсониятни доим тўлқинлантириб келади. Луғатларда демократияда «халқ олий ҳокимият тимсолига эга бўлиб, бу ҳокимиятни ё ўзи бевосита амалга оширади схуд эркин сайлов тизими орқали ўзлари танлаган вакиллари воситасида амалга оширади», деб таърифланади. Авраам Линкольн (АКТТТ президенти)нинг сўзларига қараганда, демократия - «халқнинг шу халқ учун амалга оширадиган халқ бошқарувидир». Шу жиҳатдан И.Ильин таърифи ҳам қизиқиш уйғотиши мумкин. У шундай ёзади: «Демос» сўзи халқ маъносини англатади, «кратос» сўзи куч, ҳокимиятни ифодалайди. Ҳақиқий давлат шу маънода «демократик» бўлиши мумкинки, ўзининг энг яхши кучларини халқдан олади ҳамда уни ўз тузшшшида тўғри иштирок этишга жалб қилади. Бу шу энг яхши кучларнинг доимий танлови давом этиб, халқ ўз давлатини тўғри цуришни билиши даркор»21.

www.arxiv.uz Қизига шундаки, демократия жуда мураккаб ҳодиса бўлишига қарамай, унинг дунёга келиш, ҳатто туғилган санасини аниқлаш ажабланарли тарзда ғоят осон ишдир: бу - милоддан аввалги V асрдаги Афина шаҳар-давлатидир. Перикл Афинаси (унинг энг шуҳрат топган бошлиғи шарафига бу давлат шундай аталган) сиёсатчи-назариётчилар ва давлат арбобларининг кейинги авлодлари учун илҳом манбаи бўлиб хизмат қилган. Шу билан бирга, бугунги кўз билан қаралганда, Афина демократиясининг кўпгина жиҳатлари ғалати ва ёт туюлиши мумкин. Милоддан аввалги олтинчи-бешинчи асрларда Афинада марказий сиёсий институт (маҳкама) 5-6 минг киши қатнашадиган йиғин бўлган. Йиғин балоғат ёшига етган ҳамма эркак фуқаролар учун очиқ эди (аёллар, қуллар ва муҳожирлар истисно қилинган). Йиғин ҳеч қандай ҳуқуқий чеклашларсиз, кўпчилик овоз билан амалда ҳар қандай ички муаммоларни ҳал эта оларди. Судлов ишлари ҳам маслаҳатчилар таркибидаги 501 фуқаро иштирокида боягидай кўпчилик овоз билан бирон кишининг айбли ёки айбсизлиги ҳақида ҳукм чиқарарди. Йиғин бошқарувчилари сайланмай, қуръа ташлаш йўли билан аниқланиши яна ҳам ажиброқ эди. Зеро, афиналиклар ҳар қандай фуқаро давлат лавозимини эгаллай олади, деб ҳисоблардилар. Лавозимларнинг ўзи ҳам жуда кам эди: стратеглар бир йиллик муддатга сайланишарди. Бошқа ҳамма ҳолатларда Перикл Афинаси ҳаммага маълум ижроия институтлари бўлмиш президент, бош вазир, маҳкама ёки доимий фуқаролик хизматисиз ишларни эплайверарди. Қарорлар қабул қилиш учун масъулият беистисно йиган аъзолари бўлган фуқаролар зиммасига тушарди. Конституциявий чеклашлар нималигани билмаган Перикл Афинасида фракциячиликка мойиллик кучли бўлиб, кўпинча сўзамол ва айёр нотикдар

www.arxiv.uz таъсирига тушиб қоли-нарди. Шунинг учун ҳам оқибат-натижада демократик Афина файласуф Суқрот (Сократ)ни ўлимга маҳкум этди ва бу билан унинг шогарди Афлотуннинг битмас-туганмас нафратига учради. Афлотун умуман демократиянинг ашаддий душманига айланди. Лекин душманлари бўлгани, ички заифликларига қарамай, Афина демократиясини нозик гулга ўхшатиб бўлмасди. У эрамиздан олдинги 404 йилда Пелопоннес урушидаги мағлубиятни бошдан кечириб ҳамда ўзининг бош рақиби Спарта қўлига тушиб ҳам, қарийб 200 йил яшади. Демократия ғояларининг умри абадий деб бўлмаса-да, ундан ҳам узоқроқ бўлди. Балки шу боисдан озодлик ва демократия кўпинча синоним сўзлар сифатида ипшатилади. Зеро, демократия озодликнинг ўзигана эмас, балки узоқ ва уқубатли тарих давомида шаклланган амалий нормалар ва жараёнлар мажмуидир. Бошқача айтганда, демократия озодлик қонуний мақомга эга бўлганини билдиради. Демократия икки асосий турга - бевосита (тўғридан-тўғри) ва вакиллик демократияларига бўлинади. Бевосита демократия шароитида сайланган ёки тайинлаб қўйилган расмий шахслар воситачилигисиз фуқаролар ижтимоий қарорларни қабул қилишда қатнаша оладилар. Бундай тизим нисбатан кам одамлар қатнашадиган жамоа ва қабйла кенгашларида, касаба уюшмалари маҳаллий органлари йиғинларида ҳамма аъзолар масалаларни муҳокама этиш ҳамда консенсус йўли ёки кўпчилик овоз билан қарор қабул қилиш учун бир бинога жойлаша оладиган ҳоллардагана мазмун-маънога эга бўлиши мумкин. Қадимги Афина - жаҳондаги Гшринчи демократия давлатида бевосита демократияни, ёдин-гизда бўлса 5-6 минг киши қатнашадиган йиғинлар ёрдамида амалга оширишганидан ҳайратга тушасан киши (афтидан, бу

www.arxiv.uz микдор бевосита демократияни ҳаётга татбиқ этиш учун одамларни бир жойга тўплаш мумкин бўлган энг катта миқдор бўлган бўлса ажабмас). Ҳозирги замон жамияти ўзининг мураккаблиги, кўпсонлилиги билан бевосита демократияни амалга ошириш имкониятига эга эмас. Шунинг учун бугунги кунда унинг энг кўп қўлланиладиган шакли вакиллик демократиясидир. Бунда фуцаролар сиёсий царорларни цабул цилиш, қонунларни таьрифлаб бериш уамда ижтимоий фаровонлик йўлидаги дастурларни ҳаётга татбиқ этиш учун расмий шахсларни сайлайдилар. Бу расмий шахслар мураккаб ижтимоий муаммоларни чуқур ўйлаб, тартибли ҳал этишлари мумкин. Бунинг учун улар бошқа хусусий шахслар эга бўлолмайдиган куч ва вақтларини сарфлашлари керак бўлади. Расмий шахсларни сайлаш тартиблари хилма-хил бўлиши мумкин. Масалан, умуммиллий миқёсда қонун чиқарувчилар туманларда сайланиши, уларнинг ҳар бири бир кишидан вакилни танлаши мумкин. Муганосиб вакиллик тизимида қонун чиқарувчи органда ҳар бир сиёсий партия бутун мамлакат бўйича сайланганларнинг умумий сонига фоизлик нисбатига мувофиқ равишда ўз вакилига эга бўлади. Маҳаллий ва туман сайловлари шу моделлардан нусха кўчириши ёки сайловлар ўрнига гуруҳий консенсус орқали, яъни камроқ расмиятчилик билан ўз вакилларини сайлашлари мумкин. Бироқ, қан-дай усул билан сайланишларидан қатъи назар, вакиллик демократиясида расмий шахслар халқ номидан ўз жойларини эгаллайдилар ҳамда барча ҳаракатларида халққа ҳисоб бериб туришга мажбурдирлар. Демократик режим барча одамларнинг тенглиги ва озодлигани эътироф этиб, давлатни бошқаришда халқнинг иштирокига асосланади. Демократик давлат фақат ўз фуқароларининг ҳуқуқ ва эркинликларини эълон қилибгана қолмай, бу ҳуқуқ ва эркинликларнинг иқтисодий асосларини таъ-минлаши, уларнинг конституциявий кафолатларини ҳам белгилаши керак бўлади.

www.arxiv.uz Натижада кенг ҳуқуқ ва эркинликлар қогозда эмас, амалда мавжуд бўлиб қолади. Демократик давлатда халқ ҳокимият манбаидир. Бундаги ҳокимиятнинг чуқур касбийлашуви (профессонализми) демократик режим мавжуд бўлган давлатни бошқаларидан фаркдайдиган муҳим белгидир. Жамият ишларини бошқаришда халқ иштироки чинакам оммавий тус олади. Референдумлар, плебисцитлар, халқ ташаббуслари, муҳокамалар, намойишлар, йиғилишлар ижтимоий ҳаётнинг одатий воқеаларига айланиб қолади. Жамоат ташкилотлари қарорлар, тавсияларни ишлаб чиқишда қатнашади, шунингдек, ижроия органлари устидан назоратни амалга оширади. Шу ерда ҳакли бир савол тугалади: мазкур ўнғай бўлмаган вазифаларни муваффақиятли уддалаш учун фуқаро қандай фазилатларга эга бўлиши керак? Давлат ҳаёти арифметик асосда эмас, жонли асосда ташкил топади. Бу ҳаётда қатнашаётган одамлар мавҳум фуқаролар бўлмай, жонли шахслардир. Улар озодликка шунчаки муҳтож бўлиб, уни талаб қилишмайди, балки шу озодликка муносиб бўлшшшри уам даркор. Сайлов бюллетенини истаган киши кутига келтириб ташлай олади, бироқ, масъулият билан, давлат нуқгаи назаридан келиб чиқиб фикр юритиш ва ҳаракат қилиш ҳар кимнинг ҳам қўлидан келавермайди. Инсон ўз давлати ҳаётида жонли мавжудот сифатида қатнашади ва шу жараёнда ўзи ҳам давлат танасининг жонли аъзосига айланади. У ўз давлати ҳаётида бутун борлиғи билан - меҳнати, курол олиб юриши, ҳарбий машаққатлар, азоб-уқубатлари, қалбининг са-доқати, бурч ҳисси билан, қонунларни бажариши ва энг муҳими ҳуқуқий онги билан иштирок этади. У ўз давлатини шахсий садоқати билан, оилавий ҳаёти,

www.arxiv.uz солиқдарни тўлаб бориши билан, хизмати, савдо-сотиқлари билан, маданий ижодкорлиги ва ҳатто ўз номининг шуҳрати билан барпо этади. Бироқ, бу давлат - «ҳамма нарсанинг ҳаммаси», ҳамма иарсани ўз комига тортади ва ҳаммани асоратга солади, дегани эмас. Лекин давлат ҳаётининг матоси унинГ барча фуқаролари ҳаётидан тўқилган. Ҳар бир алоҳида олинган смонлик давлат «танаси»да юз беради, унга зарар етказади, уни емиради. Аксинча, ҳар бир яхшилик, олижаноблик, маданий фаолият давлат ҳаётини қуради ва мустаҳкамлайди. Буларнинг ҳаммаси қонуниятдир, чунки давлат мавҳум бир нарса эмас, у «қаердадир» биздан нарида жойлашмаган (ҳукумат, милиция, армия, солиқ идораси, амалдорлар маҳкамаси), у бизнинг ичимизда, бизнинг тимсолимиз сифатида яшайди, зеро, биз жонли шахслармиз, унинг қисмлари, аъзоларимиз. Бувдай муносабат ташқи ишлардангана иборат эмас, у бизнинг ички ҳаётимизга дахлсиз қолиши мумкин эмас. Лекин юқоридагалардан биз ҳеч нарса қила олмас эканмиз, давлат эса ҳамма нарсага қодир, биз қуллармиз-у, давлат қулдор, фуқаро «ижозатингиз билан...» тамойили асосида яшаши керак экан, деган хулоса келиб чиқмайди. Мутлақо бундай эмас: чунки давлатни озод, ташаббускор, маънавий бадавлат кишилар бунёд этади, мустаҳкамлайди, такомиллаштиради. Шуни қайд этиш керакки, ҳар қандай сиёсий организм энг аввало самимий-маънавий табиатга эгадир: маънавий қадр-қиммат ҳиссини йўқотган, масъулият ва давлатга дахлдорлик мазмунидан маҳрум бўлган, орномус ва ҳалолликдан юз ўгарган халқ муқаррар равишда ўз давлатига хиёнат қилади ва уни барбод этади. Ҳақиқатан ҳам фуқаро ўз ҳуқуқий онгидан ажралиб яшай олмайди: ҳуқуқий онги тубан одам ўз мажбуриятларини бажармаслиги билан, ваколатларини ошириб юбориши билан, майда ҳуқуқбузарлик ва қўпол жиноятлари, порахўрликлар ва камомадларга йўл қўйиши, коррупция ва жосусликка қўл уриши билан ҳар қадамда ўз давлатига зиён-заҳмат етказади.

www.arxiv.uz Бу фуқаро эмас, балки хоин, сотқин қул, тутилмаган ўғридир. Бу «фуқаро» кимни сайлай олади-ю, унинг ўзини қаерга сайлаш мумкин? Давлат ишларида у ниманинг фаҳмига етади? Шундай қилиб, гапнинг индаллосини айтадиган бўлсак, давлат халқдан ташкил топади ва ҳукумат унга бошчилик қилади. Бинобарин, ҳукумат халқ учун яшаб, ишлашга даъват этилган ҳамда халқдан куч-қувват олиши керак, халқ эса, ўз навбатида буни билиши ва тушуниши даркор, ўзининг бутун куч- қувватини умумий ишга сафарбар этмоғи лозим. Давлат ҳаётида халқнинг тўғри иштироки унга куч бағишлайди. Чинакам давлатчиликнинг демократик кудрати ана шундадир. Мабодо, халқ сиёсий калтабинлиги, эрксизлиги ёки ахлоқий жиҳатлари туфайли ўз демократиясини тўғри ташкил эта олмаса - унда демократиянинг бўлиши мумкин бўлмай қолади. Айни пайтда бу ерда бир-биридан андоза олиш мумкин эмас, ҳатто ҳалокатлидир. Зеро, ҳар бир халқ ўз ҳаётининг ҳар бир даврида айнан ўзи учунгина мос ва мақсадга мувофиқ услубни топиши мумкин ва лозим. Демократия марказий ва маҳаллий органлар ўртасидаги ваколатларни чегаралаш тизимининг янги даражаси билан ҳам белгиланади. Марказий давлат ҳокимияти фақат умуман жамиятнинг мавжудлги билан боғлиқ масалалар - экология, жаҳон ҳамжамиятида меҳнат тақсимоти, қуролли можароларнинг олдини олиш каби масалаларнигина ҳал этишни ўз зиммасига олади. Демократик жамиятда норматив мувофикдаштириш ҳам тубдан ўзгаради. Зеро, келажак орзулари ушалиши билан мажбурловни оммавий қўллаш масаласи олиб ташланиши керак. Албатта, демократик режим муаммоларсиз режим эмас. Унда жамиятнинг ижтимоий табақалашуви, жамият ҳокимияти, баъзан айрим тарихий шарт- шароитларда жамиятни вақтидан эртароқ демократлаштириш юз бериши, бу

www.arxiv.uz эса, ҳокимиятнинг заифлашувига, ижтимоий барқарорликнинг бузилишига, ҳатто анархияга олиб келиши, экстремизмнинг жонланишига шароит яратиши мумкин. Бироқ, барибир, демократиянинг ижтимоий қиммати ғоятда юқори. Ниҳоят, ким нима дейишидан қатъи назар, демократик режим инсоният давлат тузилишида эришган, ҳозирги замон цивилизацияси моддий асосларига, янгаликлари ва интилишларига мос энг буюк неъматдир. 6-§. Ўзбекистонда давлатчиликни шакллантиришнинг ўзига хос хусусиятлари Маълумки, 70 йил мобайнида Ўзбекистоннинг тақдири ва фарвонлиги собиқ Иттифоқ қўлида бўлиб келди. Республикадан маҳсулртлар ва хом ашёни ташиб кетишар, респуб-ликамизга эса, бу ерда истиқомат қилувчилардан сўраб-нетмай, маслаҳатлашмай, ўзлари лозим топган нарсаларнигина келтиришарди. Ўзбекистонда амалга ошириладиган бошқарув тизими жойларда ҳам, тармокдарда ҳам, ишлаб чиқариш соҳаларида ҳам ва тақсимотда ҳам марказга қатъий тобелик асосида, у белгилаб берган чизиқцан ташқарига чиқмай олиб бориларди. Шуни мамнуният билан қайд этиш керакки, Ўзбекистон ўзининг чинакам мустақилликка эришиш мақсадини биринчилардан бўлиб эълон қилди. У собиқ Иттифоқ республика-лари ўртасида биринчи бўлиб бошқарувнинг президентлик шаклини жорий этди, кенг миқёсли ислоҳотлар, жамиятдаги туб ўзгаришлар ва янгиланишлар йўлини танлади. 1991 йилнинг 31 август куни ўзбек халқининг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи амалга ошди - Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги

www.arxiv.uz эълон қилинди. Республика бутун кўпмиллатли аҳолининг иродаси «Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг асослари тўғрисида»га конституциявий қонунда мустаҳкамланди ҳамда умум-халқ референдумида яқдил тасдигини топди. Ўзбекистон Республикаси ҳудуди ва иқтисодий салоҳияти бўлинмаслиги, унинг чегаралари эса дахлсиз бўлиб, давлат ҳимоясида эканлиги тамойили қарор топди. Мустақиллик қўлга киритилиши билан дарҳол республикада демократик ҳуқуқий давлат асослари вужудга келтирила бошлади. Бунинг учун олдинги тоталитар тузум иллатларини тагтомири билан қўпориб ташлашга кескин кири-шилди. Кўппартиявийлик, ғоялар ва фикрлар хилма-хиллиги билан муроса қилиш ҳаётий воқеликка айланди. Бир мафкура ҳукмронлигига барҳам берилди. Умуминсоний қадриятлар, жаҳон тан олган чинакам демократия, инсон эр-кинликлари ва ҳуқуқлари нормаларини қарор топтириш вазифаси қўйилди. Республикада сўзда эмас - амалда ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижроия ва судлов ҳокимиятларига бўлиниш тамойили амал қилмокда. Ўзбекистон халқи давлат ҳокимия-тининг чинакам манбаига айлақди ва бу ҳокимиятни ҳам бевосита, ҳам ўз ваколатли вакиллари - депутатлар корпуси орқали амалга оширмоқда. Буларнинг ҳаммаси қонун чиқарувчилик ишини фаол йўлга қўйишни тақозо этди. Уни республика парламенти - Олий Мажлис муваффақиятли олиб бормоқца. Олий Мажлиснинг бутун салоҳияти бугунги кунда ёш мустақил давлатимизни ҳар томонлама ҳуқуқий таъминлашга йўналтирилган. Давлат бошқарувининг янги, янада замонавий ҳамда янги шароитларга тез мослашадиган тизимини шакллантириш бўйича ишлар зудлик билан

www.arxiv.uz бошлаб юборилди. Бошқарувнинг президентлик шакли бу тизимнинг ўзаги бўлиб қолди. Жойларда бошқарув тизимини қайта ташкил этиш вазифаси қўйилиб, муваффақиятли удцаланди - вилоятлар, туманлар ва шаҳарларда ҳокимлик тузилмалари жорий этилди. Қонунлар устуворлигини, улар олдида мамлакат барча фуқаролари тенглигини таъминловчи суд ҳокимиятини қайта ташкил этиш ишлари фаол олиб борилмокда. Цивилизациялашган фуқаролик жамиятининг ушбу таркибий қисмлари қонунчилик ва ҳуқуқ-тартиботнинг, қатъий интизом ва масъулият-лиликнинг асоси бўлиб хизмат қилади. Республика олдида ўз тараққиёт йўлини танлашдек жиддий вазифа кўндаланг турарди. Унинг зарурлиги республикамиз Президентининг қуйидаги сўзларида яққол ифодаланган: «Жаҳон тажрибаси шундан далолат берадики, ўз давлат-чилигини қўлга киритиш, миллий ва ижтимоий озодликка эришиш ҳеч қаерда енгил ва осонликча бўлмаган. Мустақилликка эришган ҳар бир мамлакат ўз тараққиёт йўлини излайди, янги жамият барпо этишда ўз андозасини ишлаб чиқишга интилади. Ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий вазият, одамлар ўртасида таркиб топган муносабатлар, уларнинг дунёқараши, жумладан диний эътиқоди, руҳияти ва хулқ-атвор нормалари шуни тақозо этади»22. Давлатимиз бошлиғи, шунингдек, жаҳонда ижтимоий тараққиётнинг турк, швед, жанубий корейс ва бошқа турли хил кўринишлари мавжудлигини ҳам таъкидлади. Бир қатор мусулмон давлатлари ва янги саноати ривожланган мамлакатлар тажрибаси, иккинчи жаҳон урушидан кейин халқ хўжалигани тиклаш бўйича Оврупо мамлакатлари ва Япония амалиёти намуналари мавжуд. Бироқ, дея таъкидлайди Президент, «Ўзбекистон бошқа давлатлар тараққиёти жараёнида тўпланган ва республика шароитига татбиқ

www.arxiv.uz қилса бўладиган барча ижобий ва мақбул тажрибалардан шак-шубҳасиз самарали фойдаланади»23. Бунда гап, албатта, у ёки бу мафтункор ва ижобий самараси юксак андозадан оддий нусха кўчириш устида бораётгани йўқ. Президентимизнинг қуйидаги фикрларида ушбу масалага бўлган қатъий нуқтаи назар ўз ифодасини топган: «Жаҳон ва ўзимизнинг амалиётимиздан олинган барча унумли тажрибани рад этмаган ҳолда ўз ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий-ҳуқуқий тараққиёт йўлимизни танлаб олиш республиканинг қатъий позициясидир. Бу - ўтмиш йилларнинг хатоларини, давлат тузилишининг шакл ва усулларига нис-батан мавжуд қарашларни идрок этиш натижасидир. Бу - таркиб топган ижтимоий воқеликка берилган реал баҳодир. Бу - Ўзбекистон халқининг ижтимоий тараққиётга, муносиб турмуш шароитига интилишидир»24. 1992 йилнинг 8 декабрида Ўзбекистонда шонли воқеа содир бўлди - Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси қабул қилинди. У республикамиз мустақил ва эркин та-раққиётининг ҳуқуқий асосларини яратиб берди. Ўзбекистон Республикаси давлат тузилиши шакли Конституциямизнинг «Маъмурий-ҳудудий ва давлат тузилиши» деб номланган тўртинчи бўлимининг XVI - XVII бобларида ўз ифодасини топган. Жумладан, 68- моддада шундай дейилган: «Ўзбекистон Республикаси вилоятлар, туманлар, шаҳарлар, шаҳарчалар, қишлоклар, овуллар, шунингдек Қора-қалпоғистон Республикасидан иборат». 70-модда эса, Қорақалпоғистон Республикаси мақомига багишланган. Унда: «Суверен Қорақалпогистон Республикаси Ўзбекистон Республикаси таркибига киради», деб таъкидланади.

www.arxiv.uz Амалга оширилаётган ислоҳотлар, Ўзбекистон келажаги учун уларнинг аҳамияти тўғрисида гапириб, юртбошимиз шундай деди: «Биз жуда катта қийинчиликларни бошдан кечирдик. Олдинда яна қанчадан-қанча синовлар турибди. Бугунги мураккаб вазиятда танлаб олинган ва азалий мил-лий манфаатларимизга, халқимизнинг табиатига, онгига маъқул бўлган йўлдан адашмаслик чоралари ҳақида, Ўзбекис-тоннинг порлоқ истиқболга етиш йўли хусусиятлари тўғри-сида гаплашиб олишимиз зарур деб ўйлайман»25.

www.arxiv.uz A дабиётлар: 1 Ильин И. 0 грядущей России. Избранные статъи. М., Корпорация «Телекс», 1993, 27-бет. 2 Темнов Е.И. Форма государства //Общая теория права и государства. М., «Юрист», 1994. 255-бет. 3 Каримов И.А. Ўзбекистан: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, 1- том. Т., «Ўзбекистон», 1996, 37-бет. 4 Мустақиллик. Изоҳли илмий-оммабоп луғат. Т., «Шарқ» нашриёт-матбаа концерни Бош таҳририяти, 1998, 41-бет. 5 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, 1- том. Т., «Ўзбекистон», 1996, 85-бет. 6 Саидов А.Х. Основы мусульманского права. Т., ЎзР ИИВ академияси, 1994. 54-бет. 7 Саидов А.Х. Основы мусульманского права. Т., ЎзР ИИВ академияси, 1994. 96-бет. 8 Ўша ерда, 56-бет. 9 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ; каби муқаддасдир, 3-том. Т., «Ўзбекистон», 1996, 40-бет. 10 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т., «Ўзбекистон», 1997, 44-бет. 11 Каримов И.А. Ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурмоқдамиз.Т.,«Ўзбекистон», 1999, 13-бет. 12 Ильин И. 0 грядущей России. М.: Телекс, 1993, 54-бет. 13 Илъин И. О грядугщей России. М.: Телекс, 1993, 56-бет. 14. www. а kadmvd.uz

O'xshashlar

Давлат бошқарув шакллари

Давлат шакллари (2)

Хорижий мамлакатларда давлат шакллари

Ҳуқуқ шакллари ( Хукук шакллари )

Давлат ва ҳуқуқнинг моҳияти, белгилари, функциялари, шакллари ва турлари