Birinchi instansiya sudining hal qiluv qarorlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Birinchi instansiya sudining hal qiluv qarorlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109.5 KB

Ko'chirib olish

Reja : 1. Sud qarorlari tushunchasi va turlari 2. Sudning hal qiluv qarorining mohiyati va ahamiyati 3. Hal qiluv qarorining chiqarilishi tartibi 4. Qarorlarni tuzatish va tushuntirish 5. Hal qiluv qarorining qonuniy kuchga kirishi

Sud qarorlari tushunchasi va turlari Fuqarolik ishlarini ko`rish va hal qilishda sudning mulohaza va xulosalari muayyan protsessual shaklda belgilangan tartibda chiqariladigan sud qarorlari shaklida ifoda etiladi. Fuqarolik ishlari bo`yicha hal etiladigan masalalarga ko`ra sud qarorlari ikki turga: hal qiluv qarorlari va ajrimlarga bo`linadi. Birinchi instansiya sudining ishni mazmunan hal qiladigan qaroriga hal qiluv qarori deb aytiladi (FPKning 203-moddasi).Bunday hal qiluv qarori (resheniye) sud tomonidan ko`rilayotgan asosiy masalalarga javob tariqasida-taraflardan da`vo talablari bo`yicha davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyat va protestlar, alohida tartibda ko`riladigan ishlar, chunonchi: yuridik ahamiyatga ega bo`lgan holatlarni belgilash bo`yicha qabul qilinadi. Birinchi instansiya sudining ishni mazmunan hal qilmaydigan qaroriga ajrim deb aytiladi (FPKning 237-moddasi). Birinchi instansiya sudida fuqarolik ishlarini ko`rish, odatda hal qiluv qarori qabul qilish bilan tamom bo`ladi. Ajrim (opredeleniye) esa, fuqarolik protsessining yuritilishi yoki uning to`xtatilishi, tugatilishi masalalari bo`yicha dalillarni to`plash, protsessga yangi shaxslarni jalb qilish, sudning hal qiluv qarorini ijro etish bo`yicha, shuningdek tashkilotlarning ishlaridagi jiddiy kamchiliklar hamda fuqarolar tomonidan qonunning buzilishi masalalari va boshqa ba`zi masalalar bo`yicha chiqariladi. Yuqori sud idoralarining ajrimlari va qarorlari birinchi instansiya sudlarining chiqargan qarorlari qonuniy va asosli bo`lishligini tekshirish munosabati bilan qabul qilinadi. Ular nizoni mazmuni bo`yicha hal qilmaydi. Sudning hal qiluv qarorining mohiyati va ahamiyati

Sudning hal qiluv qarori odil sudlovning juda muhim aktidir. Fuqarolik ishlari bo`yicha odil sudlovning vazifasi ma`lum ishni hal qilishda fuqarolarni O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, boshqa qonunlarda va inson huquqlari to`g`risidagi xalqaro faktlar bilan kafolatlanib qo`yilgan shaxsiy, siyosiy, iktisodiy va ijtimoiy huquqlari, erkinliklari va manfaatlari, shuningdek korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarining huquqlarini va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilishda qonunchilik va huquq tartibini mustahkamlashga, demokratiyani ta`minlashga ijtimoiy adolatni, fuqarolarning totuvligi va milliy hamjihatini, mavjud odat va an`analarini hurmat qilish ruhida, istiklollik va mustaqillik ishiga sadokatli qilib tarbiyalashdan iborat. Sud o`zining hal qiluv qarori bilan taraflar o`rtasida chiqqan moddiy-huquqiy nizoga istiklol qonunlariga asoslanib javob beradi, buzilgan shaxsiy va mulkiy huquqlarni tiklaydi hamda ba`zi nizosiz ishlarni ham hal qiladi. Agar da`vogarning talablari buzilmagan bo`lsa, uning talabini rad qiladi va shu bilan javobgarning huquqini himoya qiladi. Sud hal qiluv qarorida ma`lum nizoni hal qilib, protsessdagi u yoki bu tarafning huquqini himoya qilibgina qolmasdan, shu bilan birga mustaqillikka erishgan xalqimizni irodasini ifoda qiluvchi qonunlariga tayanadi. Sudda ishni mazmunan ko`rishda sud zalida hozir bo`lgan kishilar ish holatlari bilan tanishadilar va sud qaror chiqargandan keyin nizoni qanday hal qilganligini, qonunlarning qanchalik to`g`ri tadbiq etganligini shu va ayrim misollar orqali aniq bilib oladilar. Sudda hozir bo`lgan fuqarolar sudning hal qiluv qaroriga mamnun bo`lib, bu qarorning to`g`riligiga tushunsalar, uning to`g`riligi haqida ularda shubxa tug`ilmasa, sud maqsadiga erishgan bo`ladi. Sud qarorining mamnuniyat bilan qabul qilinishi fuqarolarda qonunlariga rioya qilish, ularning xoh o`zaro, xoh davlat va jamoat tashkilotlari bilan bo`lgan munosabatlar qonunlarning va jamiyat qoidalarining talablariga muvofiq tarzda tuzilishi kerakligi to`g`risida fikr tug`diradi.

Sudning hal qiluv qarori istiklol odil sudlovning juda muhim va hal qiluvchi protsessual akti bo`lib, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi «Sudlar haqida»gi qonuni hamda O`zbekiston Respublikasining qonunlar va boshqa qonunlar bilan sudlarga yuklangan vazifalarning bajarilishini aniq ifoda qiladi. Demak, sudning hal qiluv qarori-odil sudlov akti bo`lib, dalillardan foydalangan holda ishning haqiqiy holatini belgilashga moddiy va protsessual huquq me`yorlarini tadbiq etish bilan fuqarolarning va yuridik shaxs huquqiga ega bo`lgan tashkilotlar va boshqa jamoyat birlashmalarining qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgandir. Hal qiluv qarorining chiqarilishi tartibi Sud hal qiluv qarorini O`zbekiston Respublikasi nomi bilan chiqaradi. Protsessning uzluksizligi prinsipiga muvofiq hal qiluv qarori ish ko`rilishi bilanok darhol chiqarilishi lozim. Biroq qonun alohida murakkab ishlar yuzasidan asoslantirilgan qarorni tuzib chiqarishni ko`pi bilan uch kungacha kechiktirilishi mumkinligi to`g`risida ko`rsatma beradi (FPKning 204-moddasi 4-qismi). Barcha hollarda sud ishni ko`rib bo`lgandan keyin hal qiluv qarorini chiqarish bilan bog`liq masalalarni muhokama qilishga kirishadi. Sud hal qiluv qarorini alohida xonada (maslaxatxonada) chiqaradi. Maslaxat vaqtida va hal qiluv qarorini qabul qilish vaqtida maslaxatxonada shu ish bo`yicha sud tarkibiga kiradigan sudyalargina bo`lishi mumkin. Alohida xonada (maslaxatxonada) boshqa shaxslarning hozir bo`lishiga yo`l qo`yilmaydi. Sud tomonidan ishni ko`rish paytida kelib chiqadigan hamma masalalar alohida xona (maslaxatxona)da sudyalar tomonidan ko`pchilik ovoz bilan hal qilinadi. Hay`at (kollegial) tartibda har qanday masalani hal qilishda sudyalardan hech biri ovoz berishda betaraf qolishga haqli emas. Raislik qiluvchi eng keyin ovoz

beradi. Sudyalar maslaxat vaqtidagi muhokamalarini oshkor qilishga haqli emaslar. Sudning hal qiluv qarori qonuniy, asosli va adolatli bo`lishi lozim, aks holda, bu qaror keyinchalik kassatsiya va nazorat tartibida tekshirilishida FPKning 318-314- moddalari tarkibida bekor qilinishi mumkin. Sud o`z hal qiluv qarorini faqat sud majlisida tekshirilgan dalillargagina asoslaydi. Xal qiluv qarorini chiqarishda hal qilinadigan masalalar FPKning 205- moddasida ko`rsatilgan. Bu qonunda aytilishicha, sud hal qiluv qarorini chiqarishda dalillarga baho beradi, shu ish bo`yicha ahamiyatli bo`lgan qanday holatlar aniqlanganligini, qanday qonun tadbiq etilishi lozimligini va arz qilingan talabni qanoatlantirish lozimmi-yo`qmi ekanligini belgilaydi. Sud shuningdek sud xarajatlarini taqsimlaydi. hal qiluv qarorini ijro etish tartibi va muddatini belgilaydi hamda boshqa qo`shimcha masalalarni hal qiladi. Agar maslaxat vaqtida ish uchun ahamiyatli yangi holatni aniqlash yoki yangi dalilni tekshirish zarur bo`lib qolsa, sud hal qiluv qarori chiqarmasdan, ishni sudda tekshirishni yangidan boshlaydi va bu to`g`rida ajrim chiqaradi. Bunday holda sud muhokamasi faqat qo`shimcha tekshirish zarur bo`lgan holatlar doirasidagina olib boriladi. Agar fuqarolik ishi sudyalar tarkibida ko`rilsa, sudning hal qiluv qarori ko`pchilik ovoz bilan, sudya yakka o`zi kursa, sudni o`zi chiqaradi. U raislik qiluvchi yoki sudyalardan biri tomonidan yozma shaklda bayon qilinadi va hal qiluv qarorini chiqarishda ishtirok qilgan hamma sudyalar tomonidan imzolanadi. Ozchilikda qolgan sudya o`zining alohida fikrini yozma shaklda bayon qilishga haqlidir. Sudyaning alohida fikri sud majlisida ukib eshittirilmaydi, lekin ishga qo`shib qo`yiladi. Agar alohida fikr berilgan hal qiluv qarori kassatsion instansiyada ko`rib chikilmasa, u qonuniy kuchga kirgandan keyin hal qiluv qaroriga protest keltirilganligi to`g`risidagi masalani hal qilish uchun ish bilan birga yuqori turuvchi sud raisiga yuboriladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining fuqarolik ishlari bo`yicha sud qollegiasida hal qiluv qarori chiqarishda qatnashgan va o`zining alohida fikrida

qolgan raislik qiluvchi yoki sudyalar hal qiluv qarori to`g`risidagi masalani hal qilish bo`yicha alohida fikr borligi haqida O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining Raisiga ma`lum qilishlari mumkin. Xal qiluv qarori raislik qiluvchi sudya yoki sudyalarning biri tomonidan yozilib, barcha sudyalar tomonidan imzolanadi, shu jumladan, ozchilikda qolgan va alohida fikrini ilova qilgan sudya ham kul qo`yadi. hal qiluv qarorini chiqarish yuzasidan belgilangan bu protsessual tartib fuqarolik protsessida ikki xil maqsadni ko`zda to`tadi: birinchidan, sudyalar mustaqil bo`lib, faqat qonunga buyso`nganlari tufayli ularni chetdan bo`lishi extimol tutilgan ta`sirdan saqlaydi. Sudning qarori sudyalarni ishni ko`rgandan keyin chiqargan xulosalariga va qonungagina asoslanadi. Taraflar va sud zalida hozir bo`lgan kishilarda qaror faqat shu ishni ko`rgan sudyalar tomonidan chiqarilganiga to`la ishonch xosil bo`lishi lozim; ikkinchidan, chet kishilar bo`lmagan holi joyda qaror chiqarishdan maqsad sudyalarga butun masalalarni xotirjamlik bilan hal etishga, boshqa masalalar, boshqa ishlar bilan shug`ullanmasdan to`g`ri qaror chiqarishga imkon berishdir. Har bir ma`lum bo`lgan sud ishining alohida xona (maslaxatxona)da hal qilinishi sudning haqiqatan mustaqil va holisligini ta`minlashning eng muhim vositalaridan biri bo`lib ko`riladi. Alohida xona (maslaxatxona)da sud majlisi davom etadi. Hay`at (kollegial) tartibda ko`riladigan ishlarda raislik qiluvchi bu yerda ham sud majlisiga rahbarlik qiladi. Muhokama qilinishi va hal etilishi lozim bo`lgan masalalarni bayon qiladi. Alohida xona (maslaxatxona)da muhokama qilinishi va hal etilishi lozim bo`lgan masalalarning doirasi da`vogarning talabi va javobgarning hamda sud majlisida ko`rilgan materiallar bilan belgilanadi. Sudyalar alohida xona (maslaxatxona)da sud majlisida ko`rilmagan masalalarni hal qila olmaydilar va sud majlisida tekshirilmagan dalillarga asoslanib, xulosa chiqara olmaydilar. Shuning uchun agar hal qiluv qarorini muhokama qilganda sud majlisida ko`rilmagan masalalar kelib chiksa, ishni ko`rishni davom qildirish haqida ajrim chiqarish

lozim bo`ladi. Bunday hollarda sud muhokamasi faqat qo`shimcha muxtoj holatlar doirasidagina olib borilishi lozim. Sud hal qiluv qarorining mazmuni

O`zbekiston Respublikasida ko`rilgan fuqarolik ishlar yuzasidan sud O`zbekiston Respublikasi nomidan chiqargan hal qiluv qarorida taraflardan birining ma`lum huquqini va ikkinchi tarafning ma`lum majburiyatini e`tirof qiladi va shunga binoan buyruq beradi. Sudning hal qiluv qarori qisqa, shu bilan birga masalaning hamma tomonlarini o`z ichiga olishi va ravshan bo`lishi kerak.Sudning qanday fakt va dalillarga binoan shunday xulosa chiqarganligi, u yoki bu qonunni tadbiq qilganligi va sudning ish yuzasidan qanday qaror chiqarganligi hal qiluv qarorining mazmunidan ko`rinib turishi lozim. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi tomonidan berilgan qator tushuntirishlarda sudning hal qiluv qarorini yozganda masalaning hamma tomonini o`z ichiga oladigan qilib yozish zarurligi qayta-qayta ko`rsatib o`tildi. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining 1998 yil 17 apreldagi «Sudning hal qiluv qarori to`g`risida»gi Plenum qarorida sud tomonidan aniqlangan barcha holatlarni, sudning shunday qaror chiqarishiga asos bo`lgan dalillarni va sud amal qilgan qonun moddalarini aniq ko`rsatish ayniksa muhimligi ta`kidlab o`tilgan.1 Sudning hal qiluv qarorida shunday asoslar bo`lishi kerakki, sud da`voni talablarni qanoatlantirganda yoki da`voni rad qilganda nimaga amal qilganligi va sudning nima uchun bir xil isbotlarni to`g`ri deb topganligi va ikkinchi bir xil isbotlarni rad qilganligi ravshan ko`rinib tursin. Har bir hal qiluv qarori aniq bo`lishi uchun to`rt qismdan: kirish qismidan, bayon qilish qismidan, asoslantirish va qaror (rezolyutiv) qismlaridan iborat bo`lishligi qonunda belgilangan (FPKning 206-moddasi). Xal qiluv qarorining kirish qismida hal qiluv qarori chiqarilgan vaqt va joy, hal qiluv qarori chiqargan sudning nomi, sudning tarkibi, sud majlisining kotibi, protsessda qatnashgan prokuror, taraflar, ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar va vakillar ko`rsatiladi.

Xal qiluv qarorining bayon qilish qismida da`vogarning talabi, javobgarning e`tirozi va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning bayonotlari ko`rsatilishi kerak. Xal qiluv qarorining yuqorida ko`rsatilgan bayon qilish qismi mumkin qadar qisqa yozilib, nizoning nimadan iborat ekani to`la bayon qilinmogi lozim. Bu qismda da`vogarning talablari va ularning asoslari, shuningdek da`vogarning talabiga qarshi javobgarning e`tirozlari va bu e`tirozlarga asos bo`lgan materiallar bayon qilinadi. Agar uchinchi shaxs mustaqil talab bilan arz qilgan bo`lsa, bu qismda uchinchi shaxslarning ham ishtirok etganlari va ularning talablarini ko`rsatish lozim, Agar ish yuzasidan bir marta hal qiluv qarori chiqarilib, kassatsion yoki nazorat tartibida ish bekor qilingan bo`lsa, muqaddam qarorlar chiqarilganligi va yuqori sud o`zining ajrimida qanday ko`rsatmalar bergani ko`rsatilishi kerak. Sud amaliyotida hal qiluv qarorining bayon qilish qismini yozishda turli xatolar uchraydi. Ba`zan qarorning bu qismida ishdagi barcha holatlarning mazmuni, taraflarning barcha bayonotlari hech bir zarurat bo`lmasa ham to`la ravishda yozilgan bo`ladi. qarorda taraflar o`rtasida da`vo qilinayotgan narsani aniqlash uchun zarur bo`lgan fakt va dalillargina bayon qilinishi, ya`ni da`vogarning nimani va qanday asosga binoan o`sha narsani talab qilganligi va javobgar da`vogarning qanday talablariga va nima uchun e`tiroz qilinganligi ko`rsatilishi lozim. Xal qiluv qarorining asoslantirish qismda ishning sud tomonidan aniqlangan holatlari va keltirilgan dalillar to`g`risidagi xulosalari, da`voni qanoatlantirish yoki rad qilish uchun bo`lgan asoslar, sud tomonidan qo`llangan qonunlar undan keyin boshqa qo`llaniladigan qonun osti aktlari va huquqiy me`yorlarga amal qilganligi ko`rsatilmogi lozim. Xal qiluv qarorining asoslantirish qismida sud taraflar topshirgan hujjatlarni, sud majlisida aniqlangan faktlarni tahlil qilib, taraflar o`rtasidagi munosabatlar to`g`risida chiqarilgan xulosa va bu munosabatlarga berilgan yuridik bahoni

ko`rsatish lozim. Boshqacha aytganda, sud hal qiluv qarorining shu qismida dalillarga baho beradi, qanday faktlarni aniqlangan deb hisoblanganini va da`vogarning qanday talablari yoki javobgarning qanday e`tirozlarini to`g`ri deb topganini va qanday qonunlarga binoan to`g`ri deb hisoblaganini ko`rsatib o`tadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi «Sud amaliyotida fuqaro va tashkilotlarning sha`n va qadr-qimmatini himoya qilishi haqidagi qonunlarini qo`llash to`g`risida»gi 1992 yil 19 iyundagi Plenum qarorida sudlar hal qiluv qarorini chiqarishda hamma vaqt ham sha`n qadr-qimmatga putur yetkazuvchi ma`lumotlarga raddiya berishning aniq usuli hamda raddiya berlishi lozim bo`lgan muddatlarni ko`rsatilmasligi, sud xarajatlarini undirish masalasini muhokama qilinmasligi ko`rsatib o`tilgan.1 Sudyalar ishdagi hujjatlarga, dalillarga shaxsiy fikriga qarab baho beradilar. Ammo sudyalarni fikrlari asossiz fikr bo`lmasligi kerak. Bu fikr ishning sud aniqlangan holatlariga asoslangan bo`lmog`i lozim. Sudning hal qiluv qaroridan va bu qarorni tekshiruvchi yuqori sudga, sudning nima uchun shunday qarorga kelganligi va taraflarning talablarini to`g`ri yoki noto`g`ri deb topishga qanday asos borligi ochiq ko`rinib tursin. Bundan tashqari, sud nima uchun u yoki bu qonunni moddiy-huquqiy normani qo`llaganligini ko`rsatishi lozim. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining 1998 yil 17 apreldagi «Sudning hal qiluv qarori» haqidagi Plenum qarorida ayrim sudlarning hal qiluv qarorini chiqarishda qo`llanishi lozim bo`lgan qonunlarni ko`rsatilmasligi va uni yetarli darajada dalillar bilan asoslamasligi qayd qilingan. Xal qiluv qarorining xulosa (qaror) qismida esa, sudning da`voni qanoatlantirish yoxud da`voni to`la yoki qisman rad etish to`g`risidagi xulosasi, sud xarajatlarining taqsimoti, hal qiluv qarori ustidan shikoyat berish muddati va tartibi ko`rsatilishi lozim (FPKning 206-moddasi). Xal qiluv qarorining qaror qismida sud qanday qarorga kelgan bo`lsa, o`sha yoziladi. qarorning bu qismida, agar da`vo kondirilgan bo`lsa, javobgar nimani bajarilishi kerakligini qat`iy, aniq va ravshan ko`rsatadigan buyruq shaklida yozilmogi lozim. Agar da`vo qismangina kondirilsa, sud qanday talablar

kondirilganligini va qanday talablar rad qilinganligini aniq ko`rsatishi kerak. Agar sud da`voning hammasini rad qilishni zarur deb topsa, qaror qismida «da`vo rad qilinsin» debgina yozilmasdan, balki qaysi da`vogarning da`vosi, qanday da`vo va qaysi javobgarga nisbatan bo`lgan da`vo rad qilinganligini aniq ko`rsatishi lozim.1 Xal qiluv qarorining aniq va ravshan yozilmasligi, bu qarorning bajarilishini qiyinlashtiradi. Nizoning mohiyatiga qarab, hal qiluv qarorining qaror qismi turlicha yoziladi, chunonchi: 1) pul undirish to`g`risidagi ishlarda undirilgan pulning aniq summasini ko`rsatish lozim. Agar da`vo bir necha talabdan iborat bo`lsa, sud har bir talabning ayrim miqdorini va keyinchalik umumiy summasini ko`rsatishi kerak. Bundan tashqari sud pul undirish to`g`risidagi qaror chiqarilganida undiriladigan pul summasi qancha foizni tashkil qilishi masalasini ham hal qilishi lozim. 2) vaqti-vaqti bilan to`lanadigan pullarni undirganda aniq summani qaysi oydan va qaysi chislodan boshlab qachongacha oyma-oy undirish kerakligi aniq ko`rsatilishi kerak. Aliment undirish to`g`risidagi ishlarni alimentni kimdan, qancha, kim foydasiga va kimni tarbiyalash uchun undirilishi ham aniq ko`rsatilishi lozim. 3) korxonalar, muassasalar va boshqa tashkilotlardan pul summalarini undirish to`g`risidagi hal qiluv qarorida sud undiriladigan pul summasi, shuningdek undiriladigan summa javobgarning bankdagi qaysi hisobidan olinishi kerakligini ko`rsatadi (FPKning 209-moddasi). 4) sud mulkning o`zini, ya`ni natura shaklida undirish to`g`risidagi chiqargan hal qiluv qarorida shu mulkning qiymatini ham ko`rsatadi, hal qiluv qarorini ijro etish vaqtida bu mulk bo`lmasa, javobgardan mulkning qiymati undirib olinadi (FPKning 210-moddasi). 5) mulk yoki pul berish bilan bog`liq bo`lmagan muayyan harakatlarni bajarish majburiyatini javobgarga yuklovchi hal qiluv qarorida sud, agar javobgar hal qiluv qarorini belgilangan muddatda bajarmasa, da`vogar bu harakatlarni javobgarning

hisobiga bajarib, zarar xarajatlarni keyinchalik javobgardan undirishga xalidir, deb ko`rsatilishi mumkin. Agar ko`rsatilgan harakatlar faqat javobgar tomonidan qilinishi mumkin bo`lsa, sud hal qiluv qarorida shu qarorni bajarish lozim bo`lgan muddatni belgilaydi (FPKning 211-moddasi). Bulardan tashqari sud manfaatdor shaxslarning talablari yoki sud o`zining tashabbusi bilan hal qiluv qarorida quyidagi masalalarni ko`rsatishi mumkin: agar bir necha da`vogarning foydasiga chiqariladigan hal qiluv qarorida sud ulardan har biriga uning qanday xissasi bor ekanini yoki undirish huquqi sheriklik ekanini ko`rsatadi. Bir necha javobgarlarga qarshi chiqariladigan hal qiluv qarorida sud ulardan har biri hal qiluv qarorining qanday xissasini bajarishi kerakligini yoki ularning javobgarligi sherik javobgarlik ekanligini ko`rsatadi; agar taraflarni biror harakat qilishga majbur etish yoki biror harakatni qilishni ta`qiqlash to`g`risidagi ishlarda kim va qanday ishni va qanday muddatda bajiarishi yoki kim qanday harakatni qilmasligi kerakligi aniq ko`rsatilishi lozim; nikohdan ajralish to`g`risidagi ishlar yuzasidan chiqarilgan hal qiluv qarorining qaror qismida, agar da`vo kondirilsa, ajralish to`g`risidagi guvohnomani berganda undiriladigan sud xarajatlari va bu summani er bilan xotinning qaysi biridan (yo har ikkalasidan) undirish kerakligi ko`rsatilishi lozim; agar bolalar masalasi ko`rilgan bo`lsa, hal qiluv qarorining qaror qismida qaysi bola kimning qaramog`ida qolishi, shuningdek bolalarning tarbiyasi uchun lozim bo`lgan chiqimlarni ota-onalardan qaysi biri va qancha miqdorda to`lashi ko`rsatilishi kerak; xal qiluv qarorining qaror qismida er-xotin o`rtasidagi mulkni taqsim qilish tartibi (bu masala sudda ko`rilgan bo`lsa) va agar er-xotin iltimos qilgan bo`lsalar, ulardan har qaysisiga nikohdan oldingi familiyalarni berish-bermaslik ko`rsatiladi. Fuqarolik nizoli, (masalan, sha`n qadr-qimmatni himoya qilish haqidagi) ishlarni sudda ko`rishda agar da`vo qanoatlantirilgan taqdirda, sud hal qiluv qarorining

xulosa qismida haqiqatga to`g`ri kelmaydigan ma`lumotlarga raddiya berish usulini ko`rsatishi lozimligi yuqoridagi Plenum qarorida ko`rsatilgan.1 Fuqarolik protsessual qonunchiligi ishda ishtirok qiluvchi taraflargagina emas, balki sudning o`zi ham, taraflarning o`zaro haqiqiy munosabatlarini aniqlash va ularning huquqlarini belgilash yuzasidan tashabbus va faoliyat ko`rsatishga majburligini belgilaydi. Shu sababli agarda korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, ularning birlashmalari va boshqa jamoat tashkilotlari yoki fuqarolarning huquqlarini himoya qilish zarur bo`lsa, sud ishda aniqlangan holatlarga qarab, da`vogarning arz qilgan talablari doirasidan chetga chiqishi mumkin (FPKning 207-moddasi). Sud FPKning bu moddasini tadbiq qilganda shuni esda tutishi kerakki, talabning miqdori qonunning o`zida ko`rsatilmagan yoki shartnoma bilan belgilanmagan hollardagina da`vogarning talabidan chetga chiqa oladi. Agar javobgar qarshi da`vo qo`zg`atsa, qarorning qaror qismida bu da`vo to`g`risidagi masalaga ham javob berilishi lozim.1 Sud hal qiluv qarorining qaror qismida nizoning o`zining mazmuni bo`yicha hal qilish bilan birga sud xarajatlari to`g`risidagi masalani, ya`ni sud xarajatlarini kimdan va kim foydasiga va qancha undirish masalasini ham hal qilishi kerak. Sud hal qiluv qarorining qaror qismida qarorning ijro qilish tartibini, ya`ni hal qiluv qarorini ijro qilish usuli va muddatini ham ko`rsatadi. Alohida hollarda ish bo`yicha hal qiluv qarorining chiqargan sud yoki hal qiluv qarorini ijro etish joyidagi sud ishda ishtirok etuvchi shaxslarning arizasi bo`yicha taraflarning mulkiy ahvoliga yoki boshqa holatlariga qarab, hal qiluv qarorining ijrosini kechiktirishga yoki bo`lib-bo`lib ijro etishga shuningdek, uni ijro etish usuli va tartibini o`zgartirishga haqli. Sud hal qiluv qarorini ijro etish uchun ma`lum tartib va muddat belgilasa yoki hal qiluv qarorini darhol ijro etishni zarur deb topsa yoxud uning ijrosini ta`minlash choralarini kursa, bu to`g`rida hal qiluv qarorida aytiladi (FPKning 216, 218-223-moddalari). Ammo sudning barcha qarorlarini yo`qka chiqaradigan ravishda kechiktirish yoki muxlat berish (masalan, qarorning ijrosini 5-10 yil

ichida bo`lib-bo`lib bajarish)dan saqlanish kerak. Ijroni kechiktirganda yoki sud qarorini bo`lib-bo`lib bajarganda javobgarning manfaati qo`riqlansa ham, ammo da`vogarning manfaati buzilishi mumin. Xal qiluv qarorining ijrosini kechiktirish yoki bo`lib-bo`lib bajarish masalasi sud tomonidan alohida hollarda qaror chiqarilgandan keyin ham qilinishi mumkin. FPKning 216-moddasida hal qiluv qarorining ijrosini kechiktirish va uni bo`lib- bo`lib ijro etish hal qiluv qarorini ijro etish usuli va tartibini o`zgartirish to`g`risida qoida belgilangan. Bu qonunda ko`rsatilishicha, alohida hollarda hal qiluv qarorini chiqargan sud yoki hal qiluv qarorini ijro etish bo`yicha taraflarning mulkiy ahvoliga yoki boshqa holatlarga qarab, hal qiluv qarorining ijrosini kechiktirishga yoki bo`lib-bo`lib ijro etishga, shuningdek uni ijro etish usuli va tartibini o`zgartirishga haqli. Bu to`g`ridagi arizalar sud majlisida ishtirok etuvchi shaxslar xabardor qilingan holda ko`riladi. Lekin bu shaxslarning kelmasligi sud oldida qo`yilgan masalani hal etishga to`sqinlik qilmaydi. Xal qiluv qarorining ijrosini kechiktirish yoki bo`lib-bo`lib ijro qilish to`g`risidagi, shuningdek uni ijro qilish usuli va tartibini o`zgartirish to`g`risidagi masala bo`yicha sudning chiqargan ajrimi ustidan xususiy shikoyat berilishi yoki xususiy protest keltirilishi mumkin. Xal qiluv qarorining qaror qismi oxirida sud taraflarning hal qiluv qarori ustidan shikoyat qilishga haqli ekanliklarini va shikoyat qilish tartibini (qaysi muddatda, qayerga topshirish va shu singarilarni) ko`rsatib o`tishi lozim. Sudning hal qiluv qarori qonun bo`yicha darhol ijro qilinishi lozim bo`lgan ishlar (FPKning 219-220-moddalari) yuzasidan chiqarilgan hal qiluv qarorining qaror qismida «qaror darhol ijro qilinsin» deb ko`rsatilishi lozim. Sudning o`zi qarorning darhol ijro qilinishiga yo`l qo`yishni zarur deb topgan taqdirda, bunga asos bo`lgan sababni qarorning asoslantirish qismida ko`rsatishi lozim. qaror qismida esa, «darhol bajarilishiga yo`l qo`yilsin» deb ko`rsatiladi. Xal qiluv qarorining qaror qismi to`g`risida yuqorida sanab o`tilgan holatlar va asosiy nizodan tashqari sudning hal qilish kerak bo`lgan boshqa masalalar bular

bilan chegaralanib bo`lmaydi. Bu yerda sud amaliyotida ayniksa ko`p uchraydigan hollar to`g`risidagina gapiriladi.

Qarorlarni tuzatish va tushuntirish Xal qiluv qarorini chiqargan sudning o`zi hal qiluv qarorini bekor qilishga yoki o`zgartirishga haqli emas. Bu huquq faqat hal qiluv qarorining to`g`riligini manfaatdor taraflarning shikoyati yoki prokurorning protesti bo`yicha tekshiradigan yuqori sudga berilgan. hal qiluv qarorini chiqargan sud faqat qo`shimcha qaror chiqaradi yoki o`z qaroriga izoh bera oladi. Ammo sud o`z tashabbusi bilan yoki ishda ishtirok etuvchi shaxslarning arizasi bo`yicha hal qiluv qarorini yozishda yo`l qo`yilgan xatolarni va ochiq ko`rinib turgan boshqa arifmetik xatolarni tuzatishi mumkin. Tuzatish kiritish to`g`risidagi masala ishda ishtirok etuvchi shaxslar xabardor qilingan holda sud majlisida hal etiladi, lekin bu shaxslarning kelmasligi tuzatish kiritish to`g`risidagi masalani ko`rish uchun to`sqinlik qilmaydi. Xal qiluv qaroriga tuzatish kiritish to`g`risidagi sudning ajrimi ustidan xususiy shikoyat berilishi yoki xususiy protest keltirilishi mumkin (FPKning 213-moddasi). Sud ishni hal qilganda o`zining hal qiluv qarorida da`vogarning barcha savollariga to`la javob berishi kerak. Sud o`z fikricha asosli deb topilgan talablarni qondirishi va asossiz talablarni rad qilishi lozim. Ammo qandaydir biror sabab orqasida hal qiluv qarori to`liq bo`lmasa, ya`ni bu qarorda da`vogarning barcha talablariga javob bo`lmasa, taraflar qo`shimcha qaror chiqarishni suddan so`ray oladilar. Bunday hollarda ish bo`yicha hal qiluv qarori chiqargan sud ishda ishtirok etuvchi shaxslarning arizalari bo`yicha yoki o`z tashabbusi bilan quyidagi hollarda qo`shimcha qaror chiqarishi mumkin: birinchidan, agar sud huquq to`g`risidagi masalani hal qilib undirilgan summa miqdorini, topshirilishi lozim bo`lgan mulkni yoki javobgar bajarishi lozim bo`lgan harakatni ko`rsatmagan bo`lsa, (masalan, da`vogar o`zini ishdan g`ayriqonuniy bo`shatilganini aytib, majburan ishsiz yurgan kunlari va oshiqcha qilingan ishlari uchun haq to`lashni so`raganida sud qarorida da`vogarning ishdan bo`shatilishini to`g`ri topib, lekin oshiqcha ishlaganlik uchun

haq to`lash masalasi sud majlisida tekshirilgan bo`lsa ham, sudning hal qiluv qarorida bu haqda hech nima aytilmagan bo`lsa yoki masalan, uyga nisbatan bo`lgan umumiy mulk huquqi to`g`risidagi da`voni ko`rganda sud da`vogarning da`vosini kondirib, uni mazkur uyning sherik egasi deb topadi, lekin uning shu uyning qaysi qismiga ega bo`lganligini ko`rsatmaganida va shunga uxshash boshqa hollarda) da`vogar qo`shimcha qaror chiqarishni suddan so`rashga haqlidir; ikkinchidan, agar da`vo talablarining birortasi bo`yicha ishda ishtirok etayotgan shaxslar dalillar keltirgan va bayonotlar bergan bo`lsalar-u, ammo uning yuzasidan hal qiluv qarori chiqarilmagan bo`lsa; uchinchidan, agar hal qiluv qarorida sud xarajatlarini taqsim qilish ko`rsatilmagan bo`lsa, qo`shimcha hal qiluv qarori chiqarilishi mumkin. qo`shimcha hal qiluv qarori chiqarish haqidagi masala hal qiluv qarori chiqarilgan kundan boshlab o`n kun muddat ichida qo`zg`atilishi kerak. qo`shimcha hal qiluv qarori ishda ishtirok qiluvchi shaxslar xabardor qilinib, sud majlisida ko`rilgandan so`ng chiqariladi. Bunday qaror ustidan kassatsion tartibda shikoyat qilinishi yoki protest keltirilishi mumkin. Agar sudning hal qiluv qaroriga kassatsiya shikoyati berilgan yoki protest keltirilgan va shu bilan bir vaqtda qo`shimcha hal qiluv qarori chiqarish masalasi ham qo`yilgan bo`lsa, sud avval qo`shimcha hal qiluv qarori chiqarish masalasini hal etib, keyin ishni kassatsiya bosqichi sudiga ko`rish uchun yuborishi lozim.1 qo`shimcha hal qiluv qarori chiqarish to`g`risidagi talabni rad qilish haqida chiqarilgan ajrim ustidan ham xususiy shikoyat qilinishi yoki xususiy protest keltirilishi mumkin (FPKning 214-moddasi). Sudning hal qiluv qarori shunday yozilishi kerakki, uning mazmuni taraflarga ham, sud qarorini ijro qiluvchiga ham tushunarli bo`lsin. Agar sudning hal qiluv qarorini ijro qilganda qarorning ma`nosi taraflarga yoki sud ijrochisiga anglashilmasa hamda uni ijro qilish qiyin bo`lsa yoki mumkin bo`lmasa, taraflar yoki sud ijrochisi qarorni chiqargan sudga murojaat qilib, hal qiluv qarorini

tushuntirishni (sharxlashni) so`rashlari mumkin (Respublikasi Oliy sudining Axborotnomasi. Toshkent. 1998 yil 1-2 sonlari. 54-60 betlar.) FPKning 215-moddasida ko`rsatilganidek, hal qiluv qarori tushunarli bo`lmagan holda ishni hal qilgan sud o`zining tashabbusi bilan yoki ishda ishtirok etuvchi shaxslarning arizasi bo`yicha hal qiluv qarorining mazmunini o`zgartirmasdan tushuntirishga haqli. Xal qiluv qarorini tushuntirishda, agar u ijro qilinmagan bo`lsagina va hal qiluv qarorini majburiy ijro qilish muddati utmagan bo`lsagina yo`l qo`yiladi. Xal qiluv qarorini tushuntirish to`g`risidagi masala ishda ishtirok etuvchi shaxslar xabardor qilingan holda sud majlisida hal etiladi, lekin bu shaxslarning kelmasligi hal qiluv qarori tushuntirish to`g`risidagi masalani ko`rish uchun to`sqinlik qilmaydi. hal qiluv qarorini tushuntirish to`g`risidagi masala bo`yicha sudning chiqargan ajrimi ustidan xususiy shikoyat berilishi yoki xususiy protest keltirilishi mumkin. Ba`zan shunday hollar uchraydiki, qarorga kul quyib, uni eshittirgandan keyin ham aniq bo`lmagan joylari (masalan, taraflarning nomlari noto`g`ri yozilganligi, hisoblashda rakamlarning noto`g`ri yozilganligi va shu singarilar) ma`lum bo`ladi. Sud ana shu aniqsizliklarni to`g`rilashi mumkin, ammo bunday hollarda noto`g`ri joylarni uchirish va satr orasiga qo`shimcha qilib yozish mumkin emas. Tuzatish kiritish masalasi taraflarni chaqirib, sud majlisida ko`rilishi lozim. Sud o`zining shu haqdagi ajrimini hal qiluv qaroriga qo`shib qo`yadi. Taraflar bu ajrim ustidan umumiy asoslarda xususiy shikoyat berishlari mumkin. Hal qiluv qarorining qonuniy kuchga kirishi

Sudning hal qiluv qarori, agar uning ustidan shikoyat yoki protest berilmagan bo`lsa, kassatsion shikoyat va protest berish muddati o`tgandan so`ng qonuniy kuchga kiradi. hal qiluv qarori ustidan kassatsion shikoyat berilgan yoki kassatsion protest keltirilgan taqdirda, agar u bekor qilinmagan bo`lsa, ishni yuqori sud ko`rganidan keyin qonuniy kuchga kiradi. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining hal qiluv qarori e`lon qilinishi bilan darhol qonuniy kuchga kiradi. Xal qiluv qarori qonuniy kuchga kirgandan keyin taraflar va ishda ishtirok etgan boshqa shaxslar hamda ularning huquqlarini qabul qiluvchilar sudga o`sha da`vo talablarini ilgarigi asosda yangidan arz qila olmaydilar, shuningdek sud aniqlangan faktlar va huquqiy munosabatlar haqida boshqa protsessda nizolasha olmaydilar. Agar ish sudda prokuror yoki davlat boshqaruv organi, kasaba uyushmasi, korxona, muassasa, tashkilotlari ularning birlashmalari yoki ayrim fuqarolar tomonidan FPKning 5-moddasida ko`rsatilgan tartibda boshlangan bo`lsa, sudning qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori kimning manfaatini ko`zlab da`vo qo`zg`atilgan bo`lsa, shu shaxs uchun majburiydir. Agar javobgardan davrli to`lovlar (alimentlar, mayib bo`lganlik yoki qaramog`idagi shaxslar ta`minoti uchun to`lovlar va haqazolar) undirish to`g`risidagi hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirganidan keyin shu to`lovlar miqdorini aniqlashga yoki ularning muddatiga ta`sir etuvchi holatlar jiddiy ravishda o`zgarsa, har bir taraf da`vo qo`zg`atish yo`li bilan to`lovlarning miqdori va muddatini o`zgartirishni talab qilishga haqlidir. Fuqarolik protsessida har bir fuqarolik ishini mazmuni bo`yicha bittagina sudda ko`rish va hal qilish qat`iy qoida bo`lib belgilangan. Taraflar faqat bitta (yuqori) instansiyaga shikoyat qiladilar, qarorning qonuniy, asosli va adolatli qaror ekanini kassatsion tartibda tekshirtira oladilar. Yuqorida bayon qilingan mulohazalarda bilinishicha, qonun shunday bir muddat belgilaydiki, mazkur muddat o`tgandan keyin qaror qat`iy bo`lib hisoblanadi, ya`ni qonuniy kuchga kiradi. qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori taraflar uchun majburiydir. Sud qarori o`sha qarorni chiqargan sud uchun ham,

boshqa barcha sudlar uchun ham, shuningdek davlat hokimiyat organlari va boshqarmalari hamda shu ishga aloqador barcha fuqarolar uchun ham majburiydir. qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori taraflarning huquq va majburiyatlarini qat`iy ravishda belgilaydi, taraflar o`rtasidagi nizoga barham beradi va qonuniy kuchga ega bo`ladi. hal qiluv qarorining qonuniy kuchga kirishi muayyan huquqiy oqibatlarga, chunonchi: mustasnolik, rad qilib bo`lmaslik, ijroning muzokaraligi kabi oqibatlarga sabab bo`ladi. MUSTASNOLIK (isklyuchitelnost) shundan iboratki, qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori taraflar o`rtasidagi huddi o`sha nizoni yana sudda ko`rishga imkon bermaydi. Fuqarolik sud ishlarini yurgizishga muvofiq huddi o`sha taraflarning huddi o`sha asoslarga binoan ikkinchi marta da`vo qo`zg`atishlariga yo`l qo`yilmaydi. Shu sababli qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori mavjud bo`lgan taqdirda o`sha taraflar o`rtasida o`sha narsa ustidan huddi o`sha asoslarga binoan yangidan da`vo qo`zg`atish mumkin emas. Mana shu uch element (huddi o`sha taraflar, huddi o`sha narsa va o`sha asoslar) mavjud bo`lgan taqdirdagina o`sha da`vo da`voligicha qolaveradi. RAD qilIB BO`LMASLIK (neoproverjimost) shundan iboratki, qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarorini rad qilib bo`lmaydi, taraflar uning ustidan kassatsion tartibda shikoyat qila olmaydilar. Shu tartibda prokuror ham kassatsion protest bera olmaydi. qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori qonunlar singari barqaror (stabil) bo`lishi kerak, Sud qarori ustidan ko`p marta shikoyat qilish yo`li bilan uni rad qilish mumkin bo`lganda edi, qarorning mana shu xususiyati buzilgan bular edi. qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori ustidan shikoyat qilish bir nizoni sudda qayta-qayta tekshirish mumkin bo`lsa edi, hal qiluv qarori barqaror va muayyan bo`lmas edi, holbuki aksariyat fuqarolik huquqiy munosabatlar hal qiluv qarorining barqaror va muayyan bo`lishini talab qiladi. Bu qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarorini sud nazorati tartibida bekor qilib bo`lmaydi, degan so`z emas. Biroq bunday bekor qilish alohida hollardagina mumkin va taraflarning to`g`ridan-to`g`ri

bergan shikoyati bo`yicha emas, balki hal qiluv qarorini nazorat tartibida ko`rish qoidalari asosida bo`ladi. IJRONING MUqARRARLIGI (ispolnimost)ni ma`nosi shuki, qonuniy kuchga kirgan sud qarori albatta bajarilishi shart, agar tegishli taraf uni o`z ixtiyori bilan bajarmasa, u davlat hokimiyati organlari tomonidan majburan bajartiriladi. Masalani oldindan hal qilib qo`yish preyuditsial-lotin so`zining mazmunida sudning chiqargan qarori shu taraflar ishtirok etayotgan boshqa ishlar uchun ahamiyatli bo`lib chiqarilgan bu qaror shaxslar o`rtasida shubxa tug`dirmaslik tushuniladi. Sudning qarori nafaqat ishda qatnashuvchi shaxslar uchun boshqa ishni ko`rayotgan sud uchun ham majburiy bo`lib hisoblanadi. Bu qoida FPKning 60-moddasida o`z ifodasini topgan. Bunda aytilishicha, sud fuqarolik ishi bo`yicha sudning qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori bilan aniqlangan faktlar o`sha shaxslar ishtirok etayotgan boshqa fuqarolik ishlarini tekshirishga yangidan isbot qilinmasligi ko`rsatilgan. Bundan tashqari qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori jinoyat ishlarini ko`radigan sud uchun ham majburiydir, ammo hal qiluv qarorida belgilangan voqea yoki ish to`g`risidagi masala yuzasidangina majburiydir (JPKning 23- moddasini 2-qismi yoki FPKning 60-moddasini 3-qismi).1 O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining 1998 yil 17 apreldagi Plenum qaroriiing 18 bandida hal qiluv qarorini ijro qilish tartibi belgilangan. Sudning ixtiyoriy ravishda ijro qilinmagan hal qiluv qarori darhol ijro etilish hollaridan tashqari, hamma hollarda qonuniy kuchga kirgandan so`ng ijro etiladi (FPKning 219-moddasi). Bu qoidadan istesno tariqasida qonunda (FPKning 219- moddasida) xali qonuniy kuchga kirmagan hal qiluv qarorlarining ham darhol ijro etilishi nazarda tutilgan. Sudning bunday darhol ijro etiladigan hal qiluv qarorlari jumlasiga: 1) alimentlar undirish to`g`risidagi; 2) xodimning uch oylikdan ortiq bo`lmagan ish haqini undirib berish to`g`risidagi;

3) mayib bo`lish va sog`liqka boshqacha shikast yetishdan, shuningdek boquvchisining o`limi natijasida kelgan zararni qoplash uchun to`lovlarni undirish to`g`risidagi; 4) mehnat shartnomasi g`ayriqonuniy ravishda bekor qilingan xodimni yoki g`ayriqonuniy ravishda boshqa ishga o`tkazilgan xodimni avvalgi ishiga tiklash to`g`risidagi, shuningdek mehnat shartnomasini bekor qilish asoslarining ta`rifini o`zgartirish to`g`ridagi; 5) sudda ish ko`rilayotgan vaqtda javobgar da`voga to`liq yoki qisman iqror bo`lishiga qarab, to`liq yoki qisman qanoatlantirilgan talab bo`yicha chiqarilgan hal qiluv qarorlari kiritilgan. Yuqorida ko`rsatilgan hollarning barchasidan sud hal qiluv qarorining qaror qismida hal qiluv qarori FPKning tegishli moddalariga binoan darhol ijro qilinishi lozim deb ko`rsatib o`tishga majburdir. Bunday hollarda hal qiluv qarorining darhol bajarilishi ustidan xususiy shikoyat berishga yo`l qo`yilmaydi. Sud FPKning 220-moddasiga ko`ra, quyidagi hollarda: birinchidan, da`vogar va javobgar sudning chiqargan hal qiluv qarori va uning darhol ijro etilishiga rozi bo`lganda; ikkinchidan, muallifga-uning intellektual mualliflik huquqidan foydalanganligi uchun haq undirish to`g`risidagi mualliflik guvohnomasiga ega bo`lgan ilmiy kashfiyot muallifga, ixtirochiga-uning ixtirosidan foydalanganlik uchun va ratsionalizatorlik taklifining muallifiga-uning taklifi uchun haq undirish to`g`risidagi hal qiluv qarorini; uchinchidan, alohida holatlar natijasida hal qiluv qarorining ijrosini kechiktirish undiruvchi uchun ko`pgina zarar keltirishi mumkin bo`lsa yoki qarorning bajarilishi mumkin bo`lmay qolsa, hamma boshqa ishlar uchun chiqarilgan hal qiluv qarorining darhol ijro etilishiga o`zining ajrimi bilan yo`l qo`yishi mumkin. FPKning 220-moddasi 3-bandida ko`rsatilgan asoslar bo`yicha hal qiluv qarorini darhol ijro qilishga yo`l qo`yilganida sud da`vogardan (sudning qarori bekor qilingan holda) undirilgan narsalarni qaytarishni ta`minlashni talab qilishi mumkin. Xal qiluv qarorini darhol ijro qilishga yo`l qo`yish haqidagi masala hal qiluv qarori chiqarilgandan so`ng sud majlisida ishda ishtirok etuvchi

shaxslar xabardor qilingan holda ko`riladi. Lekin bu shaxslarning kelmasligi darhol ijro etish masalasini hal qilishga to`sqinlik qilmaydi. Xal qiluv qarorini darhol ijro etish to`g`risidagi masala bo`yicha sudning ajrimi ustidan xususiy shikoyat berilishi yoki xususiy protest keltirilishi mumkin. hal qiluv qarorini darhol ijro etish to`g`risidagi ajrim ustidan berilgan xususiy shikoyat yoki xususiy protest bu ajrimning ijrosini to`xtatmaydi. Ba`zi hal qiluv qarorlarining, chunonchi: darhol ijro etish natijasida o`zgargan mulkni, hal qiluv qarori bekor qilingan, ilgari holiga keltirish mumkin bo`lmasa yoki juda qiyin bo`lsa va fuqarolarni binodan ko`chirish to`g`risidagi ishlar bo`yicha darhol ijro etilishiga yo`l qo`ymaydi. Aliment undirish to`g`risidagi ishlarni ko`rib chiqishda sud, zarur bo`lgan hollarda, ishni mazmunan hal qilmasdan oldin taraflarning moddiy ahvolini hisobga olib er (yoki xotin) o`z xotinini (yoki erini) boqishga vaqtincha qancha miqdorda mablag` to`lab turishi, bolalarni boqish va tarbiyalash er-xotindan qaysi bir va qancha miqdorda vaqtincha mablag` berib turishi, shuningdek bolalardan qaysi biri ota-onalarini boqishga vaqtincha qancha miqdorda mablag` berib turishi lozimligi to`g`risida ajrim chiqarishga haqlidir. Sudning bu to`g`ridagi ajrimi darhol ijro etiladi. Xal qiluv qarorini darhol ijro etilishini FPKning 222-moddasiga muvofiq hal qiluv qarorining ijrosini ta`minlashni ajratish kerak. qarorning ijrosini ta`minlash- da`voni ta`minlash to`g`risidagi asos va qoidalarga FPKning 248-258-moddalariga muvofiq bajariladi. Shunday qilib agar, hal qiluv qarori darhol ijro etilishi lozim bo`lmasa yoki sud uni darhol ijro etishga yo`l qo`ymasa sud uning ijrosini ta`min qilish yuzasidan chora ko`rmagan taqdirda uning ijro qilinmay qolishi extimol bo`lsa yoki talabning xarakteriga qarab, hal qiluv qarorining ijrosini ta`minlash yuzasidan chora ko`rilmagan tadirda keyinchalik uni ijro qilish qiyinlashib yoki butunlay mumkin bo`lmay qolishi extimol bo`lsa, hal qiluv qarorining ijrosini shu yuqorida aytilgan tarzda ta`min qilib qo`yish mumkin. Masalan, sud ro`yxatga olingan mulkning bir qismini ro`yxatdan chiqarish va sotishdan qoldirish to`g`risidagi da`voni kondirsa, ro`yxatga olingan mulkni sotishni to`xtatib turish

yo`li bilan hal qiluv qarorining ijrosini ta`min qila oladi, chunki tegishli chora ko`rilmasa, mazkur narsalarning sotilib ketishi va hal qiluv qarorining ijro qilinmay qolishi mumkin. Sudning hal qiluv qarori garchi ijro qilingan bo`lsa ham, kassatsion yoki nazorat tartibida yoxud yangidan ochilgan holatlar sababli bekor qilinib, ish yangidan ko`rilganida keyingi sud ishni aksincha hal qilishi mumkin. Bunday hollarda da`vogarning bekor qilingan hal qiluv qaroriga muvofiq olgan barcha narsalarni javobgarga qaytarish masalasi qo`zg`aladi. Bunday hollarda qaytarma ijro masalasi tug`iladi. Xal qiluv qarorining ijrosini o`zgartirish masalasi javobgarning da`vogarga qarshi da`vo qo`zg`atish yo`li bilan emas, balki nizoni mazmuniga qarab tekshirib, yangidan hal qiluv qarori chiqarganda birinchi instansiya sudi tomonidan hal qilinadi yoki ish yuzasidan asosiy hal qiluv qarori chiqarilganda bu masala hal qilinmagan bo`lsa, qo`shimcha qaror chiqariladi. Agar yuqori sud o`zining ajrimi bilan hal qiluv qarorini bekor qilib nizoni uzil- kesil tugatsa (masalan, ishni bekor qilsa) qarorning ijrosini o`zgartirish (qaytarma ijro) haqida ham ajrim chiqarishi lozim. Ba`zan hal qiluv qarorining ijrosini o`zgartirish masalasini hal qilish uchun birmuncha qo`shimcha holatlarni (masalan, o`sha narsaning o`zini qaytarish mumkin yo mumkin emasligini, bu narsaning qanday ahvoldaligini va shu singarilarni) aniqlash kerak bo`ladi. Yuqori sud bunday hollarda hal qiluv qarorining ijrosini o`zgartirish masalasini hal qilishni birinchi instansiya sudiga topshirishi lozim bo`ladi. Xal qiluv qarorining qaytarma ijrosi to`g`risidagi qoidalar FPKning 382-385- moddalarida berilgan. Sud ajrimi, uni chiqarish tartibi va uning mazmuni Sud ajrimi deb birinchi instansiya sudi tomonidan ayrim xususiy masalalar yuzasidan, shuningdek kassatsion yoki nazorat sudi tomonidan shikoyat va protestlar yuzasidan chiqariladigan qarorlarga aytiladi.

Birinchi instansiya sudi tomonidan chiqariladigan ajrimlar ishni mazmunan hal qilmaydigan qaror hisoblanadi. Bu paragrafda shunday ajrim chiqarish bilan bog`liq bo`lgan masalalar yoritiladi. Kassatsion va nazorat sudlarining ajrimlari to`g`risida shu kitobning tegishli boblarida bayon qilinadi (36-37, 38-39-boblarga qarang). Ishni yuritish vaqtida sud majlisigacha chiqarilgan ajrimlar qoida bo`yicha sudyaning yolgiz o`zi tomonidan taraflarni chaqirmasdan, sud majlisidan tashqari chiqariladi. Ish sud majlisida ko`rilayotganda ajrimlarni sud hay`at tartibda chiqaradi. Bunday hollarda taraflarning, shuningdek ishda ishtirok qiluvchi prokurorning fikrlari eshitiladi, boshqacha aytganda, bunda taraflarning tortishuvchilik va teng huquqlilik prinsiplariga rioya qilinadi. Ishning mazmuniga qarab ajrim chiqarish tartibi to`g`risidagi masala, ya`ni sud qanday hollarda alohida xona (maslaxatxona)ga kirib ayrim sud hujjati sifatida ajrim chiqarishi va qanday hollarda sud majlisining o`zida ajrim chiqarishi va uning mazmunini bayonnomaga yozish masalasi ushbu kodeksning 14 va 204 moddalarida belgilangan tartibda chiqarilishi va ishga qo`shib qo`yilishligi (FPKning 237-moddasida) ko`rsatilgan. Sud hay`at tarkibida ayrim hujjat tarzida ajrim chiqarib masalani hal qilganda raislik qiluvchigina emas, barcha sudyalar ham ishtirok qiladilar va imzo qo`yadilar. Shuni aytib o`tish kerakki, qiyin masalalarni sudya (sud) alohida xona (maslaxatxona)ga kirmasdanok hal qilish-mazkur masalalarni hal qilishga jiddiy e`tibor bermaganini ko`rsatadi, bu esa, sudning obruyini ketkazadi. Mana shuning uchun ham ko`riladigan masalaning mohiyati, mazmuni, turkumiga qarab asoslantirilishi lozim bo`lgan ajrimlar FPKning 13-moddasining 2-qismiga asosan birinchi instansiya sudining sud majlisida, sudning butun hay`ati tomonidan alohida xona (maslaxatxona)da chiqariladigan va sudya, sud hay`ati tomonidan imzo qilinadigan ayrim hujjat sifatida yoziladi. Boshqa ajrimlarning hammasi, masalan, sud majlisini boshqa kunga ko`chirish, dalillarni tekshirish tartibi, qo`shimcha dalillar talab qilib olish va boshqa masalalar to`g`risidagi ajrimlar sud tomonidan ishning ahvoliga qarab, yo yuqorida

ko`rsatilgan tartibda yoki alohida xona (maslaxatxona)ga kirmasdan majlisning o`zidayok kengashib, ayrim hujjat sifatida emas, balki sud majlisining bayonnomasiga yozish yo`li bilan chiqariladi. Ish yuzasidan hal qiluv qarori chiqarilgandan keyingi ajrimlar masalasiga kelsak, bunday ajrimlar hamma taraflar xabardor qilinib, sud majlisida albatta sudya, sud hay`ati tomonidan imzo qilinib, alohida xona (maslaxatxona)da chiqariladi. Sudning hal qiluv qarori singari sud ajrimi ham hal qilinadigan masalalar yuzasidan to`la va asosli javob berishi, mufassal va asoslantirilgan bo`lib ravshan ifodalanishi kerak. hal qiluv qarori ham ajrim ham, to`rt qismdan iborat bo`ladi. FPKning 238-moddasida ko`rsatilganidek, alohida xona (maslaxatxona)da chiqariladigan sud ajrimida quyidagilar ko`rsatiladi: 1) ajrimning chiqarilgan vaqti va joyi; 2) sudyaning familiyasi, sudning nomi (sudya, sud hay`ati) sud majlisining kotibi; 3) ishda ishtirok etuvchi shaxslar; 4)nizo predmeti va ajrim bilan hal qilinadigan masalaning mazmuni; 5) sud o`z xulosasi uchun olgan asoslar va sud qo`llagan qonunlar; 6) sudning hal etilayotgan masala yuzasidan xulosasi; 7) ajrim ustidan shikoyat berish (protest keltirish) tartibi va muddati. Alohida xona (maslaxatxona)ga kirmasdan turib sud tomonidan chiqariladigan ajrim FPKning 238-moddasining 4, 5 va 6-bandlarida ko`rsatilgan ma`lumotlarni o`z ichiga olishi lozim. Birinchi instansiya sudi tomonidan chiqarilgan ajrimlarning hammasi ham qonuniy kuchga kiravermaydi. Ba`zi ajrimlar shu ajrimlarni chiqargan sud tomonidan o`zgartirilishi yoki bekor qilinishi ham mumkin. Masalan, agar sud da`voni ta`min qilish, ekspertiza tayinlash, uchinchi shaxslarni ishga jalb qilish va shu singarilar to`g`risidagi iltimosni rad qilgan bo`lsa, keyinchalik ishni ko`rganda aniqlangan holatlarga qarab, sud o`zining ajrimini xoh taraflarning iltimosiga muvofiq, xoh o`z tashabbusi bilan qaytadan ko`rishi mumkin. Boshqa ajrimlarni sud o`zgartira ham olmaydi, bekor ham qila olmaydi. Bunday ajrimlarni taraflarning xususiy shikoyatiga yoki prokurorning xususiy protestiga muvofiq yuqori sud bekor qila oladi.

qonun bo`yicha qat`iy va shikoyat qilib bo`lmaydi deb hisoblanadigan xususiy ajrimlar yoki xususiy shikoyat va protest berishga yo`l qo`yiladigan ajrimlargina qonuniy kuchga kiradi. Bu ajrimlarning avvalgilari ajrim chiqarilishi bilanok qonuniy kuchga kiradi, ikkinchilari esa-shikoyat qilish uchun berilgan muddat o`tgandan keyin yoki shikoyat yo protest yuqori sud tomonidan rad qilingandan keyin qonuniy kuchga kiradi. Boshqa ajrimlar esa, ish yuzasidan chiqarilgan hal qiluv qarori bilan birga qonuniy kuchga kiradi. Ajrimning qonuniy kuchga kirishi muayyan huquqiy oqibatlarga sabab bo`ladi. Chunonchi: birinchidan, shu ajrim bilan hal qilingan nizoni yangidan ko`rib bo`lmaydi; ikkinchidan, uning ustidan shikoyat qilib bo`lmaydi, lekin uni nazorat tartibida bekor qilish mumkin bo`ladi; uchinchidan, shu ajrimga muvofiq taraflardan biri biror harakatni qilishi lozim bo`lsa, ajrim majburiy ravishda ijro etilishi mumkin. Sudning xususiy ajrimlari to`g`risidagi qoidalar FPKning 19-moddasida berilgan. Bu qonunga asosan sud fuqarolik ishini ko`rayotganida ayrim mansabdor shaxslar yoki fuqarolar qonunchilikni yoki huquqiy tartibotni jamiyat turmush qoidalarini buzganligi yoxud idoralar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlari ishlarida jiddiy kamchiliklar borligini aniqlasa, xususiy ajrim (qaror) chiqarib, uni tegishli muaassasalar, korxonalar, tashkilotlarga mansabdor shaxslarga yuboradi, bular esa, o`zlari tomonidan ko`rilgan chora to`g`risida sudga bir oy ichida ma`lum qilishga majburdirlar. Agar sud fuqarolik ishini ko`rayotganida taraflarning yoki boshqa shaxsning harakatida jinoiy alomatlarini aniqlasa, u bu haqda prokurorga ma`lum qiladi. Agar manfaatdor shaxslar birinchi instansiya sudining chiqargan xususiy ajrimlarini g`ayriqonuniy deb hisoblasa, xususiy ajrim ustidan xususiy shikoyat, prokuror esa xususiy protest keltirish huquqiga egadir.

O'xshashlar

Birinchi instansiya sudining hal qiluv qarorlari va ajrimlari ustidan kassatsiya shikoyati berish

Birinchi instаnsiya sudining qаrоrlаri

Sudning qonuniy kuchga kirmagan hal qiluv qarori va ajrimlari ustidan shikoyat berish (protest keltirish) va tekshirish

Birinchi instаntsiya sudining hаl qiluv qаrоrlаri vа аjrimlаri ustidаn аpеllyatsiya shiкоyati bеrish

Sudlarda fuqarolik ishlari va xo`jalik nizolarini ko`rib chiqishda prokuror vakolatlari